Di nla bôdôl Yéhôva ñem yak i mangéda mabe

1-2. (a) Mambe mam bon ba Lôk Yuda ba ba bi témb i Yérusalem ba bi boma, ma yak bés di mboma i len ini? (b) Mambe mandutu bon ba Lôk Yuda ba bi boma? (Béñge minkéñék mi matila le “Dilo di Hagai, di Sakaria ni di Ésra.”)

BAA ngim mangéda u yé u ntôñ inyule u nyi bé lelaa mam ma ga ba yani? Bebek le u nimis bôlô yoñ, u nyi bé lelaa u ga tééda lihaa joñ. Mam ma m’bô, ndééñga, ngolba i nson likalô bi nla boñ le u ntôñ inyu lihaa joñ. Baa ngim mandutu i yé mu le u mboma? Ibale hala, u ga ôt nseñ i tehe lelaa Yéhôva a bi hôla bon ba Israel i ngéda ba bé boma i nya mandutu i.

² I bi béda bon ba Israel ba ba bi tégbaha niñ yap yosôna i Babilôn hémle, i tjôô niñ ilam ba bi yék nyoo inyu ke i homa ba bé yi bé loñge. I ngéda ba bi bol, hala a bi nom bé, niñ i kahal let, minyiñha mi m’bô mi bôdôl, yak ngolba. Hala a boñ le i ba ndutu inyu bahogi i tiimba oñ témpel. Ndi bebee ni 520 B.N.Y., Yéhôva a bi om bapôdôl bé iba, Hagai bo Sakaria, i ti litén makénd. (Hagai 1:1; Sakaria 1:1) Kiki di ga tehe munu i yigil ini, makénd bapôdôl ba bi ti bo, ma bi bane bo nseñ ngandak. I mbus bebee le 50 ma nwii le bon ba Israel ba bi témb i loñ yap, ba bi témb ba nimis makénd map. Ésra, mut matila nu likeñge a bi nyodi i Babilôn inyu ke lédés litén li Nyambe i Yérusalem, le ba bii bibégés bi Yéhôva kiki jam li bisu i niñ yap.​—Ésra 7:​1, 6.

3. Mambe mambadga di ga timbhe? (Bingéngén 22:19)

³ Kiki mbañ i Hagai ni i Sakaria i bi hôla litén li Nyambe i ke ni bisu i bôdôl Yéhôva ñem i ngéda ba bé boma ngolba, yak i len ini i mbañ i i nla hôla bés i bôdôl Yéhôva ñem i ngéda di mboma mandutu. (Añ Bingéngén 22:19.) Kiki di mba di wan i yom Nyambe a kal Hagai ni Sakaria yak ni ndémbél Ésra, di ga timbhe mambadga mana: Lelaa mandutu ma bi tééñga bon ba Israel ba ba bi témb i loñ yap? Inyuki i boñ sômbôl i Nyambe i nlama ba jam li bisu i niñ yés, to ibale di mboma mandutu? Lelaa di nla ke ni bisu i bôdôl Yéhôva ñem i mangéda mabe?

LELAA MANDUTU MA BI TÉÉÑGA BON BA LÔK YUDA BA BA BI TÉMB I LOÑ YAP

4-5. Inyuki bon ba Lôk Yuda ba bi nimis makénd map i bôlô maoñ ma témpel?

⁴ I ngéda bon ba Lôk Yuda ba bi témb i lôñ yap, ba bééna ngandak bôlô i gwel. Ba bi pala oñ juu li bisesema, ba téé yak hikuu hi témpel. (Ésra 3:​1-3, 10) Ndi ndék ngéda i mbus, ba bi nimis makénd map. Inyuki? U héya maoñ ma témpel, ba bé lama oñ mandap inyu yap bomede, ba sal nwom, ba jés ki mahaa map. (Ésra 2:​68, 70) Ndi ba bi boma ngolba inyule baoo bap ba bi ôô jimb le ba kéñ bo i tiimba oñ témpel.​—Ésra 4:​1-5.

⁵ Nledek niñ, ni minyiñha mi m’bô bi bi tééñga i bon ba Lôk Yuda ba ba bi témb i loñ yap. Loñ yap i bé isi bémbe i ane i Persia. I mbus le Kiñe Kirus a bi wo i nwii 530 B.N.Y., Cambyse, kiñe i bé noñ nye ha, i bi leñ Égiptô gwét. I ngéda a bé ke i Égiptô, bisônda gwé bi bi nyégsa bon ba Israel i ti bo bijek, malép ni homa linyééne, i mam ma ma bi kônde lédés niñ i bon ba Israel ba ba bi témb i loñ yap. Yak i ngéda Darius I a bi yila kiñe i mbus Cambyse, mam ma bi kônde bep. I mam ma momasôna ma bi boñ le bon ba Lôk Yuda ba bôdôl badba too, ba ga la tééda mahaa map. Hala a bi boñ le bon ba Lôk Yuda bahogi ba hoñol le i ngéda bé i nyen ba bé lama tiimba oñ témpel i Yéhôva.​—Hagai 1:2.

6. Inoñnaga ni Sakaria 4:​6, 7, mambe mandutu bon ba Lôk Yuda ba bi boma, imbe botñem Sakaria a bi ti bo?

⁶ Añ Sakaria 4:​6, 7. U héya nledek niñ, ni minyiñha mi m’bô, bon ba Lôk Yuda ba bi lama boma ndééñga. I nwii 522 B.N.Y., baoo bap ba bi pam i sôña le ba tiimba oñ témpel i Yéhôva. Ndi Sakaria a bi kal bon ba Lôk Yuda le Yéhôva a ga gwélél ngui yé inyu mélés mandutu momasôna ma bé tééñga bo. I nwii 520 B.N.Y., Kiñe Darius a bi ti kunde le ba kee ni bisu i tiimba oñ témpel, a ti ki moni inyu boñ i bôlô i.​—Ésra 6:​1, 6-10.

7. Bimbe bisai bon ba Lôk Yuda ba ba bi témb i loñ yap ba bi kôhna i ngéda ba bi bii sômbôl i Nyambe kiki jam li bisu i niñ yap?

⁷ Ni njel mpôdôl Hagai ni Sakaria, Yéhôva a bi bôn litén jé le, a ga nit bo ibale ba mboñ le i tiimba oñ témpel i ba jam li bisu i niñ yap. (Hagai 1:​8, 13, 14; Sakaria 1:​3, 16) Ni makénd bapôdôl ba bi ti bo, Lôk Yuda i bi témb i bôdôl maoñ ma témpel i nwii 520 B.N.Y., hala a bi yoñ bé to bo nwii mintan inyu mal yo. Tolakii bon ba Lôk Yuda ba bé boma mandutu, inyule ba bi bii sômbôl i Nyambe kiki jam li bisu i niñ yap, Yéhôva a bi hôla bo i bana mam ma bé béda bo inyu niñ, a nit ki bo i pes i mbuu. Hala a bi boñ le ba bégés Yéhôva lôñni maséé.​—Ésra 6:​14-16, 22.

KEE NI BISU I BOÑ SÔMBÔL I NYAMBE

8. Lelaa bibuk bi Hagai 2:4 bi nhôla bés i bii sômbôl i Nyambe kiki jam li bisu i niñ yés? (Béñge yak buk isi lipep.)

⁸ Kiki njiiha ikeñi i nkôôge bebee, i nlôôha ba nseñ i añal ñañ nlam. (Markô 13:10) I boñ hala i nla ba jam li nlet, ibale mam ma moni ma yé ndutu tole di mboma ngolba mu nson wés likalô. Kii i ga hôla bés i bii sômbôl i Yéhôva kiki jam li bisu i niñ yés? Di bigda le “Yéhôva nu mintôñ mi gwét”b a yé ni bés. A ga nit bés ibale di nke ni bisu i bii gwéñe bi Ane kiki jam li bisu i niñ yés. Di ga kon bé jam jo ki jo woñi.​—Añ Hagai 2:4.

9-10. Lelaa babiina ba bi tehe le bibuk bi Yésu di nléba i Matéô 6:33 bi yé maliga?

⁹ Di yoñ hihéga hi Oleg bo Irina,c babiina bana ba yé basañal. Ndék ngéda i mbus le ba bi ke i nit likoda lipe, ba nimis bôlô yap inyule niñ i bé let ngandak mu loñ yap. To hala kiki ba bé ba ma boñ ngim nwii ibabé bo i léba bôlô inyu ngéda yosôna, ba bé nôgda le Yéhôva a nit bo. Ngim mangéda, ba bé ba kôhna mahôla ma lôk kéé i bôda ni i bôlôm. Kii i bi hôla bo i hônba mandutu ma? Oleg, nu a bi bôk a kôhna nduña ikeñi, a nkal le: “I ngéda di mboñ biliya i tégbaha ngandak ngéda i nson u likalô, wee di yé i boñ jam li nlôôha ba nseñ i niñ yés.” To hala kiki nye ni nwaa ba bé ke ni bisu i yéñ bôlô, ba bé ba pégi i nson u likalô.

¹⁰ Kel yada i mbus le ba bi huu likalô, ba yimbe le liwanda jap jada li mboñ 160 kilôméta, li lona bo bibot bi bijek biba. Oleg a nkal le: “I kel i, di bi témb di tehe lelaa Yéhôva ni lôk kéé ba ntôñ bés. Hala a bi kwés bés nkaa le, kekikel, Yéhôva a nla bé hôya bagwélél bé to ibale ba nôgda le mam ma nke bé loñge i niñ yap.”​—Matéô 6:33.

11. Bimbe bisai di nla kôs ibale di nke ni bisu i boñ sômbôl i Nyambe?

¹¹ Yéhôva a nsômbôl le di kee ni bisu i gwel nson u u ntohol biniñ bi bôt, hala wee i yilha bo banigil. Kiki di ntehe i liben 7, Hagai a bi ti litén li Yéhôva makénd le ba témb ba bôdôl gwélél Yéhôva. Hala a bé kiki bo le ba ntek hikuu hi témpel. Yéhôva a bi bôn bo le ibale ba mboñ hala, a ga ‘sayap bo.’ (Hagai 2:​18, 19) Yak bés di nla ba nkwoog nkaa le Yéhôva a ga sayap bés ibale di mboñ biliya gwobisôna i nson a bi ti bés.

LELAA DI NLA KÔNDE BÔDÔL YÉHÔVA ÑEM?

12. Inyuki Ésra ni i bôt ba bé i minkôm ni nye ba bééna hémle i ngui?

¹² I nwii 468 B.N.Y., Ésra ni bon ba Lôk Yuda bape ba bi nyodi i Babilôn inyu ke i Yérusalem. Inyu jôp i njel, Ésra ni bana bon ba Lôk Yuda ba bé lama bana hémle i ngui. Ba bé lama kil i manjel mabe. Ba bé ba bééga ngandak gôl ni silba i ba bi ti bo kiki makébla inyu témpel. Hala a bé le a boñ le bôt ba wip ba nibil bo. (Ésra 7:​12-16; 8:31) Ba bi sôk tehe le yak i Yérusalem, niñ i bé tomb bé. Bôt ba bé bé ngandak i Yérusalem, ba bé lama yak tibil mapénd ni makôga mé. Lelaa ndémbél i Ésra i nla hôla bés i kônde bôdôl Yéhôva ñem?

13. Lelaa Ésra a bi lédés hémle yé ipañ Yéhôva? (Béñge yak buk isi lipep.)

¹³ Ésra a bi tehe lelaa Yéhôva a bi nit litén jé i mangéda mabe. I bisu bi ngéda, i nwii 484 B.N.Y., Ésra a bé niñ i Babilôn i ngéda Kiñe Ahasuérus a bi ti kunde le ba nol bon ba Lôk Yuda bobasôna ba bé mu ane i Persia. (Éster 3:​7, 13-15) Ésra a bé le a nimis niñ yé! Jon, bon ba Lôk Yuda bobasôna ba ba bé mu “i bipes bi mbok gwobisôna kiñe i ñane,” ba bi sôga je, ba bôô maéya inyu yemhe Yéhôva le a hôla bo. (Éster 4:3) Hégda i yom Ésra ni bana bon ba Lôk Yuda bape ba bi nôgda i ngéda bisamal a hielba bôô inyu i bôt ba bé yéñ nol bo! (Éster 9:​1, 2) Bebek le mangéda mabe Ésra a bi tégbaha ma bi kôôba nye inyu manoodana mape a bé lama boma i dilo di nlo. Hala a boñ ki le a kônde bana botñem le Yéhôva a nla tat litén jé.d

14. Bimbe biniigana sita yada i bi ôt i ngéda i bi tehe lelaa Yéhôva a bi nit nye i ngéda a bé tégbaha mangéda mabe?

¹⁴ I ngéda di ntehe lelaa Yéhôva a ntat bés i ngeñ di ntégbaha mangéda mabe, di nkônde bôdôl nye ñem. Di yoñ hihéga hi Anastasia nu a nyééne i pes likôl i Érôpa. Inyu boñ le a yoñ bañ ngaba i mam ma m’bô, a bi tjôô bôlô yé, a nkal le: “Me mah ngi yén ibabé le me bana moni. Me bi bii mam momasôna i moo ma Yéhôva. Me tehe ki lelaa a nhôla me. To me ntémb me nimis bôlô yem, me ga kon bé woñi. Tata wem a nyoñ ndun ni me i len ini, a ga yoñ ki ndun ni me i dilo di nlo.”

15. Kii i bi hôla Ésra i ke ni bisu i bôdôl Yéhôva ñem? (Ésra 7:​27, 28)

¹⁵ Ésra a bé nkwoog nkaa le Yéhôva a bi hôla nye. I ngéda Ésra a bé hoñol lelaa Yéhôva a bi hôla nye, hala a bé kônde lédés botñem yé. Yimbe bibuk bini le “woo u Yéhôva Nyambe wem u bé ni me.” (Añ Ésra 7:​27, 28.) Ésra a bi gwélél minlélém mi bibuk letee ni ngélé isamal mu kaat a bi tila.​—Ésra 7:​6, 9; 8:​18, 22, 31.

16. Imbe ngéda di nla toi tehe woo u Yéhôva i niñ yés? (Béñge yak titii.)

¹⁶ Yéhôva a nla hôla bés i ngéda di mboma mandutu. Kiki hihéga, i ngéda di mbat nwet wés bôlô kunde inyu ke i likoda li ndôn, tole i ngéda di nsômbôl le ba héñha ntjega wés inyu boñ le di kee i makoda momasôna. Ha ngéda i, di nti Yéhôva pôla i hôla bés. Hala a nla hélés bés i tehe lelaa mam més ma nke loñge. Sôk i nsôk, di nkônde bôdôl Yéhôva ñem.

17. Lelaa Ésra a bi éba suhulnyuu i ngéda a bé tégbaha mangéda mabe? (Béñge titii i lipep li bisu.)

¹⁷ Ni suhulnyuu, Ésra a bi soohe Yéhôva le a hôla nye. Hiki ngéda a bé nôgda le nson wé u nkahal yuu nye, ni suhunyuu, Ésra a bé soohe Yéhôva le a hôla nye. (Ésra 8:​21-23; 9:​3-5) Libak li Ésra li bi tinde i bet ba bé ni nye i nit nye, ni i kôna hémle yé. (Ésra 10:​1-4) I ngéda di nôgda le nduña inyu mam ma mbéda bés ni inyu lihaa jés i nyuu bés, di soohe Yéhôva.

18. Kii i nla hôla bés i kônde bôdôl Yéhôva ñem?

¹⁸ Ibale di nyéñ mahôla ma Yéhôva ni suhulnyuu, di neebege ki mahôla ma lôk kéé i bôda ni i bôlôm, botñem yés inyu Nyambe i nkônde let. Érika, sita i i gwé bon baa, i bi bôdôl Yéhôva ñem i ngéda kuu ikeñi i bi kwél nye. Ndék ngéda ndigi, a bi nimis man wé ni nlô wé. I ngéda a nhoñol i mam ma bi tagbe, a nkal le: “I bisu bi ngéda, di nla bé yi lelaa Yéhôva a ga hôla bés. Mahôla ma nla lôl bés i homa di bemek bé. Me bi tehe le Yéhôva a bi gwélél bibuk ni maboñok ma mawanda mem inyu timbhe masoohe mem. I ngéda me nyible mawanda mem ñem, ma nla pala lôl me mahôla.”

DI BÔDÔL YÉHÔVA ÑEM IKEPAM LISUK

19-20. I bon ba Lôk Yuda ba bi témb bé i Yérusalem ba niiga kii bés?

¹⁹ Di nla ki ôt biniigana bi mahee mu ndémbél i bon ba Lôk Yuda ba ba bi la bé témb i Yérusalem. Bahogi ba bé bé le ba témb inyule ba bé ñunuk tole ba bé kon. To hala, i bet ba bi yégle ba bi ti makébla inyu nit i bet ba bi témb. (Ésra 1:​5, 6) I nene le 19 nwii i mbus le bon ba Lôk Yuda ba bisu ba bi témb i Yérusalem, i bet ba bi yégle i Babilôn ba bé ba ngi ebek makébla i Yérusalem.​—Sakaria 6:10.

²⁰ To ibale di nôgda le di nla bé boñ ngim mam i ntoñ u Yéhôva, di nla ba nkwoog nkaa le Yéhôva a ndiihe biliya bi ngui di mboñ inyu lémél nye. Kii i nyis bés hala? I dilo di Sakaria, Yéhôva a bi bat mpôdôl wé le a bañ ntut ni gôl ni silba bon ba Israel ba ba bé i minkôm ba bi om. (Sakaria 6:11) ‘Ntut nkeñi u,’ u bé lama bigdaha bo makébla ba bi ti ni ñem wonsôna. (Sakaria 6:​14, buk isi lipep.) Di nla ba nkwoog nkaa le kekikel, Yéhôva a ga hôya bé biliya di mboñ inyu gwélél nye mu mangéda mabe di ntégbaha.​—Lôk Héber 6:10.

21. Kii i ga hôla bés i bôdôl Yéhôva ñem i dilo di nlo?

²¹ Ibabé pééna, munu dilo di nsôk dini, di ga ke ni bisu i boma mandutu. Mam ma nla ki kônde bep i dilo di nlo. (2 Timôtéô 3:​1, 13) Ndi di nlama bé lôôha kon woñi. Di bigda bibañga Yéhôva a kal litén jé i dilo di Hagai: “Me yé lôñni bé . . . Ni kon bañ woñi.” (Hagai 2:​4, 5) Yak bés di nla ba nkwoog nkaa le Yéhôva a ga ba ni bés ibale di mboñ biliya gwobisôna i boñ sômbôl yé. I ngéda di mbii i mam di nigil munu i mbañ Sakaria ni i Hagai i bisélél, di kôna ki ndémbél i Ésra, di ga tééda botñem i ngui i dilo di nlo to ibale di mboma to imbe ntén ndutu.