Ҹанлы дилләрдә “данышан” китаб

Әҝәр китабын јазылдығы дил өлүрсә, әслиндә һәмин китаб да өлүр. Мүгәддәс Китабын јазылдығы гәдим дилләрдә бу ҝүн чох аз адам охуја билир. Лакин бу китаб ҹанлы китабдыр. Мүгәддәс Китаб, бәшәријјәтин ҹанлы дилләриндә “данышмағы өјрәндији” үчүн горунуб сахланыбдыр. Мүгәддәс Китаба башга дилләрдә данышмағы “өјрәдән” тәрҹүмәчиләр, һәрдән рәфедилмәз кими ҝөрүнән манеәләрлә тоггушурдулар.

ӨЗҮНӘ 1 100-дән артыг фәсил вә 31 000-дән артыг ајә дахил едән Мүгәддәс Китабын тәрҹүмәси асан иш дејил. Лакин өз ишләринә садиг олан тәрҹүмәчиләр әсрләр боју бу чәтин ишин һәллиндә көнүллү сурәтдә әлләриндән ҝәләни етмишләр. Онларын чоху ишләри наминә чәтинликләрә таб ҝәтирмәјә, һәтта өлмәјә белә һазыр олмушлар. Мүгәддәс Китабын бәшәри дилләрә тәрҹүмә едилмәсинин тарихчәси, сарсылмазлыг вә фәрасәтлик һаггында ҝөзәл һекајәдир. Ҝәлин, чох мараглы олан бу һекајәнин јалныз кичик бир һиссәсини нәзәрдән кечирәк.

Тәрҹүмәчиләрин гаршысында дуран чәтинликләр

Бир китабы јазы системи олмајан дилә неҹә тәрҹүмә едәрдиниз? Мүгәддәс Китаб тәрҹүмәчиләринин әксәријјәти мәһз бу ҹүр чәтинликлә тоггушмушлар. Мәсәлән, ерамызын IV әсриндә јашајан Улфила, Мүгәддәс Китабы, о заман јазысы олмајан гот дилинә тәрҹүмә етмәк нијјәтиндә иди. Улфила, илк нөвбәдә әсасыны јунан вә латын әлифбасы тәшкил едән 27 һәрфдән ибарәт гот әлифбасыны ихтира етмәклә бу чәтинлији арадан галдыра билди. О, 381-ҹи илә гәдәр, демәк олар ки, Мүгәддәс Китабы бүтүнлүклә гот дилинә тәрҹүмә етди.

Јунан дилини јахшы билән, һәр икиси ҝөркәмли алим вә дилчи олан Кирилл (дүнјәви ады — Константин) вә Мефоди гардашлары, IХ әсрдә Мүгәддәс Китабы славјан дилиндә данышан адамлар үчүн тәрҹүмә етмәк истәдиләр. Лакин мүасир славјан дилләриндән габаг истифадә олунан гәдим славјан дилинин јазысы јох иди. Буна ҝөрә дә бу ики гардаш, Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә етмәк үчүн, әлифба ихтира етдиләр. Беләликлә дә артыг Мүгәддәс Китаб славјан өлкәләриндән олан даһа чох сајда инсанларла “даныша” билирди.

ХVI әсрдә Вилјам Тиндал, Мүгәддәс Китабы орижиналын дилләриндән инҝилис дилинә тәрҹүмә етмәк нијјәтиндә иди, анҹаг һәм килсә, һәм дә дөвләт тәрәфиндән ҝүҹлү мүгавимәтлә гаршылашды. Оксфорд Университетиндә тәһсил алмыш Тиндал, “кәндли оғланын” белә баша дүшә биләҹәји садә бир дилә тәрҹүмә етмәк истәјирди¹. Лакин о, иши баша чатдыра билмәк үчүн Алманијаја гачмаг мәҹбуријјәтиндә галды вә 1526-ҹы илдә онун инҝилис дилинә тәрҹүмә етдији “Әһди Ҹәдид” орада чап олунду. Китаблар Инҝилтәрәјә ҝәтирилән заман, һөкумәт адамлары о дәрәҹәдә һиддәтләндиләр ки, онлары һамынын ҝөзү өнүндә јандырмаға башладылар. Сонрадан Тиндал әлә верилди. Ону боғмаздан вә ҹәсәдини јандырмаздан әввәл, Тиндал уҹадан белә сөзләр деди: “Ја Рәбб, Инҝилтәрә кралынын ҝөзләрини ач!” ²

Мүгәддәс Китабы башга дилләрә тәрҹүмә етмәјә давам едирдиләр; тәрҹүмәчиләри дајандырмаг мүмкүн дејилди. 1800-ҹү илләрдә Мүгәддәс Китабын һеч олмаса бә’зи һиссәләри 68 дилдә “данышмағы өјрәнмишди”. Сонра Мүгәддәс Китаб Ҹәмијјәтләринин — хүсусилә дә 1804-⁠ҹү илдә тә’сис олунмуш Британија вә Хариҹи Мүгәддәс Китаб Ҹәмијјәтинин тәшкил едилмәси илә, Мүгәддәс Китаб гыса вахт әрзиндә даһа чох јени дилләр “өјрәнди”. Јүзләрлә ҝәнҹләр, миссионер кими башга өлкәләрә јолланмаға һазыр идиләр, онлардан чохунун әсас мәгсәди исә Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә етмәк иди.

Африка дилләри өјрәнилир

Африкада 1800-ҹү илдә јазысы олан јалныз 10-а јахын дил мөвҹуд иди. Јазысы олмајан јүзләрлә диҝәр дилләр исә, киминсә әлифба ихтира едәҹәјини ҝөзләмәли олурду. Миссионерләр бу әразиләрә ҝәлир, дәрсликләрин вә лүғәтләрин көмәји олмадан бу дилләри өјрәнирдиләр. Сонра јазы системи тәртиб етмәк үчүн чалышырдылар, бундан сонра исә инсанлара һәмин јазылары охумағы өјрәдирдиләр. Онлар буну она ҝөрә едирдиләр ки, инсанлар нә вахтса Мүгәддәс Китабы өз ана дилләриндә охуја билсинләр ³.

Белә миссионерләрдән бири шотландијалы Роберт Моффат олмушдур. 1821-ҹи илдә, Моффат 25 јашында икән, Африканын ҹәнуб һиссәсиндә јашајан вә тсвана дилиндә данышан инсанларын арасында бир миссија тә’сис етди. Јазысы олмајан бу дили өјрәнмәк мәгсәдилә инсанларла үнсијјәтдә олур, онларын арасында јашамаг үчүн һәрдән өлкәнин дахилинә сәјаһәтләр едирди. Сонрадан о јазырды: “Инсанлар мәнимлә сәмими идиләр вә онларын дилиндә јол вердијим сәһвләр бир чохларынын гәһгәһәсинә сәбәб олурду. Һеч ким һеч вахт нә сөзләрдә, нә дә ҹүмләләрдә олан сәһвләримә дүзәлиш вермирди, лакин сонрадан орижиналы елә ҹанлы јамсылајырдылар ки, бу, башгаларыны олдугҹа шәнләндирирди” ⁴. Моффат тәслим олмады вә сонунда дили мәнимсәјиб, онун үчүн јазы јаратды.

Моффат, сәккиз ил тсваналарын арасында ишләдикдән сонра, 1829-ҹу илдә “Луканын Мүждәси”нин тәрҹүмәсини гуртарды. Ону чап етдирмәк үчүн, саһилә гәдәр кәл арабасында 960 километр јол гәт етди вә сонра ҝәми илә Кејптауна јола дүшдү. Орада губернатор она дөвләтин чап дәзҝаһындан истифадә етмәјә иҹазә верди, лакин дүзүм вә чап ишини Моффатын өзү етмәли олду; нәһајәт 1830-ҹу илдә һәмин Мүждә нәшр олунду. Илк дәфә иди ки, тсваналар Мүгәддәс Китабын бир һиссәсини өз дилләриндә охуја билирдиләр. 1857-ҹи илдә Моффат тсвана дилиндә Мүгәддәс Китабын бүтөв тәрҹүмәсини гуртарды.

Бир гәдәр сонра Моффат, тсваналарын илк дәфә “Луканын Мүждәси” китабыны алдыглары заман ҝөстәрдикләри реаксијаны тәсвир етди. О сөјләјирди: “Мән, “Луканын Мүждәси” китабыны алмаг үчүн јүзләрлә мил гәт едән адамлар таныјырдым. [...] Бу китабы алдыгдан сонра, онун үзәриндә ҝөз јашлары төкдүкләрини ҝөрүрдүм. Онлардан әксәријјәтинә: “Ҝөз јашларынызла китабы корлајаҹагсыныз” дејинҹәјә гәдәр мөһкәм-мөһкәм ону бағырларына басыб, миннәтдарлыг ҝөз јашлары ахыдырдылар” ⁵.

Моффат кими өз ишләринә садиг олан тәрҹүмәчиләр, бир чох африкалылара илк дәфә јазы васитәсилә үнсијјәтдә олмаға имкан јаратдылар, һәрчәнд ки, әввәлҹә онлардан бә’зиләри јазыја еһтијаҹ олдуғунун фәргинә вармырдылар. Лакин тәрҹүмәчиләр, африкалылара ана дилләриндә Мүгәддәс Китабы бәхш етмәклә, онлара даһа гијмәтли һәдијјә бәхш етмиш олдугларына инанырдылар. Бу ҝүн Мүгәддәс Китаб бүтөвлүклә вә ја гисмән 600-дән чох африка дилләриндә “данышыр”.

Асија дилләринин өјрәнилмәси

Африкадакы тәрҹүмәчиләр, јазысы олмајан дилләр үчүн әлифба јаратмаға чалышдыглары һалда, дүнјанын о бири башында диҝәр тәрҹүмәчиләр тамамилә башга манеәләрлә — мүрәккәб јазысы олан дилләрә тәрҹүмә етмәк чәтинлији илә тоггушурдулар. Мүгәддәс Китабы Асија дилләринә тәрҹүмә едән инсанларын гаршысында бу ҹүр чәтин иш дурурду.

ХЫХ әсрин әввәлләриндә Вилјам Кери вә Ҹошуа Маршман Һиндистана ҝедиб, орада јазысы олан бир чох дилләри мәнимсәдиләр. Чапчы Вил­јам Уордун көмәклији илә, онлар ән азы Мүгәддәс Китабын һиссәләринин тәрҹүмәсини тәхминән 40 дилдә чап етдиләр ⁶. Мүәллиф Ҹ. Һерберт Кејн, Вилјам Кери һаггында дејир: “О, [бенгал дилинин] көһнә классик формасыны әвәз едән ҝөзәл, сәлис данышыг үслубу иҹад етди. Бунунла да Бенгал дили мүасир охуҹулар үчүн даһа чох анлашылан вә ҹәлбедиҹи олду” ⁷.

Бирләшмиш Штатларда доғулмуш вә орада боја-баша чатмыш Адонајрам Ҹадсон, Бирмаја јола дүшдү вә 1817-ҹи илдә Мүгәддәс Китабы Бирма дилинә тәрҹүмә етмәјә башлады. О, Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә етмәк үчүн, кифајәт гәдәр Шәрг дилинә јијәләнмәјин нә дәрәҹәдә чәтин олдуғу һагда јазырды: “Дүшүнҹә тәрзләри бизимкиндән фәргләнән, бу сәбәбдән фикирләрини ифадә етмәк тәрзи бизим үчүн тамамилә јени олан, һәрфләри вә сөзләри исә нә вахтса гаршылашмыш олдуғумуз һәр һансы дилин һәрф вә сөзләринә бәнзәмәјән, дүнјанын башга бир уҹунда јашајан инсанларын данышдығы дили өјрәнмәјә ҝиришдијимиз заман, лүғәтимиз вә ја тәрҹүмәчимиз олмадығы бир һалда, јерли мүәллимин көмәјиндән фајдалана билмәздән әввәл, һәмин дилдә нә исә баша дүшмәлијик. Бу исә һәгигәтән дә зәһмәт тәләб едир!” ⁸.

Бу, Ҹадсон үчүн тәхминән 18 ил әрзиндә чох зәһмәт вә диггәт тәләб едән иш олмушдур. Бирма дилиндә олан Мүгәддәс Китабын сонунҹу һиссәси 1835-ҹи илдә чап олунмушдур. Анҹаг Бирмада галмаг Ҹадсона баһа баша ҝәлирди. Тәрҹүмә үзәриндә ишләјәркән ҹәсуслугда ҝүнаһландырылдығы үчүн һәјатынын тәхминән ики илини ағҹаганадларын гајнашдығы һәбсханада кечирди. Азадлыға бурахылдыгдан гыса мүддәт сонра, онун арвады вә гызы гыздырмадан өлдүләр.

25 јашлы Роберт Моррисон 1807-ҹи илдә Чинә ҝәләрәк, олдугҹа чәтин бир ишә — Мүгәддәс Китабы ән мүрәккәб јазысы олан дилләрдән биринә, Чин дилинә тәрҹүмә етмәјә ҝиришди. Чин дилини ҹәми ики ил әввәл өјрәнмәјә башладығы үчүн, пис билирди. Моррисона, һәмчинин Чинин мүстәгиллијини горумаг мәгсәдилә тә’сис едилән ганун да мане олурду. Чин халгынын әҹнәбиләрә дил өјрәтмәси, өлүм ҹәзасы тәһдиди алтында гадаған едилмишди. Бир әҹнәбинин Мүгәддәс Китабы Чин дилинә тәрҹүмә етмәси, өлүм ҹәзасыны һагг едән ҹинајәт һесаб олунурду.

Ҹәсарәтли, лакин еһтијатлы олан Моррисон бу дили өјрәнмәјә давам етди вә ону тез мәнимсәди. Ики ил әрзиндә Ост-Һинд Ширкәтиндә тәрҹүмәчи кими ишләмәјә башлады. Рәсми сурәтдә ширкәтдә ишләдији һалда, даима тапылмаг горхусу алтында ҝизлиҹә Мүгәддәс Китабын тәрҹүмәси үзәриндә чалышырды. 1814-ҹү илдә, Чинә ҝәлдикдән једди ил сонра Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын тәрҹүмәси артыг чапа һазыр иди ⁹. Беш илдән сонра Вилјам Милнин көмәји илә о, Ибраниҹә Мүгәддәс Јазыларын тәрҹүмәсини баша чатдырды.

Бу, бөјүк наилијјәт иди: Мүгәддәс Китаб инди, дүнјада даһа чох инсанларын истифадә етдикләри дилдә “даныша” билирди. Баҹарыглы тәрҹүмәчиләрин сајәсиндә сонрадан Асијанын башга дилләриндә дә тәрҹүмәләр чыхды. Бу ҝүн Мүгәддәс Китабын һиссәләри Асијанын 500-дән чох дилләриндә мөвҹуддур.

Тиндал, Моффат, Ҹадсон вә Моррисон кими инсанлар, бә’зиләри, һәтта һәјатларыны белә тәһлүкә алтына атараг, танымадыглары, бә’зән исә дилләриндә мүәјјән јазы системи белә олмајан инсанлар наминә бир китаб тәрҹүмә етмәк үчүн нәјә ҝөрә узун илләр зәһмәт чәкирдиләр? Сөзсүз ки, буну шөһрәт вә ја мәнфәәт наминә етмирдиләр. Онлар инанырдылар ки, Мүгәддәс Китаб Аллаһын Кәламыдыр вә инсанларла — бүтүн инсанларла — онларын ана дилиндә “данышмалыдыр”.

Мүгәддәс Китабы Аллаһын Кәламы һесаб едиб-етмәмәниздән асылы олмајараг, јәгин сиз разылашаҹагсыныз ки, өз ишләринә сәдагәтлә јанашан бу тәрҹүмәчиләрин тәзаһүр етдирдикләри фәдакарлыға мүасир дүнјада аз тәсадүф едилир. Мәҝәр бу ҹүр тәмәннасызлыға тәшвиг едән бир китабы тәдгиг етмәјә дәјмәзми?

[10-ҹу сәһифәдә олан шәкил]

Тиндал Мүгәддәс Китабы тәрҹүмә едәркән.

[11-ҹи сәһифәдә олан шәкил]

Роберт Моффат

[12-ҹи сәһифәдә олан шәкил]

Адонајрам Ҹадсон

[12-ҹи сәһифәдә олан шәкил]

1800-ҹү илдән е’тибарән Мүгәддәс Китабын һиссәләринин чап едилдији дилләрин сајы.

[13-ҹү сәһифәдә олан шәкил]

Роберт Моррисон