Төвратда Аллаһын ады

Дөрд ибрани һәрфиндән (יהוה) ибарәт олан Аллаһын ады Төвратда тәхминән 7000 дәфә јазылыб. Тетраграмматон адланан бу дөрд һәрф бу тәрҹүмәдә «Јеһова» кими верилиб. Аллаһын ады Мүгәддәс Китабдакы диҝәр адлар сырасында ән чох ишләнән аддыр. Кәламы гәләмә алан инсанлар Аллаһа «Гүдрәт Саһиби», «Һагг-Таала», «Рәбб» кими чохсајлы тәсвири ад вә сифәтләр аид етмишләр. Лакин тетраграмматон Аллаһы танытмаг үчүн онларын истифадә етдији јеҝанә шәхси аддыр.

Јеһова Аллаһын ады Мүгәддәс Китабда Онун Өз һөкмү илә јазылмышдыр. Мәсәлән, Јуил пејғәмбәр вәһј алмышды: «Јеһованын адыны чағыран һәр кәс гуртулаҹаг» (Јуил 2:32). Аллаһ башга бир бәндәсинә јаздырмышды: «Гој инсанлар билсин ки, ады Јеһова олан Сән, дүнјада тәк Сән уҹасан» (Зәбур 83:18). Гејд едәк ки, тәкҹә Зәбур китабында Аллаһын ады тәхминән 700 дәфә ишләнир. (Зәбур поетик китабдыр. Аллаһын халгы орадакы мәзмурлары нәғмә вә шеир кими сөјләјирди.) Бәс нә үчүн бир сыра тәрҹүмәләрдә Аллаһын адына раст ҝәлинмир? Аллаһын ады һансы мәнаны дашыјыр?

Нә үчүн Мүгәддәс Китабын бир чох тәрҹүмәләриндә Аллаһын ады јазылмамышдыр? Сәбәбләр мүхтәлифдир. Бәзи тәрҹүмәчиләрин мөвгеји беләдир ки, Уҹа Аллаһын ада еһтијаҹы јохдур. Диҝәрләринә, ҝөрүнүр, јәһуди әнәнәси тәсир етмишдир. Белә ки, јәһудиләр Аллаһын адына хәләл ҝәтирмәкдән горхараг ону ишләтмәкдән чәкинирләр. Бир башгалары исә дүшүнүр ки, илаһи адын дәгиг тәләффүзү мәлум олмадығындан, онун јеринә «Аллаһ» вә «Рәбб» кими мәфһумлары ишләтмәк даһа дүзҝүндүр. Лакин бу ҹүр мүлаһизәләри әсассыз һесаб етмәк олар. Нијә?

• Уҹа Аллаһын ада еһтијаҹы олмадығыны сәбәб ҝәтирәнләр нәзәрдән гачырырлар ки, Онун ады Мүгәддәс Јазыларын гәдим әлјазмаларында (Мәсиһдән әввәлки дөврә аид оланлар да дахил олмагла) ишләнир. Јухарыда гејд етдијимиз кими, Аллаһ-Таала Өз Кәламында бу ады тәхминән 7000 дәфә јаздырмышдыр. Бундан белә гәнаәтә ҝәлирик ки, О, бизим бу ады һәм билмәјимизи, һәм дә ишләтмәјимизи истәјир.

• Јәһуди әнәнәсинә һөрмәтдән ирәли ҝәләрәк, Аллаһын адыны јазмајан тәрҹүмәчиләр мүһүм бир мәгамы нәзәрә алмырлар. Белә ки, бәзи јәһуди мирзәләри бу ады тәләффүз етмәкдән имтина етсәләр дә, көчүрдүкләри нүсхәләрдән ону чыхармамышлар. Өлү дәниз јахынлығында, Кумранда тапылан гәдим әлјазмаларда илаһи ада бир чох јерләрдә раст ҝәлинир. Бәзи тәрҹүмәчиләр «РӘББ» сөзүнү бөјүк һәрфләрлә јазараг илаһи адын орижинал мәтндә олдуғуна ишарә едирләр. Лакин суал ачыг олараг галыр: нә үчүн орижинал мәтндә адын мин дәфәләрлә јазылдығыны етираф едән бу тәрҹүмәчиләр Мүгәддәс Китабдан бу ады чыхармаға ҹәсарәт едибләр? Ҝөрәсән, онлара бу ихтијары ким вериб? Бу суалын ҹавабыны јалныз онларын өзләри билир.

• Аллаһын адынын тәләффүзүнүн дәгиг мәлум олмадығына ҝөрә ону истифадә етмәјин әлејһдарлары диҝәр тәрәфдән Иса адыны тәрәддүдсүз ишләдирләр. Һалбуки бу ҝүн бу ады әксәр мәсиһиләр биринҹи әсрдәки шаҝирдләрдән фәргли тәләффүз едирләр. Иса пејғәмбәрин јәһудиләрдән олан давамчылары онун адыны, чох ҝүман ки, Јешуа кими, Мәсиһ ләгәбини исә Машијах кими тәләффүз едирдиләр. Јунандилли ардыҹыллар Јесус Христос, латындиллиләр исә Јесус Христус дејирдиләр. Бу ҝөстәрир ки, биринҹи әсрдә мәсиһиләр үчүн бу адын доғма дилләриндә гәбул олунмуш формасыны ишләтмәк тамамилә мәгбул сајылырды. Унутмајаг ки, Иса Мәсиһин адынын јунанҹа тәрҹүмәси Мүгәддәс Китаба мәһз Аллаһын илһамы илә јазылмышдыр. Бу мүлаһизәни әсас ҝөтүрәрәк, бу тәрҹүмәнин мүәллифләри Аллаһын адынын «Јеһова» формасыны ишләтмәји мәгбул билмишләр, бахмајараг ки, бу форма гәдим ибрани тәләффүзүнү там әкс етдирмәјә биләр.

Нә үчүн Аллаһын адынын дәгиг тәләффүзү мәлум дејил? Дөрд һәрфдән ибарәт олан тетраграмматон יהוה Азәрбајҹан дилиндә ЈҺВҺ самитләри илә верилир. Гәдим ибрани дилиндә саитләр јазылмадығындан тетраграмматон да саитсиз јазылырды. Гәдимдә ибрани дилинин дашыјыҹылары мәтни охујанда һансы саитләри тәләффүз етмәји јахшы билирдиләр.

Төвратын јазылмасындан тәхминән мин ил сонра јәһуди алимләри мәтндә һансы саитләри тәләффүз етмәји ҝөстәрмәк үчүн ишарәләр системи иҹад едирләр. Артыг о дөврдә јәһудиләр арасында илаһи ады дилә ҝәтирмәјин һарам олмасы мөвһуматы ҝениш јајылмышды, белә ки, онлар Аллаһын ады әвәзинә башга сөзләри ишләдирдиләр. Ҝөрүнүр ки, онлар тетраграмматону јазанда дөрд самит һәрф үчүн ишләтдикләри алтернатив сөзләрин саит ишарәләрини әлавә едиб јазырдылар. Бу ҹүр әлјазмалардан адын ибрани дилиндәки әсил тәләффүзүнү мүәјјән етмәк чох чәтиндир. Бәзиләринин фикринҹә, бу ад Јаһве кими тәләффүз олунмалыдыр. Диҝәрләри башга вариантлар ирәли сүрүрләр. Өлү дәниз әлјазмалары арасында Лавилиләр китабынын јунанҹа тәрҹүмәси јазылмыш бир парчада Аллаһын ады Јао кими транслитерасија олунуб. Бундан башга, гәдим јунан јазычылары адын Јае, Јабе вә Јаоуе тәләффүз формаларыны да тәклиф етмишләр. Лакин бу мәсәләдә догматикликдән чәкинмәјимиз дүзҝүн оларды. Факт одур ки, гәдим вахтларда ибадәтчиләрин илаһи ады неҹә тәләффүз етдикләри бизә мәлум дејил (Јарадылыш 13:4; Чыхыш 3:15). Мәлум олан одур ки, Аллаһ-Таала ибадәтчиләринә хитаб едәркән Өз адыны чәкир, онлар да Ону бу адла чағырыр вә ҝүндәлик һәјатда бу ады сәрбәст ишләдирдиләр (Чыхыш 6:2; 1 Падшаһлар 8:23; Зәбур 99:9).

Јеһова адынын мәнасы нәдир? Ибрани дилиндә бу ад «олмаг» фелиндән әмәлә ҝәлиб вә бир сыра алимләрин гәнаәтинә ҝөрә, һәмин фелин иҹбар нөвүнү әкс етдирир. Јени Дүнја Тәрҹүмәси Комитәсинин нәзәринҹә, тетраграмматон «олмасына сәбәб олур» мәнасына ҝәлир, лакин бу барәдә алимләрин фикри мүхтәлиф олдуғундан комитә бу мөвгеји гәти олараг ирәли сүрмүр. Бунунла белә, Јеһова Аллаһын Улу Јарадан вә Өз мәгсәдинин иҹрачысы олдуғу нәзәрә алынса, адын бу ҹүр ачыгланмасы там ағлабатан вә мүнасибдир. Чүнки ҹанлы-ҹансыз, шүурлу-шүурсуз нә варса, һәр шеји вар едән дә, Өз һөкм вә истәјини һәјата кечирән дә мәһз Одур.

Јеһова адынын мәнасы Чыхыш 3:14 ајәсиндә «Ким Истәсәм, Олаҹағам» ифадәсиндә ишләнән ејникөклү феллә мәһдудлашмыр. Бу ифадә өз-өзлүјүндә адын мәнасыны там ачмыр, садәҹә Аллаһын бир хүсусијјәтини бизә чатдырыр. Јәни Аллаһ-Таала Өз мәгсәдини һәјата кечирмәк үчүн һәр дәфә мүвафиг сифәтләрдә чыхыш едир. Дүздүр, Аллаһын адынын мәнасы өзүнә бу фикри дә дахил едә биләр, лакин тәкҹә бунунла мәһдудлашмыр. Мәнаја һәмчинин бу фикир дә дахилдир ки, Аллаһ-Таала Өз хилгәти илә вә мәгсәдинин һәјата кечмәси илә әлагәдар лазыми шејләрин олмасына сәбәб олур.