Daga na Mayo nin mga Kadlagan—Iyan daw an Natatagama sa Ngapit?

AN MAHIWAS na mga lugar na sa rinibong taon natatahoban nin marambong na tropikal na mga kadlagan ngonyan mapungaw na. Dati erokan nin magagayon na gamgam asin hayop na nagpapaili sa sirong kan mabungang limpoy nin minilyon na klase nin mga tinanom asin kahoy, na an iba 200 piye an langkaw, an magagayon, berde, pano nin buhay na mga lugar na ini sa daga marikas na nagigin mga dagang daing laog.a

May mapanlaglag na pagkaeksperto linalaglag nin tawo an mga kabukidan paagi sa patok, lagadi, bulldozer, asin posporo. An mga iyan ginigibo niang daing kahoy, raot na nin permanente, tutong na mga daga nin inabandonong kapatagan. An dai mapopogolan na paglaglag na ini sa tropikal na mga kadlagan sa daga ginigibo sa nakakukubhan na rikas na 50 acre kada minuto, o labing 100,000 kilometro kuwadrado kada taon—na arog kahiwas nin Austria.b

Sa taon 2000, sono sa pirang eksperto, an mga 12 porsiento sa tropikal na mga kadlagan na yaon pa kan 1980 mawawara na—dakula nanggad na trabaho nin tawo, minsan sa saiyang reputasyon sa panlaglag. Mawawara naman an magagayon na gamgam, an layas na mga hayop, asin an laen-laen na klase nin tinanom na dai manonompongan sa ibang lugar sa daga. Linalaglag nin tawo an sarong kabtang kan komplikado nanggad na ekosistema na kaipuhan na gayo sa saiyang buhay asin nagtatao saiya nin dai masosokol na mga pakinabang.

An labing kabanga sa mga bolong na ginagamit nin tawo gikan sa mga tinanom, na an dakol hale sa tropikal na mga tinanom. Ano an gigibohon kan industriya kun mayo na an pinagkukuanan nin goma, trementina, rattan, kawayan—na gabos tubo sa tropikal na kadlagan—saka an kadakol na awat, pulot, tugma, asin rikado? Buta asin daing pinipili, linalaglag nin tawo an kayamanan na napakahalaga nanggad.

Hale sa mahiwas na mga kadlagan na ini, nagigibo an dakol na oksiheno na nagtatao nin buhay. An pirang sientista nagpapatanid na an lagduan na pag-inang ini sa nagtatao nin oksihenong mga kadlagan tibaad magpagrabe sa kinatatakotan na garo greenhouse na epekto, na magigin dahelan na an dagat lumangkaw sa kapahapahamak na grado.

An pagkawara nin mga kadlagan igwa na nin grabe asin tolos-tolos na epekto sa dakol na parte sa kinaban. An mga nasyon na arog kan Brazil, Indonesia, asin Pilipinas naheling na marikas na naliwat an saindang daga hale sa mahibog na mga kadlagan pasiring sa haros daing laog na mga kapatagan. “Sa Southeast Asia sagkod sa 25 milyones na acre nin dati may kadlagan na daga an ngonyan igwa na sana nin matagas an gamot na doot na dai nakatatao nin pagkakan, songo, o sabsabon,” an bareta kan World Resources Institute.

An pagpalod asin pagpabakal sa kadakoldakol na kahoy naggagarantiya sa pagkawara kan mga kadlagan sa Fiji sa laog nin 20 taon, sa Thailand sa katapusan kan siglong ini, asin sa tropikal na kadlagan sa kababan kan Pilipinas sa 1990, an bareta kan Science Digest. Sa Australia an paglaglag sa mga kadlagan kaiyan lakop—dos tersio sa mga kadlagan kaiyan an biyo nang nawara! An India nawawaran nin 3.2 milyones na acre nin kadlagan taon-taon huli sa pagpalod.

“Poon sa kabangaan kan mga taon nin 1980,” an bareta kan magasin na Natural History kan Abril 1986, “an lambang nasyon sa Aprika nawawaran nin mga kahoy. An totoo, an kakulangan nin kadlagan iyo na ngonyan an uso sa bilog na Ikatolong Kinaban.” Sa 63 na nasyon an 1.5 bilyones katawo mas marikas an pagpalod nin pansongo kisa minatubo, na minagibo nin kakulangan na daing ibang kaaabtan kundi pagkabangkarote sa kadlagan asin songo. Linalaoman nin mga eksperto na dumoble an kakulangan sa taon 2000.

An paglaglag sa mga kadlagan nakaaapektar sa pinakasentro kan kakayahan nin tawo na mabuhay—an agrikultura. Primero, kun pinapalod nin tawo an mga kahoy sa mga bukid asin bolod tanganing itanom an saiyang banhi, huling mayo nin tinanom na makapopogol sa daga, an daga madaling iinaanod. Siring man, sa mga nasyon na kadikit an songo, “kinakarkulong 400 milyones na tonelada nin odo an sinosolo taon-taon . . . An pagsolong ini sa potensial na abono kinakarkulo na nakaiina sa inaaning grano nin labing 14 milyones na tonelada.”

Talaga daw na nakatalaga nang laglagon nin dai maoolang na mga puwersa an mahiwas na mga kadlagan kan daga? O an kapag-arakian daw na ini magwawalat kan dakol sa mga kayamanan asin kagayonan kan daga para sa mga aki kaiyan? Kadakol kan sinasabi kaiyan, sarong tambak an mga isinusurat, pero kakadikit kan ginigibo. Kaya, anong ngapit an iwawalat kaiyan sa saiyang mga aki? Panahon an magsasabi, asin kakadikit na panahon an natatada.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Blurb sa pahina 22]

Ginigibo nin mga nasyon na magin mapungaw na mga kapatagan an mahibog na mga kadlagan

[Ritrato sa pahina 22]

Sa 63 na nasyon

an 1.5 bilyones katawo mas marikas an pagpalod nin pansongo kisa minatubo