-
Quiñe coila hueni¡Tami quimafel! (2010) | mayo
-
-
Quiñe coila hueni
Quiñe hueni reque niefimi chi tati pütrem. ¿Quimpelafimi tüfachi hueni huechengelu eimi? Tüfachi hueni engu doi tremchi che troquingequen piquefuimi chi, ca quelluqueimu chi tami llohuaeteu pu compañ. Quelluqueimu tami fill raquiduamnoal ca cheu rume yequefimi.
Huelu amulelu ti antü, quimtucuimi ñi cüme hueningenon. Ayünolmi rume, cheu rume compañqueimu, feimu cüme lloungequelaimi quiñeque mu. Tremchi che troquiuquefuimi chi, huelu rüf cutraneleimu ca hueñeñmaeimu fentren plata.
Eimi cüpa hueniyehuelafimi, huelu quisu elcünuquelaeimu, ngen-ngei reque eimi mu. Hueniyecarquenofuli nga piqueimi chi.
TÜFA ñi rupaquen fentren che pütremtuquelu. Quiñe domo Earline pingelu, 50 tripantu yeniei tañi pütremtun. Fei feipi “Ti pütremtun doi cüme duameleneu chem hueni mu rume. Quiñeque mu fei müten compañqueneu, feimu tañi doi cüme hueni troquifiñ”. Huelu quimürpui tati pütrem ñi cüme hueningenon ca tañi huesalcaqueteu. Taiñ nütramcapeel ellaca mu trüri Earline tañi rupan mu. Huelu Earline pütremtuhuelai. Quimürpui Chau Dios ayüquelai taiñ pütremtual, podümüñmateu am taiñ cuerpo (2 Corintios 7:1).
Quiñe huentru Frank pingelu ca eluhui ñi pütremtuhuenoal, femngechi ñi ayühuelafiel ta Chau Dios. Huelu quiñe antü nacümfilu com tañi pütrem, miñche ruca mu conpui ñi quintual tati colilla ütrüfnaglu. Fei feipi: “Ngüneduamlu tañi femmequen, ünufalngelu troquihun, feimu pütremtuhuelan”.
¿Chumngelu fente cüdaungei elcünual ti pütrem? Pu quimche feipiquei cüla dungu: 1) Ñi nieel tati pütrem, droga reque felei, ngüneniefi tati pu che. 2) Ti nicotina ñi nieel ti pütrem regle segundo mu müten puuquei ti müllo mu. 3) Pu che pütremtuquei in mu, putun mu, nütramcan mu, nüucülei com tañi mongen mu.
Cüdaungei rume, elcünuafuimi ti pütrem, chumngechi ñi femün Earline ca Frank. Cüpa pütremtuhuenolmi, ti inalechi troquiñ quelluafeimu.
-
-
Eluunge tami yafüluhual¡Tami quimafel! (2010) | mayo
-
-
Eluunge tami yafüluhual
“Feitichi che elcünulu ti putrem, rume yafüluhuingün ñi pütremtuhuenoal” (Stop Smoking Now! [¡Deje de fumar ahora!]).
FEIMU cüpa pütremtuhuenolmi, mülei tami yafüluhual. ¿Chem quelluafeimu? Hunelu raquiduamnge tami cümelcaleal elcünufilmi ti pütrem.
Ngünamcalayaimi tami plata. Rume fentren plata amultucuafuimi, fill antü pütremtufilmi quiñe cajetilla. Quiñe domo Gyanu pingelu, Nepal mapu mülelu, feipi: “Turpu ngüneduamquelafun pütremtun mu ñi fentren plata ñi amultucuquefiel”.
Doi cüme amuleai tami mongen. Regina Sudáfrica mu, feipi: “Pütremtuhuenolu iñche, fei hula cüme amulei tañi mongen”. Tati pu che pütremtuhuenolu, doi cüme nümütuquefingün ti iyael ca doi cümentuquefingün. Ca femngechi doi yafüluucüleingün ca doi cüme ad nieingün.
Doi tremoleaimi. “Pu huentru ca pu domo tunten tripantu niele rume engün, elcünule tañi pütremtun, doi tremoleafuingün” (Centros para el Control y la Prevención de Enfermedades, de Estados Unidos).
Yamniehuaimi. Henning, Dinamarca mapu mu, feipi: “Ayülafun tañi ngünenieaeteu ti pütrem, fei elcünufiñ”.
Tami hueni ca tami familia cümelcaleaingün. Tati pütremtumequelu cutranelquefi tati pu che ñi fülmanieteu. Pu quimche feipiquei, ti fitrun tripalu ti pütrem meu rume cutranelchequei. Feimu fentren che laquei cancer meu ca caquelu cutran mu.
Ayühuelmapiuqueafimi ta Chau Dios. Biblia feipi: “Saquin pupeñi ca lamngen, [...] mülei rumel taiñ liftuucüleal com tüfeichi huesaque dungumeu taiñ huesalcayafeteu taiñ cuerpo (2Corintios 7:1). Biblia ca feipi: “Hultucuaimün tamün cuerpo ca tamün mongen ta Chau Ngünechen meu, quiñe lif chalintucun reque” (Romanos 12: 1, Traducción del Nuevo Mundo [TNM]).
Sylvia, España mu, feipi: “Quimlu iñche Chau Dios ayüquelai chem taiñ podümqueteu ti cuerpo, eluhun ñi pütremtuhuenoal”.
Yafüluhulmi rume tami pütremtuhuenoal, ca duamnieafuimi tami quelluaeteu tami familia ca tami pu hueni. ¿Chumafuingün quisu engün?
-
-
Quintunge quellu¡Tami quimafel! (2010) | mayo
-
-
Quintunge quellu
“Quiñe che dicümtucuafui tati quisulelu, huelu epu che nehuencüleafui ñi chaftuafiel fei ti ñi dicümtucueteu” (Eclesiastés 4:12).
NIELIYIÑ quellu, cüme tripayafuiñ chem dungu mu rume. Cüpa pütremtuhuenolmi, feipiafuimi tami pu che cam tami pu hueni “¿Quellumuafen?”. Fei tüfa mu cüme tripayafuimi.
Quintulmi che pütremtuhuenolu, duamtuafeimu ca müna quelluafeimu. uiñe cristiano Dinamarca mu mülelu, Torben pingei, quisu feipi: “ Quellungen mu müna cüme tripan”. Abraham, India mu mülelu, feipi: “Tañi familia ca tañi pu peñi ca pu lamngen piuqueyenieneu cai, fei pütremtuhuelan”. Huelu quiñeque mu ca quellu duamnieafuiñ.
Quiñe huentru Bhagwandas pingelu, feipi: “Pütremtun 27 tripantu. Quimlu iñche Biblia ñi feipin chumngechi ti pütrem huesalcaquei, eluhun ñi elcünuafiel. Ñochiquechi amulerpun ñi elcünuafiel. Famentuhun tañi cuifique hueni engün, pemefiñ quiñe doctor, huelu chem no rume quellulaeneu. Quiñe pun mu nülanentufiñ ñi piuque tañi nütramcayafiel ta Chau Jehová,quelluen ñi pütremtuhuenoal pifiñ. Femngechi elcünun ti pütrem”.
Cafei mülei tami pepicaucüleal fillque dungu mu ñi elcünual ti pütremtun. Cüpalechi troquiñ mu peaiñ tüfachi dungu.
[Huichulechi dungu]
¿QUELLUPEAFENEU HUINCA LAHUEN TAÑI PÜTREMTUHUENOAL?
Pu fendequelu huinca lahuen ñi pütremtuhuenoal ta che allmalltuqueingün ñi huehual fentren plata. Huelu petu tami femnon, raquiduamnge tüfa.
¿Rüf quellupeafui mai? Feipingequei fentren ta tüfachi lahuen quelluquei tañi duamtunoafiel ti pütrem. Huelu müte quimngequelai ñi rüf quelluchequen amulen mu ta tripantu.
¿Chumngechi huesa tripayafui? Quiñeque huinca lahuen ülngunchequei, hueñancülchequei ca raquiduamelchequei ñi langümuhual. Quiñeque lahuen nicotina nieingün, fei ti pütrem reque feleingün huesalcachequelu cai. Feimu tati pu che pütocoquelu tüfachi lahuen, petu ngünenieyu tati nicotina.
¿Chem quelluafeiñmu? Fei ñi pütoconon huinca lahuen, fentren che elcünuingün ti pütrem.
-
-
Pepicaunge ti cüdaungechi dungu mu¡Tami quimafel! (2010) | mayo
-
-
Pepicaunge ti cüdaungechi dungu mu
Yoshimitsu, Japón mu tuulu, feipi: “Tayu pichiche ñi duam mu elcünufiñ ti pütrem. Feimu tañi ruca mu huirintucun quiñe letrero feipilelu ‘Pütremtuquilnge’. Huelu quiñe hora müten rupalu illutufiñ ti nicotina, fei üyümün quiñe pütrem”.
TÜFACHI huentru ñi rupan pengeli, ti che ayüniele ñi elcünual ti pütrem rume cüdautuafui. Ca feipingequei epe com pu huiño pütremtulu rume cüdautuquei ñi elcünuafiel. Feimu petu cüdahulmi ñi elcünual tati pütrem, hunelu mu mülei tami pepicaucüleal, femngechi tami chaftuafiel ti cüdaungechi dungu. Peaiñ quiñeque cüdaungechi dungu.
Illutufiel mu ti nicotina: Rupale cüla antü tami elcünufiel ti pütrem ca huiño illutuafuimi ti nicotina, fei epu semana mu rupayafui ti illutun. Quiñe huentru pütremtuhuenolu feipi: “Quiñeque antü duamtuaimi tami pütremtual, huelu caquelu antü duamtulayaimi”. Pütrün tripantu rupayafui ca illuturumeafuimi ti pütrem. Femngechi rupafulmi, üngümcülenge quechu minuto, fei rupayai tati.
Ca cüdaungechi dungu: Quiñeche che hue elcünulu tañi pütremtun ngañhuadquiyauquei ca rume cüdautuquei tañi cüme raquiduamal. Ca quiñeque mu motriqueingün, cutranconquei ñi cuerpo, arofqueingün ca chafoqueingün. Huesa duamcülequeingün, pürüm illcuqueingün cam contuqueyu depresion cutran. Huelu meli cam cayu semana mu com rupaquei tüfa.
Mülei falinque ngülam tami cüme rupayal femngechi huesaque dungu mu. Peafiyiñ quiñeque:
● Cüme umautunge.
● Fentren co pütoconge ca inge cümeque iyael.
● Elantücünunge tami lefcantual, notrümcantual cam caquelu femngechi dungu.
● Alün neyüaimi ca raquiduamaimi tami apolmequefiel tami ponon lif cürüf mu.
¿Chem dungu yeafeimu tami huiño pütremtual?: Cheu tami mülen cam tami raquiduamcülen yeafeimu tami pütremtual. Por ejemplo, putuquefuimi ca pütremtuquefuimi. Feimu feula putumequelmi, fentren tiempo nünielayafimi ti copa, femngechi tami illutunoafiel ti pütrem. Rupachi antü mu quim ngüneniehulmi, tüngduam mu pichi putuafuimi.
Pütremtuhuenolmi, huelu huefrumeafui quiñeque dungu tami huiño illutuafiel ti pütrem. Torben pingechi huentru feipi: “Deu rupafui mari ailla tripantu, huelu cafetulu iñche ca illutuquefiñ ti pütrem”. Huelu rupachi tripantu mu ñochiquechi illutuhuelayafuimi ti pütrem.
Pütrün tripantu rupafule ñi pütremtunon, huelu putumequele ti che ca illutuafui ti pütrem. Feimu cümeafui tami putuhuenoal ca tami connoal cheu ñi putumequen pu che. ¿Chumngelu illutungequei pütrem putun mu?
● Pu che troquiquei ñi ayühulmapiuqueeteu ti pütrem ca ti pulcu.
● Trahuluuquelu pu che tañi putual, feica müten no, ca pütremtuquei.
● Pulcu mu curüque raquiduam niequei ta che, huedhued reque miyauquei. Feingei ñi feipilen Biblia: “Pulcu afeluhulquefi ta che ñi femal nor dungu” (Oseas 4:11).
Tati pu hueni: Cüme dullinge tami pu hueni. Fülconlayaimi tati pu che mu pütremtuquelu cam tami ngüchaltucuqueteu tami pütremtual. Famentufinge tati pu che tami ayentumequeteu cam tami famnacümmequeteu tami huelulcayal.
Tami chum duamcülen: Pütrün che tañi fill raquiduamcülen mu cam tañi lladcülen mu huiño pütremtuingün. Illutulmi tami pütremtual, mülei ca dungu tami femal: pütocoafuimi, trecatrecatuafuimi cam chicletuafuimi. Ngillatuafuimi ta Chau Dios, papeltuafuimi Biblia, femngechi apolafuimi tami raquiduam re cümeque dungu mu (Salmo 19:14).
Tami raquiduamnoal
● Ca quiñe rupa müten pichi pütremtuan
Ti rüf dungu: Femngechi femülmi, acordalaimu fente tami ayüquefel ti nicotina. Fei cüla hora mu amuleafui tami illutun. Epe com pu femngechi femlu apümfi ti pütrem ca huiño conquei pütremtun mu.
● Pütremtun mu quelluqueneu tañi doi cüme duamcüleal
Ti rüf dungu: Pu quimeltuchefe feipiqueingün tati nicotina quelluquelafi tati pu che ñi tüngcüleal. Fei doi cüme duamcüleafuimi tami huiño pütremtun mu müten, huelu rüf tüngcülelaimi.
● Huehueneu ti pütrem
Ti rüf dungu: Huesa raquiduamcülelmi, yafüluulayaimi tami elcünuafiel ti pütrem. Feimu Biblia feipi: “Hueñancülerpulmi tami rupan huesaque dungu mu, yafüngehuelayaimi” (Proverbios 24:10). Huesa raquiduamquinolnge. Chem che rume cüdaumequele ñi elcünuafiel ti pütrem ca inaniele cümeque ngülam, hueutripayafui.
● Tañi cüpa pütremtun ngünenieneu
Ti rüf dungu: Hue elcünufilmi ti pütrem, rume cüpa pütremtuaimi. Huelu rupachi antü illutuhuelayafimi. Feimu afeluuquilnge. Fentren cüyen cam tripantu rupale rume, huiño illuturumeafuimi ti pütrem. Huelu ngünenieunge, üngümcülelmi quiñeque minuto, rupayai tati.
● Nien quiñe enfermedad mental, feimu pepi elcünuquelafiñ
Ti rüf dungu: Nielmi depresion, esquizofrenia cam cangelu femngechi cutran, feipiafimi tami doctor tami quelluaeteu ñi elcünuafiel ti pütrem. Ayühunquechi quelluaimu, fei eluafeimu cangelu tratamiento, femngechi huesalcalayaimu tami elcünufiel ti pütrem.
● Elcünuli ti pütrem, huelu huiño pütremtuli, rume huesa duamnagafun
Ti rüf dungu: Fentren che eluulu ñi elcünual ti pütrem huelulcauqueingün, fei huiño pütremtuingün. Femngechi rupalmi, turpu pepi elcünulayafiñ pilayaimi. Afeluuquilnge, com pu che huelulcauquei. Huelu huesacünuaimi afeluhulmi. Feimu yafüluunge, elcünuafuimi ti pütrem.
Romualdo ñi rupan quelluafeimu. 26 tripantu pütremtui, huelu 30 tripantu nga ñi elcünufiel. Romualdo feipi: “Fentren rupa huiño conün pütremtun mu, rume huesa duamquefun. Turpu pepi elcünulayafiñ piquefun. Huelu eluhun ñi cüme hueniyeafiel ta Chau Dios. Müchaique ngillatuquefiñ, fei elcünufiñ ti pütrem”.
Cüpalechi troquiñ mu ngüneduamngeai quiñeque ngülam tami pütremtuhuenoal ca tami ayüucüleal.
[Huichulechi dungu/Adentun]
TI TABACO CHUMNGECHI RUME HUESALCACHEQUEI
Caquerumei chumngechi ñi fendengequen ti tabaco. Fillque mapu mu quiñeque yerberia cam tienda naturista fendequeingün fillque chem tabaco mu deumangelu. Huelu ti Organización Mundial de la Salud feipi: “Ti tabaco chumngechi rume huesalcachequei”. Ti tabaco cutranelchequei, fei fentren che laquei tüfachi cutran mu. Tati pu domo niepüñeñcülelu pütremtule, huesalcayafui tañi pichiche. ¿Chumquei pu che tabaco mu?
Puros: Deumangei rüngümngeelchi tabaco mu, fei impolngei tapül tabaco mu. Hun mu tucungele ti puro, hulafui nicotina üyümngenole rume.
Cigarrillo de clavo de olor: Doi rangiñ tabaco deumangequei ca tuculelngequei clavo de olor. Tüfachi cigarrillo trürlai caquelu pütrem mu, doi hulquei alquitran, nicotina ca monoxido de carbono. Pipa: Pütrem reque huesalcachequei ca cutranelchequei.
Tabaco pütremtungequenolu: Caquerumei, mülei tabaco changafngequelu, rape ca gutkha pingelu, tüfa ca mapu pünengequei. Tüfachi tabaco hun mu tucungequei, femngechi ti nicotina conquei mollfüñ mu. Tüfa cuñihun-ngei caquelu tabaco reque.
Pipas de agua: Ti fitrun tabaco mu tripalu hunelu mu rupaquei co mu. Femngelu rume, ca cutranelchequei.
[Huichulechi dungu/Adentun]
¿CHUMAFUIMI TAMI QUELLUCHEAL?
● Ayüfalngepe tami feipin. Re ngülamtulayafimi müten, doi mai saquiafimi tañi cüme femün meu. Huiño pütremtule ti che, feipilayafimi “Müna huesa, huiño femtuimi anai”. Doi cümeafui tami feipiafiel “Chem dungu no, amulepe tami cüme femün”.
● Duamtucheaimi. Lladcüturumeelmu ti che cam huesa entule ñi feipin, perdonayafimi. Piuqueyen mu feipiafuimi “Cüdaungei tami rupamequen, huelu saquifali tami yafüluucülen”. Turpu feipilayafimi “Pütremtulu eimi, müte lladcüquelafuimi”.
● Cüme hueningeaimi. Biblia feipi: “Quiñe rüfngechi hueni rumel piuqueyechequei, ca quiñe peñi reque felei ñi mülen mu hueñancün” (Proverbios 17:17). Eluucülenge tami piuqueyenquechi quelluafiel tami hueni chem hora mu rume. Lladcütulayafimi ca duamtuafimi.
-
-
¡Eimi hueutripayafuimi!¡Tami quimafel! (2010) | mayo
-
-
¡Eimi hueutripayafuimi!
FEULAQUE ta fütra piuquecünuhuaimi ca eluhuaimi tami elcünutuafiel ti pütrem (1 Crónicas 28:10). ¿Ca chem chumafuimi tami pütremtuhuenoal?
Elantücünuaimi. Ti Departamento de Salud y Servicios Humanos de Estados Unidos feipi eluhulmi tami pütremtuhuenoal, dulliaimi quiñe antü tami femal. Huelu ngelai ñi rupayal doi epu semana, femngechi afeluulayaimi. Marcacünuafimi calendario mu, feipifinge tami pu hueni ca huiño huitrauquilnge chem rupale rume.
Huirintucucünuaimi quiñeque dungu tami quelluaeteu. Inalechi dungu huirintucuafuimi cam caquelu:
● Chumngelu eluhuimi tami pütremtuhuenoal
● Inei mütrümafuimi illuturumefilmi ti pütrem
● Cümeque raquiduam tami huechunenturpual. Huirintucuafuimi Gálatas 5:22, 23 cam caquelu texto
Cheu rume yenge tami huirintucuel, femngechi tami huiño papeltuafiel. Deu pütremtuhuenolmi, huelu illuturumefilmi ti pütrem, huiño papeltuafimi.
Ñochiquechi elnge tami huimtun. Petu ñi puunon feichi antü tami pütremtuhuenoal, ñochiquechi cüme elcünutuaimi tami femün. Huimtulelmi tami üyümafiel ti pütrem huitran mu müten, üngümafuimi quiñe hora rehuall. Cafei in mu pütremtulmi, müna cümeafui tami femhuenoal. Amulayaimi cheu ñi pütremtuquen che. Quisulen mu eimi pepicahuafuimi ca feipiafuimi: “Mañumeyu, huelu iñche pütremtuhuelan”. Femülmi, pepicahuaimi ca raquiduamtucunieafimi tami pütremtuhuenoal.
Ca falinque dungu. Doi fülcülepale chi antü tami pütremtuhuenoal, trapümafuimi quiñeque dungu tami changafal. Acordalelfinge tami pu che ca tami pu hueni chem antü elcünuaimi ti pütrem ca chem chumafuingün tami quelluaeteu. Epe puule chi antü, ütrüftucuaimi com ti pütrem tami nieel ca fillque dungu nüucülelu pütremtun mu. Femngechi illuturumefilmi ti pütrem, doi cüdautuaimi tami peafiel. Amulenge tami llellipufiel ta Chau Dios tami quelluaeteu, doyelchi mai deu apümfiel tami afchi pütrem (Lucas 11:13).
Rume fentren che deu elcünuingün tüfachi huesa hueni, ti pütrem. Eimi ca femafuimi, femngechi ayüucüleaimi, lifreleaimi ca doi tremoleaimi.
[Adentun]
Cheu rume yenge tami huirintucuel, femngechi tami huiño papeltuafiel
-