Элиас Гуттерҙың ҙур ҡиммәткә эйә булған Изге Яҙмалары

ҺЕҘ Изге Яҙманы еврей телендә уҡый алаһығыҙмы? Моғайын, юҡтыр. Бәлки, һеҙҙең еврей телендәге Изге Яҙманы хатта күргәнегеҙ ҙә булмағандыр. Әммә XVI быуатта йәшәгән Элиас Гуттер исемле ғалим һәм уның тарафынан баҫып сығарылған Изге Яҙманың еврей теленә ике тәржемәһе тураһында күберәк белеп, һеҙ, бәлки, үҙегеҙҙең Изге Яҙмағыҙҙы нығыраҡ ҡәҙерләй башларһығыҙ.

Элиас Гуттер 1553 йылда Германияның бөгөнгө көндә Польша һәм Чехия сиктәре янында урынлашҡан Гёрлиц тигән бәләкәй генә ҡалаһында тыуған. Гуттер Йена ҡалаһында Лютеран университетында Яҡын Көнсығыш телдәрен өйрәнгән. 24 йәшендә үк уны Лейпциг университетында еврей теле буйынса профессор итеп билдәләгәндәр. Мәғариф өлкәһендә реформатор булараҡ, ул һуңыраҡ Нюрнберг ҡалаһында мәктәп асҡан. Унда уҡыусылар дүрт йыл эсендә еврей, грек, латин һәм немец телен өйрәнә алған. Бүтән бер мәктәптә лә, бер университетта ла ундай уҡытыу мөмкин булмаған.

«БЫЛ БАҪМАНЫҢ КҮРКӘМЛЕГЕ»

1587 йылда Гуттер Изге Яҙманың, ғәҙәттә, Иҫке Ғәһед тип йөрөтөлгән өлөшөн еврей телендә баҫып сығарған. Баҫтырылған был Яҙмаға Ишағыя 35:8-ҙән алынған һәм «Изгелек юлы» тигәнде аңлатҡан «Дерех ха-кодеш» исеме бирелгән. Унда ҡулланылған матур шрифт күптәрҙе таң ҡалдырған. Бер хеҙмәттә, «барыһы ла был баҫманың күркәмлегенә баҫым яһай», тиелгән. Өҫтәүенә, был Изге Яҙма еврей телен өйрәнеүҙә яҡшы ҡорал булып торған.

Гуттерҙың еврей телендәге Изге Яҙмаһы ни тиклем ҙур файҙа килтергәнен аңлар өсөн, уҡыусыларҙың Изге Яҙманы еврей телендә уҡығанда ниндәй ике ауырлыҡ менән осрашҡанына иғтибар итәйек. Беренсенән, уңдан һулға уҡылған ғәҙәти булмаған алфавит ауырлыҡтар тыуҙырған. Икенсенән, ҡушылмалар һәм суффикстар арҡаһында һүҙҙәрҙең тамырҙарын ҡайһы саҡта билдәләүе ауыр булған. Мәҫәлән, «йән» тип тәржемә ителгән не́феш (еврей телендә נפשׁ) тигән еврей һүҙенә иғтибар итәйек. Йәзәкил 18:4-тә ҡулланылған ханне́феш (הנפשׁ) тигән һүҙ ха (ה) ҡушылмаһы ярҙамында барлыҡҡа килгән. Күнекмәгән күҙ ханне́феш (הנפשׁ) не́феш (נפשׁ) һүҙенән килеп сыҡҡанын билдәләй алмаған.

Уҡыусыларына ярҙам итер өсөн, Гуттер үҙенсәлекле баҫыу ысулын ҡулланған: еврей хәрефтәрен ябай шрифт менән дә, контурлы шрифт менән дә баҫҡан. Ул һәр һүҙҙең тамырын ябай шрифт, ә ҡушылмаларын һәм суффикстарын контурлы шрифт менән баҫтырған. Был ябай ғына ысул уҡыусыларға еврей һүҙҙәренең тамырҙарын шунда уҡ күрергә ярҙам иткән. Ә был, үҙ сиратында, тел өйрәнеүҙе еңеләйткән. «Изге Яҙма. Яңы донъя тәржемәһе. Иҫкәрмәләр менән» тигән китаптың (ингл.) төшөрмәләрендә шундай уҡ ысул ҡулланыла: транслитерацияланған һүҙҙәрҙең тамырҙары — ҡалын шрифт менән, ә ҡушылмалары һәм суффикстары ябай шрифт менән баҫылғанa. Өҫтәге рәсемдә Гуттерҙың Изге Яҙмаһындағы Йәзәкил 18:4 һәм «Иҫкәрмәләр менән Изге Яҙма»лағы шул уҡ шиғырҙың төшөрмәһе айырып күрһәтелгән.

ЕВРЕЙ ТЕЛЕНДӘГЕ ЯҢЫ ҒӘҺЕД

Гуттер шулай уҡ Изге Яҙманың Яңы Ғәһед тип аталған өлөшөн баҫып сығарған. Был Изге Яҙма үҙ эсенә 12 төрлө телгә тәржемә ителгән тексты алған. Ул 1599 йылда Нюрнберг ҡалаһында баҫып сығарылған. Шунлыҡтан уны йыш ҡына Нюрнберг полиглоттаһы тип атайҙар. Гуттер был китапҡа Грек Яҙмаларының еврей теленә тәржемәһен дә индерергә теләгән. Әммә ул былай тигән: «Еврей телендәге тәржемә өсөн ғәйәт ҙур аҡса бирергә әҙер булһам да, мин ундай тәржемәне бер ҡасан да таба алмаҫ инем»b. Шуға күрә Гуттер Яңы Ғәһедте грек теленән еврей теленә үҙе тәржемә итергә булған. Бөтә эштәрен ситкә ҡуйып, ул ни бары бер йыл эсендә тәржемәне тулыһынса тамамлаған!

Гуттерҙың тәржемәһе ни тиклем яҡшы булған? XIX быуатта йәшәгән күренекле ғалим Франц Делич былай тип яҙған: «Уның еврей теленә тәржемәһенән мәсихселәр араһында һирәк осраған тел нескәлектәрен айыра белеү һәләте күренә. Уның тәржемәһе бөгөнгө көндә лә әһәмиәтен юғалтмаған. Тәржемәсенең ни тиклем теүәл һәм сағыу һүҙҙәр ҡулланыуы таң ҡалдыра».

БУШҠА БУЛМАҒАН ХЕҘМӘТ

Тәржемә эшенән Гуттер байып китмәгән, сөнки уның баҫмалары, күрәһең, бик үк яҡшы һатылмаған. Шулай ҙа уның эше бушҡа булмаған. Мәҫәлән, уның еврей телендәге Яңы Ғәһете яңынан ҡарап сығылған һәм 1661 йылда Уильям Робертсон тарафынан, ә 1798 йылда Ричард Каддик тарафынан баҫып сығарылған. Боронғо грек теленән тәржемә иткәндә, Гуттер Еврей Яҙмаларынан өҙөмтәләр килтерелгән урындарҙа ла һәм, үҙенең иҫәпләүенсә, Йәһүә исеме торорға тейеш булған ерҙәрҙә лә Ки́риос (Раббы) һәм Тео́с (Алла) тигән титулдар урынына «Йәһүә» тигән исемде ҡуйған (יהוה, ЙҺВҺ). Был айырыуса иғтибарға лайыҡ, сөнки Яңы Ғәһедтең күпселек тәржемәләрендә Алланың шәхси исеме ҡулланылмай. Шулай итеп, Гуттерҙың тәржемәһе Алланың исеме Мәсихсе Грек Яҙмаларына кире ҡайтарылырға тейешлегенә тағы бер дәлил булып тора.

Әгәр ҙә Мәсихсе Грек Яҙмаларында Алланың исемен (Йәһүә) күрһәгеҙ йә «Иҫкәрмәләр менән Изге Яҙма»лағы төшөрмәләргә мөрәжәғәт итһәгеҙ, Элиас Гуттерҙың хеҙмәтен һәм уның ҙур ҡиммәткә эйә булған Изге Яҙма тәржемәләрен иҫкә төшөрөгөҙ.