Gibohon na Ligtas sa Peligro an Saindong Pagkakan
AN BAKTERYA na ginigikanan nin mga helang na konektado sa kakanon may mga pangangaipo tanganing mabuhay—kakanon, tubig, aire, himbong, asin panahon. Kun hahaleon an saro sa mga kaipuhan na ini, an pagtalubo napopondo o napopogolan. Kaya an pagkakan na ligtas sa peligro nangangahulogan na an kakanon dapat na prepararon sa mga kamugtakan na dai minatogot sa pagtalubo nin bakterya sa kakanon o sa paglakop nin ati sa kusina. Konsideraron an minasunod na suhestion para sa pagkakan na ligtas sa peligro, asin madonong na iaplikar sa saindong harong kun saen kaipuhan.
Maghanaw nin kamot, mas marahay magsabon, bago magkapot nin kakanon. Seguradohon na tambodan an ano man na lugad sa kamot. Likayan an paghatsing asin pag-abo sa atubangan kan kakanon, asin likayan an pag-apihap sa saindong buhok o pagpahid sa saindong dongo mantang nagkakapot nin kakanon. Kun naputol an pagpreparar nindo nin kakanon asin may inasikaso kamong ibang bagay, arog baga kan paggamit nin kasilyas o pagkapot nin mga hayop, seguradohon na hanawan an saindong kamot bago kumapot liwat nin kakanon.
Hugasan an kakanon na ipepreparar nindo. Noarin man dai gumamit nin preskong prutas asin gulay nin direkta hale sa saod o sa saindong hardin na dai hinuhugasan, dawa kun iyan lulutoon. An tubig na ipinanhuhugas maninigong malinig. Kun kakakanon na hilaw an dai inubakan na mga gulay asin prutas, nusnuson an mga kakanon na ini (mas marahay nin eskoba para sa gulay) tanganing mahale an ati saka natadang pangadan sa peste. An mga dahon, arog baga nin kulitis asin letsugas, maninigo man na hugasan nin lubos tanganing mahale an baybay asin daga.
Kun kamo nag-iistar sa tropiko na duman an mga parasito, arog baga nin mga bulate asin halod, uso, kun siring an gabos na preskong prutas asin gulay na ipupuwesto nin hilaw o linuto nin malasado maninigong hugasan sa malinig na tubig na may kadikit na disimpektante tanganing gadanon an mga organismong ini. An hypochlorite uso, epektibong disimpektante, na ipinababakal sa nagkapirang tatak. Sa kadaklan, tinutunaw sa malinig na tubig an kadikit kaiyan, asin ibinubuntog dian an prutas asin gulay. Dangan an kakanon puwedeng hugasan sa daing salak, malinig na tubig bago iyan kakanon.
Lutoon nin biyo an gabos na karne, sira, asin manok tanganing magadan an nakararaot na mga organismo. An iladong karne asin manok maninigong biyong tunawon an yelo bago lutoon, tanganing makataros sa tahaw an init. An orig puwedeng magkaigwa nin mga ulod na trichina, asin an mga tawo na nagkakakan nin karneng orig na dai nalutong gayo puwedeng magkaigwa nin trichinosis. Sa nagkapirang nasyon an 10 porsiento sa mga longganisa na ipinababakal sa mga sadan nin darakulang siudad sinasabing may trichinosis. An ulod na trichina nagagadan sa lubos na pagluto sa halangkaw na temperatura, pero an ibang paagi, arog baga nin pagtapa asin pagkilaw, dai nakagagadan kaiyan.
An sira asin kasag saka pasayan tibaad may halod sa katoy o pulmon, na makalalaog sa tawo kun an sira dai linuto nin igo. An pagbadi, pagkilaw, o paghuom kaiyan sa siyoktong bakong igo na makagadan sa mga parasitong iyan. Minsan ngani an hilaw na sira asin kasag saka pasayan kinaugalean nang kakanon sa nagkapirang kultura, maninigong gibohon an pag-iingat kun grabe an polusyon sa tubig.
Kun an tubig kustionable an pinaghalean, iyan maninigong pakalakagaon bago inomon, sa laog nin kisuerra 15 minutos kun grabe an ati sa tubig. Sa nagkapirang lugar an tubig na inomon puwedeng linigon paagi sa chlorination, pero dai iyan maninigong sarigan kun uso an bakterya asin mga parasito. Pinakamarahay an pagpakalakaga.
Sa dakol na nasyon an maating tubig nagpapalakop nin kolera, helang sa katoy asin apdo, tipus, paratyphoid, bacillary dysentery, asin amoebic dysentery, kabilang nin iba pang helang. Sa nagkapirang lugar pati an tubig sa siudad dai malalaoman na daing peligro. Oras na mapakalakaga an tubig, sarayon iyan sa malinig, may takop na bugtakan.
Sa nagkapirang lugar rekomendado man an pagsara kan tubig. An mga pansara makukua bilang nakatakod sa gripo o bilang separadong bugtakan na dian ibinububo an tubig asin pinatuturo sa dai pinakintab na porselana o iba pang pansara. An pagsara hinahale an mga nakaibang partikulo asin ati, pero parate na dai kaiyan nahahale an nakararaot na bakterya. Minsan siring, an ibang bagong pansara asin pantakod nakahahale daa nin nakararaot na bakterya, pero iyan mahal, asin kun iyan dai sasalidahan nin regular, iyan mismo puwedeng magdara nin ati. An modernong pansara pinapangyari pa ngani an mga astronaut na inomon an sadiri nindang ihi.
Kun an saindong gatas bakong pasteurisado, madonong na isterilisaron iyan paagi sa pagpainit. An espesyalista sa nutrisyon na taga-India na si Dr. Sucy Eapen nagpatanid: “May peligro na maatian an gatas kan hayop mismo, kan paratinda nin gatas asin kan pagkapot nia dian, siring man kan lalagan na ginagamit para sa gatas.”
An gatas maninigong painiton sa 72° Centigrade o mas halangkaw pa asin papagdanayon sa temperaturang iyan sa laog nin kisuerra 15 segundos. Dangan marikas iyan na palipoton sa 10° Centigrade o mas malipot pa. An saro pang paagi pagpainit sa gatas sa mas halawig na oras sa mas hababang temperatura: 63 sagkod 66° Centigrade sa laog nin 30 minutos.
Dai pagpalangawan an kakanon. An langaw puwedeng magdara nin mga mikrobyo na ginigikanan nin tipus, kolera, kulatid, scarlet fever, asin dipteria. Iyan puwede man na magdara kan virus nin polio asin kan mga sogok nin mga bulate asin parasito. An pinakamarahay na paagi na maresolberan an langaw sa palibot kan harong iyo an pag-olang sa saindang pagdakol. Puwede nindong siyasaton an saindong situwasyon asin helingon kun baga may basurang kaipuhan na linigon. An mga basurahan maninigong may takop asin nadisimpektar. Dai togotan an siisay man na mag-apon nin ati harani sa saindong istaran. An odo maninigong tahoban o haleon tanganing dai iyan istaran nin langaw.—Ikomparar an Deuteronomio 23:13.
Kakanon tolos pakalutoa, nangorogna sa mainit na panahon. An nakararaot na bakterya madaling magdakol. Kun gusto nindong magluto nin amay asin mahahaloy pang dai magkakan, palipoton an kakanon pakalutoa asin initon iyan nin igo bago ipuwesto.
An linutong kakanon maninigong papagdanayon na mainit (lihis pa sa 60° C.) o malipot (mas hababa sa 10° C.). An peligrosong temperatura—na an bakterya matubo asin magdadakol—nasa tahaw. Ini nangangahulogan na an mga tada dai maninigong sarayon kun iyan dai palilipoton. Kun mayo kamo nin refrigerator, magluto sana nin igo para sa sarong pagkakan. Sa nagkapirang nasyon an mga dahon na pantimpla asin mga rikado parateng may bakterya. Kaya an mga ini maninigong ibugtak sa kakanon sa pagpopoon nin pagluto tanganing biyong mainitan.
Papagdanayon na malinig an saindong kusina. Kaiba digdi an saindong mga lutuan, an saindong gubing, asin kamo. Kun kamo nagluluto asin nagpepreparar nin kakanon sa salog, gibohon na ugale sa saindong pamilya na tangkason an sapatos na panluwas bago lumaog sa lugar nin pagluto. An mga sapatos puwedeng magdara nin mga helang huli sa pakaduot sa odo nin tawo asin hayop asin puwedeng atian an kakanon na pinagpagalan nindong lutoon. An mga ataman asin iba pang hayop maninigong dai pagpalaogon sa lugar nin pagluluto.
Hugasan an mga kinakanan sa mainit na tubig asin sabon. Kun may hinuhugasan kamong nagkapirang lutuan, iula an tubig kun maati na asin salidahan iyan nin malinig na mainit na tubig asin sabon. Trapohan an mga kinakanan nin malinig na trapo, o pamarahon iyan sa lugar na harayo sa talbo asin insekto.
Sa dakol na nasyon an mga lutuan ginugusgus nin abo, hinuhugasan nin tubig, asin binabalad. Ini nagtatao nin marahay na mga resulta kun mahal an sabon, ta an alkalinong abo nakagagadan sa mga mikroorganismo, asin an init saka ultraviolet rays kan aldaw naiisterilisar an mga lutuan.
Sa Luwas kan Saindong Harong
Sa mga restawran o darakulang katiriponan na an kakanon ipinupuwesto sa estilong buffet o kapeteriya, pilion an mga kakanon na garo baga magsalang mainiton o malipoton. Kun marisa nindo na haloyon nang nasa luwas an kakanon sa mainit na panahon, tibaad pinakamarahay na likayan iyan.
Mantang magastos an pagpakalakaga nin tubig, an dakol na restawran sa nagpoprogresong mga nasyon dai pinakakalakaga an tubig na inomon na isiniserbi sa mga parokyano, kaya mas ligtas sa peligro na dai uminom kaiyan. Saro pa, likayan an mga tagok nin prutas o inomon na nagkakaipo nin dagdag na tubig o yelo. Sa pankagabsan mas segurado an mga de bote o mainit na inomon.
Kun problema sa lugar an mga halod asin iba pang parasito sa bituka, likayan an gabos na ensalada. Asin minsan pa gurano kanakaaakit, likayan an mga gulay asin prutas na dai mauubakan. Posible na an mga kakanon na iyan dai nahugasan o nadisimpektar nin tama. Sa ibang lugar an preskong prutas asin gulay pinipidaso asin itinitinda sa tinampo para sa madalian na pagkakan. An mga ini tibaad peligrosong kakanon.
Sa dakol na nasyon sa Oriente, an mga paratinda sa tinampo popular, na nagpupuwesto nin laen-laen na putaheng nakakapaliwoy. Bago kumakan sa siring na tindahan, masdan an kamugtakan nin sanitasyon. Garo daw iyan maati? An kakanon daw dati nang luto asin daing takop? Igwa daw nin basurahan, o iwinawarak sana an basura? An nagluluto daw garo maati asin daing kahusayan? Igwa daw nin mga hayop sa harani asin dakol na langaw? Kun an simbag sa arin man sa mga hapot na ini iyo, kun siring nag-iimbitar kamo nin problema kun kamo makakan dian.
Haros gabos gustong-gustong magkakan nin marahay an pagkapreparar, masiram na kakanon. Pero gamiton an marahay na paghusgar asin pag-iingat kun nagpepreparar asin nagpipili nin kakanon. Dangan maogma sa pagkakan na ligtas sa peligro!
[Ritrato sa pahina 20]
Maghanaw nin kamot, mas marahay magsabon, bago magkapot nin kakanon
[Ritrato sa pahina 21]
Lutoon nin biyo an gabos na karne, sira, asin manok tanganing magadan an nakararaot na mga organismo
[Ritrato sa pahina 21]
An tubig na kustionable an pinaghalean maninigong pakalakagaon
[Ritrato sa pahina 22]
Kun an gatas bakong pasteurisado, isterilisaron iyan paagi sa pagpainit
[Ritrato sa pahina 22]
Dai pagpalangawan an kakanon
[Ritrato sa pahina 22]
Ingatan na maatian an saindong kakanon
[Ritrato sa pahina 23]
Papagdanayon na malinig an mga kakanan asin lutuan
[Ritrato sa pahina 23]
Parateng may marahay na dahelan na pagdudahan an pagigin ligtas sa peligro nin kakanon na itinitinda sa tinampo