An Tataramon nin Dios Nagdadanay Sagkod Lamang
“Kun dapit sa tataramon kan satong Dios, iyan magdadanay sagkod sa panahon na daing katapusan.”—ISAIAS 40:8.
1. (a) Ano an boot sabihon digdi kan “tataramon kan satong Dios”? (b) Paano ikakokomparar an mga panuga nin mga tawo sa tataramon nin Dios?
AN MGA tawo madaling magtiwala sa mga panuga nin prominenteng mga lalaki asin babae. Alagad gurano man tibaad kamakawiwili kan mga panugang ini para sa mga tawo na naghihimuyawot na maparahay an saindang kamugtakan sa buhay, an mga ini garo naluluyos na mga burak kun ikokomparar sa tataramon kan satong Dios. (Salmo 146:3, 4) Labing 2,700 na taon na an nakaagi, pinasabngan ni Jehova Dios si propeta Isaias na sumurat: “An gabos na laman berdeng doot, asin an gabos nindang mamomoton na kabootan siring sa burak kan oma. . . . Naalang an berdeng doot, narakdag an burak; alagad kun dapit sa tataramon kan satong Dios, iyan magdadanay sagkod sa panahon na daing katapusan.” (Isaias 40:6, 8) Ano an nagdadanay na “tataramon” na iyan? Iyan an kapahayagan nin Dios kan saiyang katuyohan. Ngonyan, yaon sa sato an “tataramon” na iyan sa pormang nasusurat sa Biblia.—1 Pedro 1:24, 25.
2. Sa atubangan nin anong mga aktitud asin gibo-gibo inotob ni Jehova an saiyang tataramon mapadapit sa suanoy na Israel asin Juda?
2 Naeksperyensiahan kan mga tawong nabubuhay kaidtong kaaldawan kan suanoy na Israel an pagigin totoo kan isinurat ni Isaias. Paagi sa saiyang mga propeta, ihinula ni Jehova na, huli sa grabeng pagkabakong fiel sa saiya, primero an sampulong tribong kahadean nin Israel dangan an duwang tribong kahadean nin Juda ididistiero. (Jeremias 20:4; Amos 5:2, 27) Minsan ngani saindang linamag, ginadan pa ngani, an mga propeta ni Jehova, sinolo an sarong balumbon na may laog na mensahe nin patanid nin Dios, asin nakimaherak sa Egipto para sa militar na tabang tanganing olangon an kaotoban kaiyan, an tataramon ni Jehova dai nasudya. (Jeremias 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Lucas 13:34) Dugang pa, nagkaigwa nin pambihirang kaotoban an panuga nin Dios na ibabalik sa saindang daga an nagsolsol na mga Judiong natatada.—Isaias, kapitulo 35.
3. (a) Sa anong mga panuga na isinurat ni Isaias kita nangorognang interesado? (b) Taano ta kombensido kamo na an mga bagay na ini talagang maootob?
3 Paagi ki Isaias, ihinula man ni Jehova an matanos na pamamahala sa katawohan paagi sa Mesiyas, pakaligtas sa kasalan asin kagadanan, asin an paggibo sa daga na sarong paraiso. (Isaias 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Maootob man daw an mga bagay na ini? Daing duwa-duwa! ‘An Dios dai makakapagputik.’ Ipinasurat nia an saiyang makahulang tataramon para sa satong kapakinabangan, asin sinierto nia na iyan napreserbar.—Tito 1:2; Roma 15:4.
4. Minsan ngani dai napreserbar an orihinal na mga manuskrito kan Biblia, paano totoo na an tataramon nin Dios “buhay”?
4 Dai prineserbar ni Jehova an orihinal na mga manuskrito na sinuratan kan mga hulang idto kan saiyang suanoy na mga parasurat. Alagad an saiyang “tataramon,” an saiyang ipinahayag na katuyohan, napatunayan na sarong nabubuhay na tataramon. Dai mapogolan an pag-abante kan katuyohan na iyan, asin mantang iyan nag-aabante, nahahayag an panlaog na mga kaisipan asin motibasyon nin mga tawo na an buhay napahihiro kaiyan. (Hebreo 4:12) Apuera kaiyan, an makasaysayan na rekord nagpapaheling na an pagpreserbar asin an pagtradusir kan ipinasabong na Kasuratan mismo nangyari huli sa paggiya nin Dios.
Kun Napapaatubang sa mga Pagprobar na Olangon Iyan
5. (a) Anong paghihingoa an ginibo nin sarong hade sa Siria tanganing raoton an ipinasabong na Hebreong Kasuratan? (b) Taano ta nasudya sia?
5 Sa bako sanang sarong okasyon, hiningoa kan mga namamahala na raoton an ipinasabong na mga isinurat. Kan 168 B.C.E., si Hadeng Antioco Epifane nin Siria (na ipinaheheling sa pahina 10) itinogdok nin altar si Zeus sa templo na idinusay ki Jehova. Saiya man na hinanap ‘an mga libro kan Ley,’ sinolo an mga iyan, asin ipinahayag na gagadanon an siisay man na igwa kan siring na Kasuratan. Gurano man kadakol na kopya an sinolo nia sa Jerusalem asin Judea, dai nia lubos na mapopogolan an Kasuratan. An mga kolonya nin mga Judio kan panahon na idto wararak sa dakol na kadagaan, asin an kada sinagoga igwang koleksion nin mga balumbon.—Ikomparar an Gibo 13:14, 15.
6. (a) Anong makosog na paghihingoa an ginibo tanganing raoton an Kasuratan na ginamit kan enot na mga Kristiano? (b) Ano an resulta?
6 Kan 303 C.E., si Emperador Dioclesiano nin Roma nagmanda man na laglagon an Kristianong mga tiriponan asin ‘soloon an Kasuratan’ ninda. An siring na paglaglag nagpadagos sa laog nin sarong dekada. Minsan ngani grabe an paglamag, dai nagin mapanggana si Dioclesiano sa pagpara sa Kristianismo, ni tinogotan nin Dios an mga ahente kan emperador na raoton an gabos na kopya nin minsan sarong kabtang kan Saiyang ipinasabong na Tataramon. Alagad paagi sa saindang reaksion sa pagwaras asin paghuhulit kan Tataramon nin Dios, ipinaheling kan mga paratumang an nasa saindang puso. Nagpamidbid sinda bilang mga tawo na binuta ni Satanas asin naggigibo kan saiyang kabotan.—Juan 8:44; 1 Juan 3:10-12.
7. (a) Anong mga paghihingoa an ginibo tanganing olangon an paglakop kan kaaraman sa Biblia sa solnopan na Europa? (b) Ano an nahaman sa pagtradusir asin pagpublikar kan Biblia?
7 Laen-laen man an porma kan mga paghihingoa na paontokon an paglakop kan kaaraman sa Biblia. Kan mawara an Latin bilang pan-aroaldaw na lenguahe, bakong mga namamahalang pagano kundi naghihingakong mga Kristiano—si Papa Gregorio VII (1073-85) asin Papa Inocentes III (1198-1216)—an aktibong kuminontra sa pagtradusir kan Biblia sa mga lenguahe na ginagamit kan ordinaryong mga tawo. Sa paghihingoang haleon an pagkakalaen sa opinyon tumang sa autoridad kan iglesia, an Konsilyo kan Katoliko Romano sa Toulouse, Pransia, kan 1229, nagmanda na an sarong ordinaryong tawo dai puedeng magkaigwa nin mga libro kan Biblia sa komun na lenguahe. Agresibong ginamit an Inkisisyon tanganing ipaotob an dekreto. Pero, pakatapos nin 400 na taon kan Inkisisyon, an mga mamomoton sa Tataramon nin Dios trinadusir an bilog na Biblia asin iwinaras an inimprentang mga edisyon kaiyan sa mga 20 lenguahe, kaiba an iba pang mga dialekto, asin an mayor na mga kabtang kaiyan sa 16 pang tataramon.
8. Durante kan ika-19 siglo, ano an nangyari sa pagtradusir asin pagwaras kan Biblia sa Rusya?
8 Bako sanang an Iglesia Katolika Romana an naghingoang itago an Biblia sa ordinaryong mga tawo. Sa kapinonan kan ika-19 siglo, si Pavsky, sarong propesor sa Akademya nin Divinidad sa St. Petersburg, trinadusir sa Ruso hale sa Griego an Ebanghelyo ni Mateo. An iba pang libro kan Kristianong Griegong Kasuratan trinadusir man sa Ruso, asin si Pavsky an nagserbing editor. An mga ini mahiwas na iwinaras sagkod kan, paagi sa eklesiastikong pagmaniobra, kaidtong 1826 an czar masutsutan na an Sosyedad sa Biblia sa Rusya ibugtak sa pagmanehar kan “Banal na Sinodo” kan Iglesia Ortodokso nin Rusya, na kan panahon na idto epektibong napaontok an mga pagpunsionar kaiyan. Kan huri, trinadusir ni Pavsky sa Ruso an Hebreong Kasuratan hale sa Hebreo. Haros kadungan kaiyan, si Makarios, na sarong arkimandrita kan Iglesia Ortodokso, trinadusir man sa Ruso an Hebreong Kasuratan hale sa Hebreo. Pareho sinda napadusahan huli sa saindang mga paghihingoa, asin an saindang mga traduksion ilinaag sa mga artsibo nin simbahan. An iglesia desididong papagdanayon an Biblia sa daan na lenguaheng Esclavonio, na kan panahon na idto dai nababasa o nasasabotan kan ordinaryong mga tawo. Solamente kan dai na mapogolan an mga paghihingoa kan mga tawo na makua an kaaraman sa Biblia na an “Banal na Sinodo,” kan 1856, pinonan an sadiring pagtradusir kaiyan na aprobado kan Sinodo, na ginigibo iyan na may mga susundan na maingat na marhay na ginibo tanganing seguradohon na an mga tataramon na ginagamit makaoyon sa mga punto de vista kan iglesia. Sa siring, may koneksion sa pagpalakop kan Tataramon nin Dios, may nahahayag na kalaenan sa pag-oltanan kan panluwas na itsura kan mga namomoon sa relihion asin kan saindang tunay na intension, siring sa ihinahayag kan saindang mga tataramon asin ginigibo.—2 Tesalonica 2:3, 4.
Pagprotehir sa Tataramon Tumang sa Pagliliwat
9. Paano ipinaheling nin nagkapirang paratradusir kan Biblia an saindang pagkamoot sa Tataramon nin Dios?
9 Kabilang sa mga nagtradusir asin nagkopya kan Kasuratan an mga tawo na tunay na namoot sa Tataramon nin Dios asin maigot na naghingoa na ikapaabot iyan sa gabos. Si William Tyndale ginadan na martir (kan 1536) huli sa ginibo nia na ikapaabot an Biblia sa Ingles. Si Francisco de Enzinas ibinilanggo kan Inkisisyon na Katoliko (pakalihis nin 1544) huli sa pagtradusir asin pagpublikar kan Kristianong Griegong Kasuratan sa Kastila. Maski namemeligro an saiyang buhay, si Robert Morrison (poon 1807 sagkod 1818) trinadusir an Biblia sa Intsik.
10. Anong mga halimbawa an nagpapaheling na igwa nin mga paratradusir na minotibar nin ibang mga impluwensia apuera sa pagkamoot sa Tataramon nin Dios?
10 Minsan siring, kun beses may ibang mga dahelan apuera sa pagkamoot sa Tataramon nin Dios na nakaimpluwensia sa gibohon kan mga parakopya asin paratradusir. Estudyare an apat na halimbawa: (1) An mga Samaritano nagtogdok nin templo sa Bukid nin Gerizim bilang karibal kan templo sa Jerusalem. Bilang pagsuportar dian, may ginibong pagsaliot sa Samaritanong Pentateuco sa Exodo 20:17. An pagboot dinagdagan, na garo baga kabtang kan Decalogo, na magtogdok nin sarong altar na gibo sa gapo sa Bukid nin Gerizim asin magdolot nin atang duman. (2) An tawo na enot na nagtradusir kan libro nin Daniel para sa Griegong Septuaginta nag-abuso sa saiyang mga traduksion. Nagsaliot sia nin mga tataramon na hinona niang makapaliliwanag o orog na mapagayon kan yaon sa tekstong Hebreo. Linaktawan nia an mga detalye na hinona niang dai magugustohan kan mga nagbabasa. Kan tradusiron nia an hula mapadapit sa panahon kan pagtunga kan Mesiyas, na yaon sa Daniel 9:24-27, pinalsipikar nia an sinabing peryodo nin panahon asin dinagdagan, liniwat, asin binago an pagkaareglar nin mga tataramon, na minalataw na may intension na paluwason na an hula garo baga nagsusuportar sa pakikilaban kan mga Macabeo. (3) Kan ikaapat na siglo C.E., sa sarong Latin na tratado, an sarong labi-labi kaigot na parasuportar kan Trinitarianismo malinaw na iiniba an mga tataramon na “sa langit, an Ama, an Tataramon, asin an banal na espiritu; asin an tolong ini saro” na garo baga ini kotasyon hale sa 1 Juan 5:7. Kan huri an halipot na kotasyon na iyan iiniba sa teksto nin sarong manuskrito nin Latin na Biblia. (4) Si Luis XIII (1610-43), sa Pransia, inautorisaran si Jacques Corbin na tradusiron an Biblia sa Pranses tanganing kontrahon an mga paghihingoa kan mga Protestante. Nasa isip an katuyohan na iyan, iiniba ni Corbin an pirang pagsaliot sa teksto, kabale an pagsambit sa “banal na atang sa Misa” sa Gibo 13:2.
11. (a) Paano nagdanay an Tataramon nin Dios sa ibong kan pagkabakong sadiosan nin nagkapirang paratradusir? (b) Gurano kadakol kan ebidensia nin suanoy na manuskrito na magpapatunay sa orihinal na sinabi kan Biblia? (Helingon an kahon.)
11 Dai inolang ni Jehova an siring na pakikiaram sa saiyang Tataramon, ni liniwat kaiyan an saiyang katuyohan. Ano an nagin mga epekto kaiyan? An pagdagdag kan mga pagsambit sa Bukid nin Gerizim dai nagpangyari sa relihion na Samaritano na magin an instrumento nin Dios sa pagbendisyon sa katawohan. Imbes, iyan nagtao nin ebidensia na, minsan ngani an relihion na Samaritano naghingakong naniniwala sa Pentateuco, iyan dai mapapanarigan na magtokdo kan katotoohan. (Juan 4:20-24) An pagbiribid kan mga tataramon sa Septuaginta dai nakaolang sa Mesiyas sa pagdatong sa panahon na ihinula paagi ki propeta Daniel. Dugang pa, minsan ngani ginagamit an Septuaginta kan enot na siglo, an mga Judio minalataw na tuod na sa pagdangog sa Kasuratan na binabasa sa Hebreo sa saindang mga sinagoga. Bilang resulta, “an mga tawo naghahalat” kan harani na an panahon kan kaotoban kan hula. (Lucas 3:15) Kun dapit sa mga pagsaliot sa 1 Juan 5:7 tanganing suportaran an Trinidad asin sa Gibo 13:2 tanganing ipangatanosan an Misa, dai kaini naliwat an katotoohan. Asin pag-abot nin panahon an mga nandadaya lubos na ibinuyagyag. An makukuang dakulang suplay nin manuskrito kan Biblia na nasa orihinal na lenguahe nagtatao nin paagi na maberepikar an pagigin balido nin ano man na traduksion.
12. (a) Anong seryosong mga pagliliwat an ginibo nin nagkapirang paratradusir kan Biblia? (b) Gurano kahiwas an naabot kaini?
12 Bako sanang pagbago sa pagkasabi nin pirang bersikulo an kalabot sa iba pang mga paghihingoa na liwaton an Kasuratan. Ini sarong pagsalakay sa midbidan kan tunay na Dios mismo. An mismong kahulogan asin kadakulaan kan mga pagliliwat nagtao nin malinaw na ebidensia nin impluwensia hale sa sarong gikanan na mas mapuersa kisa sa siisay man na indibiduwal na tawo o organisasyon nin tawo—iyo, an impluwensia kan pangenot na kaiwal ni Jehova, si Satanas na Diablo. Napadadara sa impluwensiang iyan, pinonan kan mga paratradusir asin parakopya—an nagkapira galaga, an iba nag-aalangan—na haleon an mismong personal na ngaran nin Dios, an Jehova, sa saiyang ipinasabong na Tataramon sa rinibong lugar na linatawan kaiyan. Sa sarong amay na petsa, an nagkapirang traduksion hale sa Hebreo pasiring sa Griego, Latin, Aleman, Ingles, Italiano, asin Holandes, kabilang sa iba pa, biyong hinale an ngaran nin Dios o pinapagdanay iyan sa pira sanang lugar. Hinale man iyan sa mga kopya kan Kristianong Griegong Kasuratan.
13. Taano an lakop na paghihingoa na liwaton an Biblia ta dai nagresulta sa pagkapara kan ngaran nin Dios sa memorya nin tawo?
13 Pero, an mamuraway na ngaran na iyan dai napara sa memorya nin tawo. An mga traduksion kan Hebreong Kasuratan sa Kastila, Portugues, Aleman, Ingles, Pranses, asin dakol pang iba, sadiosan na iiniba an personal na ngaran nin Dios. Pag-abot kan ika-16 na siglo, an personal na ngaran nin Dios nagpoon man na maglataw giraray sa laen-laen na traduksion sa Hebreo kan Kristianong Griegong Kasuratan; kan ika-18 siglo, sa Aleman; kan ika-19 siglo, sa Croata asin Ingles. Minsan ngani tibaad hingoahon nin mga tawo na itago an ngaran nin Dios, pag-abot kan “aldaw ni Jehova,” dangan, siring sa ipinahahayag nin Dios, ‘an mga nasyon kaipuhan na makaaram na ako si Jehova.’ An ipinahayag na katuyohan na iyan nin Dios dai masusudya.—2 Pedro 3:10; Ezequiel 38:23; Isaias 11:9; 55:11.
An Mensahe Nakakaabot sa Bilog na Globo
14. (a) Pag-abot kan ika-20 siglo, sa pira nang lenguahe sa Europa naimprenta an Biblia, asin may anong epekto? (b) Kan katapusan nin 1914, sa pirang lenguahe sa Aprika makukua an Biblia?
14 Sa pagpoon kan ika-20 siglo, an Biblia iniimprenta na sa 94 lenguahe sa Europa. Pinapag-andam kaiyan an mga estudyante sa Biblia na nasa parteng iyan kan kinaban sa bagay na may mga pangyayaring makatatanyog sa kinaban na madatong kadungan kan katapusan kan Mga Panahon nin mga Hentil kan 1914, asin tunay nanggad na iyan nagdatong! (Lucas 21:24) Bago natapos an makahulogan na taon nin 1914, an Biblia, magsalang bilog o pirang libro sana kaiyan, ikinapublikar na sa 157 lenguahe sa Aprika, apuera pa sa lakop na ginagamit na mga lenguaheng Ingles, Pranses, asin Portugues. Sa siring ikinatogdok an pundasyon para sa pagtotokdo nin nakapatatalingkas sa espirituwal na mga katotoohan sa Biblia sa mga mapakumbaba kan dakol na tribo asin nasyon duman.
15. Mantang nagpopoon kaidto an huring mga aldaw, sagkod saen makukua an Biblia sa mga lenguahe kan mga taga-Amerika del Sur asin Norte?
15 Mantang palaog an kinaban sa ihinulang huring mga aldaw, an Biblia makukua na sa kadaklan na lugar sa Amerika del Sur asin Norte. An mga dayo hale sa Europa dara-dara iyan sa gabos nindang laen-laen na tataramon. Nagpoon an sarong mahiwas an sakop na programa nin edukasyon sa Biblia, na may mga pahayag sa publiko asin sigidong pagwaras nin mga literatura sa Biblia na ipinublikar kan Internasyonal na mga Estudyante sa Biblia, an apod kaidto sa Mga Saksi ni Jehova. Dugang pa, an pag-imprenta kan Biblia ginigibo na nin mga sosyedad sa Biblia sa 57 pang lenguahe tanganing panigoan an mga pangangaipo kan propiong mga nag-eerok sa Solnopan na Hemisperyo.
16, 17. (a) Sagkod saen na makukua an Biblia kan umabot an panahon para sa lakop sa globong paghuhulit? (b) Paano an Biblia totoong nagin nagdadanay asin maimpluwensiang marhay na libro?
16 Kan umabot an panahon para sa lakop sa globong paghuhulit kan maogmang bareta bago ‘dumatong an katapusan,’ an Biblia bako nang bago sa Asia asin sa mga isla kan Pasipiko. (Mateo 24:14) Iyan ipinupublikar na kaidto sa 232 na lenguahe na karakteristiko kan parteng iyan kan globo. An nagkapira bilog na Biblia; an dakol traduksion kan Kristianong Griegong Kasuratan; an iba sarong libro kan Sagradong Kasuratan.
17 Malinaw nanggad, an Biblia dai nagdadanay bilang saro sanang antigo sa sarong museo. Sa gabos na nag-eeksister na libro, iyan an librong pinakamahiwas an traduksion asin pinakamahiwas an pagkawaras. Kaoyon kan ebidensiang iyan kan pag-oyon nin Dios, an isinurat sa librong iyan naootob. An mga tokdo kaiyan asin an espiritung nasa likod kaiyan igwa man nin nagdadanay na epekto sa buhay nin mga tawo sa dakol na kadagaan. (1 Pedro 1:24, 25) Alagad dakol pa an madatong—mas dakol pa.
Nagigirumdoman daw Nindo?
◻ Ano an “tataramon kan satong Dios” na nagdadanay sagkod lamang?
◻ Anong mga paghihingoa an ginibo tanganing olangon an Biblia, asin may anong mga resulta?
◻ Paano naprotehiran an integridad kan Biblia?
◻ Paano napatunayan na buhay na tataramon an kapahayagan kan katuyohan nin Dios?
[Kahon sa pahina 12]
Talaga daw na Aram Niato an Orihinal na Sinabi kan Biblia?
Mga 6,000 na surat-kamot na manuskrito sa Hebreo an nagpapatunay sa laog kan Hebreong Kasuratan. An pira sa mga ini may petsa na kaidto pang mga panahon bago kan mga Kristiano. An kisuerra 19 buhay pang manuskrito kan bilog na Hebreong Kasuratan may petsa na kaidtong peryodo bago naimbento an pag-imprenta sa hale-haleng tipo. Dugang pa, poon kan peryodo man sanang iyan, igwa nang mga traduksion sa 28 pang lenguahe.
Para sa Kristianong Griegong Kasuratan, mga 5,000 na manuskrito sa Griego an nakalista. An saro sa mga ini pinetsahan na bago kan 125 C.E., sa siring pira sanang taon pakalihis kan orihinal na pagsurat. Asin an nagkapirang kapidaso hinohona na may petsa na mas naenot pang marhay. Para sa 22 kan 27 ipinasabong na libro, igwa nin poon sa 10 sagkod sa 19 kompletong manuskritong uncial. An pinakasadit na bilang nin kompletong mga manuskritong uncial para sa arin man na libro sa kabtang na ini kan Biblia tolo—an para sa Kapahayagan. An sarong manuskrito kan bilog na Kristianong Griegong Kasuratan may petsa na kaidtong ikaapat na siglo C.E.
Mayo nang ibang suanoy na literatura na pinatutunayan nin siring kadakol na suanoy na nasusurat na ebidensia.