An Lenguaheng Aramaiko—Taano ta Dapat Magin Interesado Dian?
AN Aramaiko sarong suanoy na lenguaheng Semitiko na konektadong marhay sa Hebreo asin sa kapoonpooni ginamit kan mga Arameo. Minsan siring, sa pag-agi nin panahon nasalakan iyan nin laen-laen na dialekto (na an nagkapira kaiyan ibinilang na separadong mga lenguahe) asin ginamit nin dakol, nangorogna sa Timog-Solnopan na Asia. An Aramaiko ginamit partikularmente poon kan ikaduwang milenyo B.C.E. sagkod kan mga 500 C.E. Saro iyan sa tolong lenguahe na ginamit sa pagsurat kan Biblia sa kapoonpooni. An termino sa Hebreo na Ara·mithʹ minalataw nin limang beses asin trinadusir “sa lenguaheng Sirio” o “sa lenguaheng Aramaiko.”—2 Hade 18:26; Isaias 36:11; Daniel 2:4; Esdras 4:7.
An Biblikong Aramaiko, na dati inaapod na Calde, manonompongan sa Esdras 4:8 sagkod 6:18 asin 7:12-26; Jeremias 10:11; asin Daniel 2:4b sagkod 7:28. An Aramaikong mga pananaram minalataw man sa iba pang kabtang kan Biblia, alagad an dakol na pagprobar kan mga intelektuwal na aramon an ginikanan sa Aramaiko kan Hebreong mga tataramon mga suposisyon sana.
Bakong makangangalas an paggamit sa nagkapirang Aramaikong pananaram, ta an mga Hebreo nagkaigwa nin haraning koneksion sa mga Arameo asin sa lenguaheng Aramaiko sa haloy na panahon. Kabilang sa kaenot-enoteng mga traduksion kan Hebreong Kasuratan sa ibang lenguahe iyo an Aramaikong Targum, minsan ngani ikinasurat iyan kaidto sanang nagkapirang siglo pagkatapos ponan an paggibo kan Griegong Septuaginta, kaidtong mga 280 B.C.E.
An Lenguahe
An Aramaiko asin Hebreo pareho kinaklasipikar na kabilang sa Semitikong pamilya nin mga lenguahe sa Amihanan-Solnopan. Minsan ngani an Aramaiko dakula an kalaenan sa Hebreo, iyan sarong kaagid na lenguahe na igwa nin kaparehong mga letra sa alpabeto kaiyan na an mga ngaran kapareho kan sa Hebreo. Arog kan Hebreo, an pagsurat kaiyan poon sa too pawala, asin sa kapoonpooni an nasusurat na mga letrang Aramaiko mga konsonante. Minsan siring, an Aramaiko na ginamit sa Biblia kan huri binugtakan nin puntong bokales kan mga Masorete, siring kan pagbugtak ninda nin puntong bokales sa Hebreo. An Aramaiko naimpluwensiahan kan pag-asosyar kaiyan sa ibang lenguahe. Apuera sa pagkaigwa nin laen-laen na nombre propio nin mga lugar asin tawo sa Hebreo, Akadiano, asin Persiano, an Biblikong Aramaiko nagpapaheling nin Hebreong impluwensia sa relihiosong mga termino, nin Akadianong impluwensia partikularmente sa politikal asin pinansial na mga termino, asin nin Persianong impluwensia sa mga termino na arog kan may koneksion sa mga bagay sa politika asin ley.
An Aramaiko, apuera sa pagkaigwa nin nasusurat na mga letra na kapareho kan sa Hebreo, igwa nin pagkakaagid dian kun dapit sa punto sa pagtaram, mga berbo, ngaran, asin pronombre. An mga berbo igwa nin duwang kamugtakan, an imperpekto (nangangahulogan nin dai pa natatapos na aksion) asin an perpekto (nangangahulogan nin natapos nang aksion). An Aramaiko naggagamit nin singular, doble, asin plural na mga nombre asin igwa nin duwang henero, an panlalaki asin pambabae. Laen iyan sa ibang lenguaheng Semitiko paagi sa pagpaheling na suno kaiyan an tanog nin bokales na a, asin sa iba pang paagi, kabale an nagkapirang suno kaiyan na konsonante, arog baga kan d para sa z asin t para sa sh.
Pundamental na mga Grupo
An Aramaiko sa pankagabsan nababanga sa Solnopan asin Sirangan na grupo. Minsan siring, sa historikong punto de vista rinekonoser an minasunod na apat na grupo: Daan na Aramaiko, Opisyal na Aramaiko, Levantinong Aramaiko, asin Aramaiko sa Sirangan. May mga nagsuherir na posibleng marhay na may laen-laen na dialekto nin Aramaiko na ginamit sa palibot asin laog kan Fertile Crescent asin Mesopotamia durante kan ikaduwang milenyo B.C.E. An pagkakalaen kan enot na mga porma nin Aramaiko asin Hebreo puedeng maheling sa Genesis 31:47. Pakatapos magkainulian si Jacob asin Laban, sarong tambak nin mga gapo an ginibo bilang patotoo sa pag-oltanan ninda. Inapod iyan ni Laban na “Jegar-sahaduta” sa Aramaiko (Sirio), mantang inapod iyan ni Jacob na “Galed” sa Hebreo, na an duwang pananaram na iyan nangangahulogan “Tambak na Patotoo.”
An Daan na Aramaiko ngaran na iinaplikar sa nagkapirang inskripsion na nadiskobre sa amihanan na Siria asin sinasabing an petsa poon kan ikasampulo sagkod kan ikawalong siglo B.C.E. Minsan siring, sarong bagong dialekto nin Aramaiko an gradwal na nagin lingua franca o internasyonal na suplementaryong lenguahe durante kan panahon kan Imperyo nin Asiria, na suminalida sa Akadiano bilang lenguahe na ginamit para sa opisyal na mga surat na ipinadadara kan gobyerno sa hararayong lugar kan imperyo. Huli sa paggamit kaiyan, an pamantayan na pormang ini nin Aramaiko inapod bilang Opisyal na Aramaiko. Padagos iyan na ginamit durante kan panahon na an Babilonya an Pankinaban na Kapangyarihan (625-539 B.C.E.) asin pagkatapos kaiyan, durante kan panahon kan Imperyo nin Persia (538-331 B.C.E.). Kan panahon na idto nangorognang dakol an naggamit kaiyan, ta iyan an opisyal na lenguahe nin gobyerno asin komersio sa sarong mahiwas na lugar, siring sa pinatutunayan kan mga diskobremiento nin arkeolohiya. Maheheling iyan sa mga dokumento na nasa tablang an surat cuneiforme; sa mga kapidaso, papiro, selyo, sinsilyo; sa mga inskripsion sa gapo, asin iba pa. An mga gibong ini nin tawo nadiskobre sa kadagaan na arog nin Mesopotamia, Persia, Egipto, Anatolia, amihanan na Arabia; sa mga rehion sa Amihanan na arog kan Ural Mountains; asin sa Sirangan sagkod sa Afghanistan asin Kurdistan. An paggamit kan Opisyal na Aramaiko nagpadagos durante kan panahon na Helenistiko (323-30 B.C.E.).
Minalataw na an Opisyal na Aramaikong ini an manonompongan sa mga isinurat ni Esdras, Jeremias, asin Daniel. Pinatutunayan man kan Kasuratan an bagay na an Aramaiko iyo an lingua franca kan suanoy na mga panahon na idto. Sa siring, kan ikawalong siglo B.C.E., an nombradong mga representante sa pagtaram ni Hadeng Ezequias nin Juda nakiolay ki Rabsaces na representante ni Hadeng Senaquerib nin Asiria, na nagsasabi: “Magtaram ka tabi sa saimong mga lingkod sa lenguaheng Sirio [Arameo, asin kun siring, Aramaiko], huli ta kami naghihinanyog; asin dai mo kami kaolayon sa lenguahe nin mga Judio na nadadangog kan mga tawong nasa itaas kan lanob.” (Isaias 36:11; 2 Hade 18:26) An mga opisyal sa Juda nakakasabot nin Aramaiko, o Sirio, alagad minalataw na dai iyan nasasabotan kan ordinaryong mga tawo sa tahaw kan mga Hebreo kan panahon na idto sa Jerusalem.
Kun Anong Lenguahe an Ginamit ni Jesus
Dapit sa hapot na ini igwa nin dakol na pagkakalaen nin opinyon an mga intelektuwal. Minsan siring, may labot sa mga lenguahe na ginamit sa Palestina kan si Jesu-Cristo nasa daga pa, si Propesor G. Ernest Wright nagsasabi: “Manlaenlaen na lenguahe an daing dudang madadangog sa mga tinampo nin mayor na mga siudad. An Griego asin Aramaiko iyo an minalataw na komun na tataramon, asin an kadaklan na taga siudad posibleng nasasabotan iyan pareho dawa sa ‘moderno’ o ‘solnopan’ na mga siudad na arog kan Cesarea asin Samaria kun saen an Griego an mas komun. An Romanong mga soldados asin opisyal tibaad madadangog na nag-oorolay sa Latin, mantang an mga Judiong ortodokso tibaad nag-oorolay sa sarong nahuring klase nin Hebreo, sarong lenguahe na aram niatong dai nagin magsalang klasikong Hebreo ni Aramaiko, sa ibong kan mga pagkakaagid kaiyan sa duwang tataramon.” Nagkokomento pa, dapit sa lenguaheng ginamit ni Jesu-Cristo, si Propesor Wright nagsasabi: “An lenguahe na ginamit ni Jesus pinagdedebatehan na marhay. Mayo kami nin seguradong paagi na maaraman kun baga nakakapagtaram sia nin Griego o Latin, alagad sa saiyang ministeryo nin pagtotokdo parate niang ginagamit magsalang an Aramaiko o an Inaramaikong marhay na popular na Hebreo. Kan kaolayon ni Pablo an sururog sa Templo, sinasabi na sia nagtaram sa Hebreo. (Gibo 21:40) An mga intelektuwal sa pankagabsan sinabot ini na Aramaiko, alagad posible nanggad na sarong popular na Hebreo an komun na tataramon kaidto kan mga Judio.”—Biblical Archaeology, 1963, p. 243.
Posible na si Jesus asin an saiyang enot na mga disipulo, arog ki apostol Pedro, kisuerra may beses na nagtaram nin Aramaikong Galilea, ta si Pedro sinabihan kan bangging dinakop si Cristo: “Tunay nanggad na ika saro man sa sainda, huli ta, sa katunayan, ihinahayag ka kan saimong dialekto.” (Mateo 26:73) Tibaad nasabi ini huli ta an apostol naggagamit nin Aramaikong Galilea kan panahon na iyan, minsan ngani bako iyan na segurado, o tibaad nagtataram sia nin Hebreong Galilea na laen pag-abot sa dialekto kisa kan ginamit sa Jerusalem o iba pang lugar sa Judea. Bago kaiyan, kan dumatong si Jesus sa Nazaret sa Galilea asin lumaog sa sinagoga duman, nagbasa sia sa hula ni Isaias, na minalataw na nakasurat sa Hebreo, dangan nagsabi: “Ngonyan an kasuratan na ini na saindo pa sanang nadadangog naotob na.” Mayong sinabi na trinadusir ni Jesus sa Aramaiko an tekstong ini. Kaya posibleng marhay na an mga tawong presente sa okasyon na iyan nakakasabot na gayo nin Biblikong Hebreo. (Lucas 4:16-21) Maririsa man na nasasambitan sa Gibo 6:1, na nanonongod sa sarong panahon dai nahaloy pakatapos kan Pentecostes 33 C.E., an mga Judio na Griego an tataramon asin mga Judio na Hebreo an tataramon sa Jerusalem.
An dugang pang nagpapatunay na ginamit an sarong porma nin Hebreo sa Palestina kan si Jesu-Cristo nasa daga pa iyo an enot na mga indikasyon na sa Hebreo enot na isinurat ni apostol Mateo an saiyang pagkasaysay sa Ebanghelyo. Halimbawa, si Eusebio (kan ikatolo asin ikaapat na siglo C.E.) nagsabi na “an ebanghelistang si Mateo nagpahayag kan saiyang Ebanghelyo sa tataramon na Hebreo.” (Patrologia Graeca, Tomo XXII, kol. 941) Asin si Jeronimo (kan ikaapat asin ikalimang siglo C.E.) nagsabi sa saiyang librong De viris inlustribus (May Labot sa Bantog na mga Lalaki), kapitulo III: “Si Mateo na iyo man sana si Levi, asin na dating publikano na nagin apostol, enot sa gabos naggibo nin Ebanghelyo ni Cristo sa Judea sa Hebreong lenguahe asin mga letra para sa kapakinabangan kan mga naniwala sa pagturi. . . . Dugang pa, an Hebreo mismo iniingatan sagkod ngonyan na aldaw sa libreriya nin Cesarea, na mahigos na marhay na tinipon ni martir Pampilo.” (Traduksion hale sa letrang Latin na an editor iyo si E. C. Richardson asin ipinublikar sa seryeng “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, p. 8, 9.) Huli kaini, si Jesu-Cristo bilang sarong tawo digdi sa daga posible nanggad na naggamit nin sarong porma nin Hebreo asin dialekto nin Aramaiko.