Аллаһа “бир ағыздан” иззәт верин

“Сиз јекдилликлә, бир ағыздан Рәббимиз Иса Мәсиһин Атасы олан Аллаһа иззәт верәсиниз” (РОМАЛЫЛАРА 15:6).

1. Һәвари Павелин өз һәмиманлыларына вердији ибрәт дәрсинин мәғзи нәдәдир?

БҮТҮН мәсиһчиләр мүхтәлиф сечимә вә зөвгә маликдирләр. Буна бахмајараг, һәјата апаран јолда онларын һамысы чијин-чијинә јеримәлидирләр. Бу мүмкүндүрмү? Әҝәр сечим мәсәләләринин проблемә чеврилмәсинә јол вермәсәк, мүмкүндүр. Һәвари Павелин I әсрдә һәмиманлыларына вердији ибрәт дәрсинин мәғзи бундадыр. О бу ваҹиб принсипи неҹә изаһ етди? Вә биз онун илһамланмыш мәсләһәтини бу ҝүн неҹә тәтбиг едә биләрик?

Мәсиһчи бирлијинин ваҹиблији

2. Павел бирлијин ваҹиблијини неҹә гејд етди?

² Павел мәсиһчиләр арасында бирлијин нә гәдәр ваҹиб олдуғуну баша дүшүрдү вә һәмиманлыларына бир-бирләринә мәһәббәтлә сәбир ҝөстәрмәјә көмәк едәрәк хош мәсләһәтләр верирди (Ефеслиләрә 4:1-3; Колослулара 3:12-14). Һәвари өз тәҹрүбәсиндән билирди ки, бирлији горумаг һәмишә асан олмур, чүнки о, 20 илдән артыг мүддәтдә јығынҹаглары зијарәт етмиш вә бу вахт әрзиндә чохлу јени јығынҹаглар тәшкил етмишдир (1 Коринфлиләрә 1:11-13; Галатијалылара 2:11-14). Буна ҝөрә дә, Павел Ромадакы һәмиманлылары тәшвиг едирди: “Гој тәһәммүл вә тәсәлли верән Аллаһ... сизә... һәмфикир олмағы еһсан етсин ки, сиз јекдилликлә, бир ағыздан Рәббимиз Иса Мәсиһин Атасы олан Аллаһа иззәт верәсиниз” (Ромалылара 15:5, 6). Бу ҝүн биз дә Јеһова Аллаһа, бирләшмиш бир халг кими “бир ағыздан” иззәт вермәлијик. Буна нә дәрәҹәдә мүвәффәг олуруг?

3, 4. а) Ромадакы мәсиһчи јығынҹағы кимләрдән ибарәт иди? б) Ромадакы мәсиһчиләр Јеһованы “бир ағыздан” неҹә иззәтләндирә билирдиләр?

³ Ромадакы мәсиһчиләрин чоху Павелин јахын достлары иди (Ромалылара 16:3-16). Онлар чох мүхтәлиф идиләр, лакин Павел онларын һамысыны “Аллаһ тәрәфиндән севилән” гардашлары кими гәбул едирди. О јазырды: “Һамыныз үчүн Иса Мәсиһ васитәси илә Аллаһыма шүкр едирәм ки, иманыныз бүтүн дүнјада е’лан олунур”. Ајдындыр ки, Рома мәсиһчиләри бир чох саһәләрдә нүмунәви идиләр (Ромалылара 1:7, 8; 15:14). Ејни заманда, мүәјјән мәсәләләрдә јығынҹағын бә’зи үзвләринин фикирләри фәргләнирди. Бизим мәсиһчи гардашлығымыз мүхтәлиф мәншәјә вә мүхтәлиф мәдәнијјәтә мәнсуб олан инсанлардан ибарәт олдуғуна ҝөрә, Павелин нөгтеји-нәзәрләрдәки мүхтәлифлијә даир Аллаһын Кәламында јазылмыш нәсиһәтини нәзәрдән кечирмәк фајдалы олар, бу бизә “бир ағыздан” данышмаға көмәк едәр.

⁴ Ромада һәм јәһуди, һәм дә гејри-јәһуди мәншәли иманлылар варды (Ромалылара 4:1; 11:13). Јәһудиләрдән олан бә’зи мәсиһчиләр Мусанын гануну алтында јашајаркән риајәт етдикләри мүәјјән ән’әнәләрдән, еһтимал ки, имтина едә билмәмишдиләр, һалбуки онлар хилас үчүн бунун тәләб олунмадығыны дәрк етмәли идиләр. Диҝәр јәһудиләр исә мәсиһчи олдугдан сонра баша дүшдүләр ки, Мәсиһин гурбанлығы онлары Мусанын ганунунун гојдуғу мәһдудијјәтләрдән азад етмишдир. Шүбһәсиз ки, бу онларын һәјат тәрзинә вә бә’зи ән’әнәләрә олан мүнасибәтләринә тә’сир ҝөстәрмишди (Галатијалылара 4:8-11). Буна бахмајараг, Павелин ҝөстәрдији кими онлар “Аллаһ тәрәфиндән севилән” кәсләр идиләр. Онларын һамысы бир-биринә дүзҝүн нөгтеји-нәзәрлә јанашараг, Аллаһа “бир ағыздан” иззәт верә билирдиләр. Бу ҝүн бизим дә фикирләримиз һансыса мәсәләләрдә фәргләнә биләр, буна ҝөрә дә Павелин бу барәдә јаздыгларыны диггәтлә нәзәрдән кечирмәлијик (Ромалылара 15:4).

“Бир-биринизи... гәбул един”

5, 6. Рома јығынҹағында нәјә ҝөрә мүхтәлиф нөгтеји-нәзәрләр мөвҹуд иди?

⁵ Павел Ромалылара мәктубунда, барәсиндә мүхтәлиф нөгтеји-нәзәрләр мөвҹуд олан вәзијјәт һаггында данышырды. О јазырды: “Бири инаныр ки, һәр шеји јемәк олар, амма иманы зәиф адам јалныз тәрәвәз јејир”. Бу ҹүр вәзијјәт нәјә ҝөрә баш верирди? Мәсәлә онда иди ки, Мусанын ганунуна ҝөрә донуз әтини јемәк гадаған олунурду (Ромалылара 14:2; Левилиләр 11:7). Лакин Мәсиһин өлүмүндән сонра һәмин гануна риајәт етмәк өз зәрурилијини итирмишди (Ефеслиләрә 2:15). Үч ил јарым кечдикдән сонра исә мәләк Петерә сөјләди ки, Аллаһын нөгтеји-нәзәринҹә һеч бир гида мурдар сајылмыр (Һәвариләрин ишләри 11:7-12). Буну нәзәрә алараг, јәһудиләрдән олан бә’зи мәсиһчиләр, јәгин, һесаб едирдиләр ки, онлар һәм донуз әтини, һәм дә Ганунун әввәлләр гадаған етдији диҝәр гида нөвләрини јејә биләрдиләр.

⁶ Лакин јәһудиләрдән олан бә’зи мәсиһчиләр үчүн, јәгин ки, әввәлләр мурдар сајылан бир шеји јемәк барәсиндәки фикир ијрәнҹ иди. Еһтимал ки, һәмин һәссас иманлыларын ҝөзү гаршысында онларын Мәсиһдәки гардашлары, јәһудиләр, бу ҹүр гиданы јејәндә, бу, онлары олдугҹа тәһгир етмиш олурду. Бундан әлавә, әввәлки динләри ҝүман ки, һеч бир гида мәһсулуну гадаған етмәјән халглар арасындан да мәсиһчиләр варды вә јәгин ки, киминсә гида үстүндә мүбаһисә етмәси онлара гејри-ади ҝөрүнүрдү. Әлбәттә, кимин исә гиданын мүәјјән нөвләриндән имтина етмәсиндә сәһв бир шеј јох иди, әлбәттә ки, әҝәр бу заман о, бунун хилас үчүн зәрури олдуғуна иддиа етмирдисә. Лакин јығынҹагда мүхтәлиф нөгтеји-нәзәрләр уҹбатындан асанлыгла мүбаһисә јарана биләрди. Ромадакы мәсиһчиләр диггәт јетирмәли идиләр ки, араларындакы бу ҹүр фәргләр онлара “бир ағыздан” Аллаһа иззәт вермәјә мане олмасын.

7. Һәр һәфтәнин мүәјјән ҝүнүнә риајәт етмәјә даир һансы нөгтеји-нәзәрләр мөвҹуд иди?

⁷ Павел икинҹи нүмунәни ҝәтирир: “Бириси бир ҝүнү башга бир ҝүндән үстүн сајыр, башгасы исә һәр ҝүнү ејни сајыр” (Ромалылара 14:5а). Мусанын гануну алтында шәнбә ҝүнү һеч бир иш ҝөрмәк олмазды. Һәтта һәмин ҝүн сәјаһәт етмәјә даир белә ҹидди мәһдудијјәт варды (Чыхыш 20:8-10; Матта 24:20; Һәвариләрин ишләри 1:12). Ганунун арадан галдырылмасы илә һәмин гадағалар өз гүввәсини итирди. Буна бахмајараг, јәһудиләрдән олан бә’зи мәсиһчиләр үчүн әввәлләр мүгәддәс сајдыглары ҝүндә һансыса иши ҝөрмәк вә ја узаг мәсафәјә һәрәкәт етмәк јахшы дејилди. Һәтта мәсиһчи олдугдан сонра да, Аллаһын нөгтеји-нәзәриндә шәнбә ҝүнү һаггындакы ганунун гүввәдән дүшмәсинә бахмајараг, онлар једдинҹи ҝүнү, еһтимал ки, јалныз руһани ишләр үчүн ајырырдылар. Демәк олармы ки, онлар дүзҝүн давранмырдылар? Әҝәр онлар шәнбәнин Аллаһын тәләби олдуғуну иддиа етмирдиләрсә, јох. Беләликлә, өз мәсиһчи гардашларынын виҹданына һөрмәт етдији үчүн Павел јазырды: “Һәр кәс өз фикриндән тамамилә әмин олсун” (Ромалылара 14:5б).

8. Ромадакы мәсиһчиләр башгаларынын виҹданына һөрмәтлә јанашмаға тәшвиг олунсалар да, онлар нәји етмәли дејилдиләр?

⁸ Бунунла јанашы, Павел мәсиһчиләри виҹдан мәсәләсиндә өзләри илә чәтинликлә мүбаризә апаранлара сәбирлә јанашмаға тәшвиг етсә дә, Мусанын ганунуну хилас олмаг үчүн һәмиманлыларынын бојнуна тәләб кими гојмаға чалышанлары ҹәсарәтлә иттиһам едирди. Мәсәлән, һәвари ерамызын тәхминән 61-ҹи илиндә јәһудиләрдән олан мәсиһчиләрә мәктуб јазараг, һәмин мәктубда ајдын вә инандырыҹы сурәтдә изаһ етди ки, мәсиһчиләрин Исанын фидијә гурбанлығына әсасланан ҝөзәл үмидләри олдуғу үчүн, онларын Мусанын ганунуна риајәт етмәләри фајдасыздыр (Галатијалылара 5:1-12; Титуса 1:10, 11; Ибраниләрә 10:1-17).

9, 10. Мәсиһчиләр нәји етмәмәлидирләр? Изаһ един.

⁹ Ҝөрдүјүмүз кими Павел сүбут едир ки, әҝәр мәсиһчи принсипләри позулмурса, нөгтеји-нәзәрләрдәки фәргләр бирлик үчүн тәһлүкә јаратмыр. Һәвари виҹданы зәиф олан мәсиһчиләрдән сорушур: “Бәс сән нә үчүн гардашыны мүһакимә едирсән?” Сонра исә о, ҝүҹлүләрдән (еһтимал ки, виҹданы әввәлләр Ганунун гадаған етдији гиданы јемәјә вә ја шәнбә ҝүнү ади ишләрлә мәшғул олмаға јол верән кәсләрдән) сорушур: “Сән нә үчүн гардашына хор бахырсан?” (Ромалылара 14:10). Беләликлә, Павел виҹданы зәиф олан мәсиһчиләри, даһа ҝениш нөгтеји-нәзәрләрә малик олан гардашларыны иттиһам етмәмәјә чағырырды. Ејни заманда, ҝүҹлү мәсиһчиләр дә виҹданы һәлә ки, һансыса саһәләрдә зәиф оланлара јүксәкдән бахмалы дејилдиләр. Һамы бир-биринә хүсуси һөрмәтлә јанашмалы вә ‘өзләринә лүзумундан чох әһәмијјәт вермәли’ дејилдиләр (Ромалылара 12:3, 18).

¹⁰ Таразлы нөгтеји-нәзәри Павел бу ҹүр ифадә етди: “Һәр шеји јејән, јемәјәнә хор бахмасын; вә һәр шеји јемәјән, јејәни мүһакимә етмәсин. Чүнки ону Аллаһ гәбул етмишдир”. Сонра о давам едир: “Мәсиһ сизи гәбул етди”. Аллаһа вә Мәсиһә һәм ҝүҹлү, һәм дә зәиф оланлар мәгбулдур, буна ҝөрә биз дә ‘бир-биримизи гәбул етмәлијик’ (Ромалылара 14:3; 15:7). Ким исә бунун доғру олдуғуна разы олмаја биләрми?

Гардашсевәрлик бу ҝүн бирлијә ҝәтириб чыхарыр

11. Һансы хүсусијјәт јалныз Павелин дөврү үчүн хас иди?

¹¹ Ромалылара мәктубунда Павел анҹаг онун дөврүнә хас олан шәраитләри тәсвир едирди. Јеһова әһдин бирини јениҹә ләғв едиб, јенисини бағламышдыр. Кимин үчүнсә буна ујғунлашмаг чәтин иди. Бу ҝүн вәзијјәт ејни дејил, лакин буна бәнзәр һаллар бә’зән баш верир.

12, 13. Мәсиһчиләр һансы һалларда өз гардашларынын виҹданына һөрмәт ҝөстәрә биләрләр?

¹² Тутаг ки, мәсиһчи гадын, өзүнү бәзәмәк гадаған олунан дини мүһитдән чыхыб. О, һәгигәти гәбул етмиш, лакин мүнасиб һалларда парлаг, лакин садә палтар ҝејинмәк вә ја косметикадан зөвглә истифадә етмәк фикринә алышмаг онун үчүн чәтиндир. Сөһбәт Мүгәддәс Китаб принсипләриндән ҝетмәдији үчүн, һәмин мәсиһчини виҹданына зидд даврансын дејә, дилә тутмаг дүзҝүн олмазды. Өз нөвбәсиндә исә һәмин мәсиһчи гадын баша дүшүр ки, о, виҹданы бәр-бәзәкдән истифадә етмәјә јол верәнләри мүһакимә етмәли дејил.

¹³ Башга бир нүмунәни нәзәрдән кечирәк. Мәсиһчи, спиртли ичкинин гәбул едилмәсинә пис мүнасибәт бәсләнилән мүһитдә бөјүјүб. Һәгигәтә ҝәлдикдән сонра баша дүшүр ки, Мүгәддәс Китабын нөгтеји-нәзәринә ҝөрә шәраб — Аллаһын ән’амыдыр вә ондан гәдәринҹә истифадә етмәк олар (Мәзмур 104:15). О, бу нөгтеји-нәзәрлә разыдыр. О, спиртли ичкиләрдән гәдәринҹә гәбул едәнләри мүһакимә етмәсә дә, өз кечмишини нәзәрә алараг, ичкидән имтина етмәји үстүн тутур. Беләликлә о, Павелин сөзләрини јеринә јетирир: “Сүлһ ҝәтирән вә бир-биримизи руһән инкишаф етдирән шејләрә ҹан атаг” (Ромалылара 14:19).

14. Мәсиһчиләр һансы һалларда Павелин ромалылара вердији нәсиһәтин руһуна әсасән даврана биләрләр?

¹⁴ Павелин ромалылара вердији нәсиһәтин руһуна әсасән давранмаг тәләб олунан башга һадисәләр дә баш верир. Мәсиһчи јығынҹағы чох инсанлардан ибарәтдир вә онларын һәр биринин өз зөвгү вар. Буна ҝөрә дә онлар, дејәк ки, ҝејимә вә хариҹи ҝөрүнүшә даир мүхтәлиф сечимә маликдирләр. Шүбһәсиз ки, Мүгәддәс Китабда Мәсиһин бүтүн һәгиги давамчыларынын риајәт етдикләри ајдын принсипләр гејд олунуб. Јол вермәк олмаз ки, бизим ҝејимимиздә вә ја сач дүзүмүмүздә гејри-адилик, нәзакәтсизлик вә ја бу дүнјанын әхлаги ҹәһәтдән позулмуш групларына хас кејфијјәтләр әкс олунсун (1 Јәһја 2:15-17). Мәсиһчиләр, һәтта истираһәт заманы белә, Каинатын Һөкмдарыны тәмсил едән хидмәтчиләр олдугларыны унутмурлар (Ишаја 43:10; Јәһја 17:16; 1 Тимотејә 2:9, 10). Лакин мәсиһчиләр бир чох саһәләрдә бөјүк сечимә маликдирләрa.

Башгаларыны бүдрәтмәкдән чәкинәк

15. Мәсиһчи өз гардашлары уғрунда һансы һалларда шәхси истәкләриндән имтина едә биләр?

¹⁵ Ромада јашајан мәсиһчиләрә вердији нәсиһәтиндә Павел бизим диггәтимизи даһа бир ваҹиб принсипә јөнәлдир. Бә’зән ҝүҹлү виҹдана малик олан мәсиһчи бир шејин јанлыш олмадығыны билдији һалда, ону етмәмәк гәрарына ҝәлә биләр. Нәјә ҝөрә? Чүнки о баша дүшүр ки, онун давранышлары башгаларына зәрәр ҝәтирә биләр. Онда о белә һалда нә етмәлидир? Павел дејир: “Әт јемәмәк, шәраб ичмәмәк вә гардашынын бүдрәмәсинә, јолдан чыхмасына, зәиф дүшмәсинә сәбәб олан иши ҝөрмәмәк јахшыдыр” (Ромалылара 14:14, 20, 21). Беләликлә, “биз гүввәтлиләр гүввәтсизләрин зәифликләринә дөзмәли вә өз гајғымыза галмамалыјыг. Һәр биримиз јахшылыг наминә өз гоншумузун гајғысына галмалыјыг ки, о руһән инкишаф етсин” (Ромалылара 15:1, 2). Әҝәр бизим давранышларымыз һәмиманлымызын виҹданына тохунарса, гардашсевәрлик бизи һәссаслыг ҝөстәрмәјә вә шәхси истәкләримиздән имтина етмәјә тәшвиг едәҹәк. Мәсәлән, бу спиртли ичкиләрин гәбул едилмәси мәсәләси ола биләр. Мәсиһчијә гәдәринҹә шәраб ичмәк олар. Лакин әҝәр бу, онун һәмиманлысыны бүдрәдәрсә, о, өз һүгугларыны ирәли сүрмәјәҹәк.

16. Јашадығымыз әразидәки инсанлара неҹә һөрмәт ҝөстәрә биләрик?

¹⁶ Ејни принсип, мәсиһчи јығынҹағына мәхсус олмајан инсанларла давранышымыза да тәтбиг едиләндир. Тутаг ки, биз елә бир әразидә јашајырыг ки, орада үстүнлүк тәшкил едән дини нөгтеји-нәзәрләр инсанлары һәфтәнин һансыса ҝүнүнү истираһәт ҝүнү һесаб етмәјә вадар едир. Бу ҹүр шәраитләри нәзәрә алараг, гоншуларымызы бүдрәтмәмәк вә тәблиғ ишимизә манеә јаратмамаг үчүн, чалышаҹағыг ки, баҹардыгҹа һәмин инсанларын һиссләринә тохунаҹаг аз ишләр ҝөрәк. Башга бир вәзијјәтдә исә, имканлы мәсиһчи тәблиғчиләрин чатышмадығы, лакин әсас е’тибары илә касыб инсанларын јашадыглары әразијә көчүр. О, чох садә ҝејинмәклә вә ја мадди имканынын јол вердијиндән даһа садә јашамагла өзүнүн јени гоншуларына һәссас мүнасибәт ҝөстәрә биләр.

17. Гәрар гәбул едәркән башгаларынын виҹданыны нәзәрә алмаг нәјә ҝөрә лазымдыр?

¹⁷ “Гүввәтлиләрдән” ҝүзәштә ҝетмәји тәләб етмәк мүнасибдирми? Ҹавабы нөвбәти әјани нүмунәдән ҝөрәҹәјик? Машыны јолла идарә едәркән тәһлүкәли дәрәҹәдә јола јахын јеријән ушаглары ҝөрүрүк. Јалныз гануни һаггымыз олдуғу үчүн јолумуза изн верилән максимум сүр’әтлә давам едирикми? Хејр, биз сүр’әти азалдырыг ки, ушаглары ҝөзләнилән тәһлүкәдән мүһафизә едәк. Бә’зән бизә бу ҹүр һазырлыг тәзаһүр етдирәрәк “сүр’әти азалтмаг”, јә’ни һәмиманлыларымызла вә ја башга инсанларла давранышларымызда ҝүзәштә ҝетмәк лазымдыр. Ола биләр ки, нәјисә етмәјә там һаггымыз вар. Мүгәддәс Китабын һеч бир принсипи позулмур. Буна бахмајараг, әҝәр бизим давранышларымыз башгаларынын һиссләринә тохунурса вә ја онлара зәрәр ҝәтирирсә, мәсиһчи мәһәббәти бизи еһтијатла һәрәкәт етмәјә тәшвиг едәҹәк (Ромалылара 14:13, 15). Бирлији горумаг вә Падшаһлығын марагларыны дәстәкләмәк, өз һүгугларымызы горумагдан даһа ваҹибдир.

18, 19. а) Башгаларынын виҹданына һөрмәт ҝөстәрәрәк Исанын нүмунәсини неҹә тәглид едирик? б) Биз нәдә там һәмрә’јлијә малик олмалыјыг вә нөвбәти мәгаләдә нә мүзакирә едиләҹәк?

¹⁸ Бу ҹүр давранараг биз ән јахшы нүмунәни тәглид едирик. Павел дејир: “Мәсиһ дә Өз гајғысына галмамышды, амма неҹә ки, јазылмышдыр: “Сәни рүсвај едәнләрин һәгарәти Мәним үзәримә дүшдү”. Иса биздән өтрү өз һәјатыны һазырлыгла гурбан верди. Әлбәттә, биз дә һүгугларымыздан бә’зиләрини — әҝәр бу “гүввәтсизләрә” бизимлә бирликдә Аллаһа иззәт вермәк имканы верирсә — гурбан вермәјә һазырыг. Биз зәиф виҹдана малик олан мәсиһчиләрә ҝүзәштә ҝедәндә вә әлиачыглыг ҝөстәрәндә вә ја биләрәкдән өзүмүзү нәдә исә мәһдудлашдырараг өз һагларымызы ирәли сүрмәјәндә “Мәсиһин малик олдуғу ејни дүшүнҹә тәрзинә” (ЈД) маликик олдуғумузу ҝөстәририк (Ромалылара 15:1-5).

¹⁹ Мүгәддәс Китабын принсипләрини өзүнә дахил етмәјән мәсәләләрдә бизим мүхтәлиф фикирләримиз ола биләр, лакин Аллаһа олан хидмәтимизә даир там һәмрә’јлијә маликик (1 Коринфлиләрә 1:10). Бу ҹүр фикир бирлији, мәсәлән, бизим дүшмәнләримизә мүнасибәтимиздә ҝөрүнүр. Аллаһын Кәламы иманымыза зидд ҝедән инсанлары “јадлар” адландырыр вә бизи онларын сәсиндән горунмаға чағырыр (Јәһја 10:5). “Јадлары” неҹә ајырд едә биләрик? Онларла неҹә давранмалыјыг? Бу суаллары нөвбәти мәгаләдә мүзакирә едәҹәјик.

[Һашијә]

Неҹә ҹаваб верәрдиниз?

• Мүхтәлиф мәсәләләрдәки шәхси нөгтеји-нәзәрләр нәјә ҝөрә бизим бирлијимиз үчүн тәһлүкә јаратмыр?

• Биз мәсиһчиләр нәјә ҝөрә бир-биримизә һәссас вә диггәтли олмалыјыг?

• Павелин бирлик һаггындакы нәсиһәтини һансы саһәләрдә тәтбиг едә биләрик вә буну етмәјә бизи нә тәшвиг едәҹәк?

[23-ҹү сәһифәдәки шәкил]

Павелин бирлик һаггындакы нәсиһәти јығынҹаг үчүн бөјүк әһәмијјәт кәсб едирди.

[24-ҹү сәһифәдәки шәкил]

Мәншәҹә мүхтәлиф олмаларына бахмајараг, мәсиһчиләр һәмрә’јдирләр.

[26-ҹы сәһифәдәки шәкил]

Бу сүрүҹү нә етмәлидир?