Pagmamasid sa Kinaban
“Sarong Kawat sa Kuwenta”
Tolong taon na an nakaagi an krisis sa utang sa Ikatolong Kinaban naglipwas, na nagdara nin takot na an panglobong pinansial na sistema marurumpag. Ngonyan, minsan siring, “garo mayo na nin ano man na tolos na peligro na an mga problema sa utang magpaparumpag sa darakulang bangko siring sa domino,” an surat ni Nicholas D. Kristof sa sarong pag-analisar sa bareta para sa The New York Times. Taano? Huli ta an dakol an utang na mga nasyon sa Latin Amerika nagpoprodusir nin mga sobrang ipapabakal, na nagbubukas nin dalan para sa dagdag na pakautang sa International Money Fund asin iba pa. Alagad sinasabi kan mga kritiko na ini pagdigson sana kan aldaw nin pakipagkuwenta. “Sa sarong paagi iyan sarong kawat sa kuwenta,” an pahayag nin sarong mayor na bise-presidente nin sarong dakulang institusyon nin komersio. “Idinidigson nindo an kapital na bayadan asin ipinapautang an bagong kuwarta tanganing ibayad nin interes.” Dagdag ni Kristof: “Sa ibong kan gabos na emerhensiang pagremedyo, an total na kantidad kan utang nin Latin Amerika aktuwal na naglangkaw, dai nagbaba, sa nakalihis na tolong taon.”
Mga Babae Asin Paghadit
An mga babae napapairarom sa orog na paghadit gikan sa saindang mga katongdan sa pamilya ki sa mga lalaki gikan sa mga problema sa trabaho, an bareta kan The New York Times. “Kun ikokomparar nindo an mga ina nin pamilya, orog na an igwa nin saradit na aki, sa nagtatrabahong mga agom na lalaki asin ama,” sabi ni Dr. Peggy Thoits kan Unibersidad nin Princeton, “tunay na an mga ina nin pamilya nagsasapar nin orog na kahaditan asin kamondoan.” An mga babae na nagsasapar na gayo iyo an inaapod na “bihag sa saindang papel”—an mga babae na nakakamate na nasisiod sa mamondong trabaho o sa harong. An mga parasiyasat nanompongan na an pinakamaogmang mga agom na babae igwa nin panluwas na mga gibo asin igwa nin nagkapirang mga papel—siring baga sa agom na babae, ina, trabahador na por ora, estudyante, asin aktibong miembro nin sarong relihiyoso o sosyal na organisasyon.
Alerto sa Kikilat
“An kikilat orog na nakagagadan ki sa tibaad hinohona nindo,” pahayag kan magasin na Parents. An kadaklan na aksidente nangyayari sa mga tawo na nasa mga edipisyo na dai protehido kontra sa kikilat. Kun an barobagyong panahon mangyari na may dagoldol asin kikilat, an mga yaon sa harong sinasadol na rumayo sa bukas na puwertahan asin mga bintana, sa tsimeneya, sa telepono, asin metal na mga bagay. An mga naabtan sa luwas maglikay sa mga langtad, baroto, mga kudal na alambre, solong nagtitindog na mga kahoy, o sa pinakahalangkaw na kahoy na nagtitindog sa kadaklan. Kun naglalangoy, humawas sa tubig. An pinakamarahay nindong proteksion iyo an pinakahababang lugar. Alagad kun naabtan kamo sa langtad, an magasin nagtao kaining sadol: “Lumuhod asin dumuko, na dai idinodokot an saindong mga kamot sa saindong tuhod. An mga tuhod sana nindo asin bitis an padukoton sa daga, sarong posisyon na nagbabawas kan peligro na kamo madalaganan nin elektrisidad.”
Relo sa Hotok sa Tolang
An mga parasiyasat na nag-aadal kan produksion nin hemoglobin paagi sa mga selula kan hotok sa tolang nagreport kan pag-eksister nin sarong “relo sa pagtalubo” sa laog kan mga selulang ini. Oyon sa The Guardian sa Londres, “an haemoglobin sa semilya nin tawo laen an kemikal na komposisyon sa nakukua sa pulang dugo pagkamundag” asin marikas na nakakakua nin oksiheno sa dugo kan ina. Pagkamundag, minsan siring, ta igwa nin dakol na suplay nin oksiheno sa pulmon kan bagong mamundag, an stem cells nagpopoon na magprodusir nin hemoglobin na laen an kemikal na komposisyon. Paano naaaraman kan mga selula kun noarin mapoon na magprodusir nin laen? An tiempo itinalaan nin sarong klase nin henetikong relo na yaon sa mga selula. Sabi kan The Guardian: “Kun paano an mga selula nagkaigwa nin dati nang programa asin nagsasadiring mag-iskedyul kan saindang henetikong mga gigibohon sagkod ngonyan makangangalas na hapot.”
Mga Badil o mga Omboy?
Mantang nagtatalubo an ginagasto sa militar nagtatalubo man an bilang nin nagagadan na mga omboy, oyon sa mga parasiyasat kan Unibersidad nin Harvard asin Boston pakatapos pag-adalan an impormasyon hale sa 141 nasyon. Namamatean kan mga parasiyasat na an saindang konklusyon igwang kamanungdanan huli ta an paggasto sa militar nagkukua nin dakol na kuwarta hale sa sosyal na mga programa na magpapababa kan pagkagadan nin mga omboy. Bilang sarong halimbawa, an Hapon minagastos nin kulang sa 1 porsiento kan gabos na produkto kan nasyon para sa militar na mga katuyohan asin igwa nin bilang na 6 na omboy na sarong taon o mas ngohod na nagagadan sa kada 1,000 buhay na namundag. Al kontraryo, an Estados Unidos igwa nin mas halangkaw na gastos sa militar—6 porsiento—siring man mas halangkaw na bilang nin nagagadan na mga omboy—11 sa kada 1,000. “An dakulang dahelan kan diperensia puwede ser na huli sa paggasto sa militar,” sabi kan saro sa mga parasiyasat.
Madaling Makua, Madaling Mawara
Kan manggana nin kabangang milyon na dolyar si Jim Cohoon sa Probinsial na pasugalan sa Canada, naghale sia sa saiyang trabaho. Onseng semana pakalihis mayo na sia nin kuwarta. Ano an ginibo sa kuwarta kan 53 anyos na marinero? Basta sana nia iyan ipinanao—sa mga kaamigo o mga dai kamidbid, sarong beses ngani nanao nin $50,000 sa mga buratsero, mga patotot, asin iba pang mga yaon sa tinampo. Nagbakal man sia nin harong asin nin nagkapirang kotse asin ipinanao iyan. Minsan siring, daing kuwarta na nakaabot sa saiyang pamilya, ni an kabayadan sa pag-apod sa sainda dapit sa saiyang panggana, an iinagrangay kan saiyang tugang na si Bob. Ngonyan si Jim nagsasarig sa seguro nin mga daing trabaho asin nakikiistar sa saiyang mga kaamigo.
Pinakaseguradong mga Tukawan?
Arin na mga tukawan sa eroplano an pinakasegurado? An ibang mga pasahero ngonyan pinipili an mga tukawan sa hurihan, huli sa duwang nakaagi pa sanang aksidente sa eroplano na an gabos na mga natadang buhay nakatukaw sa hurihan. Alagad an mga eksperto nagsasabi na mayo nin kasiertohan na masabi kun arin na kabtang kan eroplano an enot na masalpok sa pagbagsak o biyong malalaglag. “An rekord kan Safety Board sa 16 na pinakagrabeng pagkabagsak nin eroplano poon 1970 nagpaheling na kadaklan na mga naligtas sa mga pagbaksak nakatukaw sa hurihan kan eroplano,” sabi nin sarong report sa Daily News nin Nueva York. “Sa siyam na mga pagkabagsak, an mga naligtas nakatukaw sa hurihan; sa apat, sa bilog na parte kan eroplano. Sa tolong pagkabagsak, an kadaklan na nagadan nakatukaw sa hurihan.” Mantang an pangenot na peligro para sa mga maliligtas parateng iyo an kalayo, an pinakaseguradong mga tukawan iyo an pinakaharani sa emerhensiang mga luluwasan na pinakaharayo sa kalayo. Nanompongan na an kadaklan na biktima nagadan huli ta an saindang pagdulag naatraso o naolang kan mga nagkaralaglag, bakong huli sa pagbagsak.
Nagdadakol an Pagdaya sa Siensia
An grabeng kompetisyon sa modernong siensia nagbubunga nin padakol nang padakol na kaso nin pagdaya, “inosenteng kaputikan,” asin panloloko, asin pinapaluya an pagkamasasarigan kaiyan. Iyan an nagin konklusyon kan pangrupong orolay kan editor nin mga magasin asin medikal na mga lider sa taonan na miting kan American Association for the Advancement of Science. “An siensia sa 1985 grabe an kompetensia, dakulaon na, grabe na kakomersial asin determinadong gayo na manggana,” sabi ni Dr. Robert G. Petersdorf kan Unibersidad nin California. An kompetensia tanganing kamtan an mga promosyon o mga donasyon para sa pagsiyasat iyo an nakagiya sa dakol na sientista na mandaya o palsipikaron an saindang pagsiyasat, sabi nia.
Senegurado Nanggad
Kan an bangkay nin sarong biktima nin poko na nagadan mga 1845 madiskobre nin mga arkeologo sa sarong kuweba nin simbahan sa Sirangan na Londres, an mga autoridad nagpaseguro nanggad. Minsan ngani tinutubod na an virus nin poko dai na mabubuhay pakalihis nin 140 taon, pinaontok an trabaho mantang an mga sampol nin kublit ipinadara sa Estados Unidos tanganing analisaron. Siring man, an mga arkeologo binakunahan kontra sa helang. “Daing nakuang gira nin buhay na mga virus,” an report kan The Sunday Telegraph. Duwang taon na an nakaagi an World Health Organization nagdeklarar na nahale na an poko.
Likayan Man an Yelo
Tanganing malikayan an mga problema sa tulak, an madonong na mga parabiyahe aram na dai sinda dapat mag-inom kan tubig sa nagkapirang mga lugar. Alagad bako iyan supisyente, patanid nin sarong report sa Journal of the American Medical Association. Likayan man an paggamit nin yelo. Oyon sa pag-aadal, an bakterya na nagigin dahelan nin diperensia sa tulak nabubuhay sa yelo—an iba sa laog nin mga semana sa yelo. Depende sa pinaghalean, an yelo sa eroplano tibaad dai man segurado, maski an nasa inomon na de alkohol. “Nabubugtak kamo sa peligro kun nagbubugtak kamo nin yelo sa inomon,” sabi ni Dr. Herbert L. DuPont, an saro sa mga parasiyasat na mediko na naggibo kan report. “Ako mismo dai ko iyan ginigibo.”
Nagdadanay na Virus
An mga tawong naolakitan kan virus na AIDS puwedeng magkaigwa kaiyan na mayong mga sintomas sa laog nin apat na taon, sono sa bago pa sanang report sa The New England Journal of Medicine, asin ipasa pa giraray iyan sa iba paagi sa pagsalin nin dugo. Labi sa 200 katawo an irineport na nagkaigwa nin AIDS paagi sa pagpasalin nin dugo o paagi sa paggamit nin mga sustansia nin dugo. An sarong separadong pag-aadal kan Centers for Disease Control sa Atlanta nagpatunay na an virus puwedeng magdanay na daing sintomas sa nagkapira sa laog nin labing limang taon. Kan katahawan nin Agosto, igwa na nin sobra sa 12,000 na kompirmadong kaso nin AIDS sa Estados Unidos—na naglalangkaw sa rikas na 160 bagong kaso kada semana—asin labi sa 5,000 sa sainda an nagadan. An enot na mga kaso irineport kan 1981.
Linalabanan nin mga Ruso an Alkoholismo
Pakalihis nin maigot na kampanya sa publisidad, an gobyernong Sobyet naglansar nin lakop na kampanya tumang sa alkoholismo, sarong mayor na problema kan nasyon. Kabilang sa bagong mga patakaran na iinimplementar iyo an paglangkaw kan edad na puwedeng mag-inom nin inomon na de alkohol sa 21, pagdagdag sa penalidad sa kaburatan sa publiko o sa trabaho, paglimitar sa pagserbi nin alak sa mga restawran sa pakalihis nin 2 n.h., asin pagtogot sa mga tindahan nin arak na magbukas sa laog sana nin limang oras sa mga aldaw nin trabaho. An mga bantay sa tinampo ibinugtak sa gabos na kabtang tanganing madakop an mga burat na mga nagmamaneho, asin an eksena nin irinoman hinale na sa mga pelikula na ipinaheheling sa telebisyon. Alagad may mga Ruso na nagdududa kun baga an bisyong pag-inom mababago. “An mga tawo makakakua nin paagi tanganing makainom,” sabi nin saro. “Iyan hale pa sa satong Rusong mga ginikanan.”
Pangenot na Pinipili nin mga Terorista
An pinakadakulang bilang nin internasyonal na terorismo kan 1984 nangyari sa Solnopan na Europa, oyon sa sarong pag-adal kan Jaffee Center for Strategic Studies sa Israel. Sa 412 na insidente nin terorismo na may labot sa intereses nin duwa o dakol pang mga nasyon, 40.5 porsiento an nangyari sa Solnopan nin Europa asin nagresulta nin 349 kagadanan. Minsan siring, an dakol dian kalabot an mga bakong Europeo. An Tahaw na Sirangan suminunod na may 20.6 porsiento, na an Lebanon an may 9.7 porsiento sa kagabsan—dai binibilang an mga atake sa mga Israeli duman. An España an minasunod na may 8.3 porsiento asin an Pransia na may 8 porsiento. Solamente duwang parte sa sampulo kan 1 porsiento kan internasyonal na terorismo an nangyari sa Sirangan na Europa. “An report nagpapahayag nin nagtatalubong bilang nin mga pangyayari na direkta o indirektang sinusuportaran nin mga gobyerno,” sabi kan The New York Times.