Geograpiya sa Biblia—Eksakto Daw Iyan?

BAGO pa sanang sumulnop an aldaw sa Palestina. An taon 1799. Pakalihis nin sarong mainit na aldaw na pagmartsa, nagkampo an Hukbong Pranses, asin si Napoléon, an supremong komandante, nagpapahingalo sa saiyang tolda. Sa liwanag nin kandila, an saro sa saiyang mga surugoon nagbabasa nin makosog sa sarong Bibliang Pranses.

Minalataw na ini parateng nangyayari kaidtong kampanya militar ni Napoléon sa Palestina. “Kun nagkakampo sa kagabaan kan suanoy na mga banwaan na idto,” an paggirumdom nia sa saiyang biograpiya, “binabasa ninda nin makosog an Kasuratan barobanggi . . . An pagkakaagid asin katotoohan kan mga paglaladawan pambihira nanggad: an mga iyan sagkod ngonyan tama pa sa lugar na ini pakalihis nin kadakol na siglo asin pagkaliwat.”

Tunay nanggad, an mga nagbibiyahe sa Tahaw na Sirangan napapasilan na itama an mga pangyayari sa Biblia sa presenteng mga lugar. Bago nadaog kan Hukbong Pranses an Egipto, kakadikit kan aram nin mga dayo manongod sa suanoy na nasyon na iyan. Dangan pinonan nin mga sientista asin iskolar, na dinara ni Napoléon sa Egipto, na ihayag sa kinaban an mga detalye manongod sa kamurawayan kaidto nin Egipto. Huli kaini nagin mas pasil na imahinaron an “masakit na pagkaoripon” na inagihan kaidto nin mga Israelita.​—Exodo 1:​13, 14.

Kan banggi na sinda makaluwas sa Egipto, an mga Israelita nagtiripon sa Rameses dangan nagmartsa pasiring sa “gilid kan kaawagan.” (Exodo 12:​37; 13:20) Sa puntong ini, pinagbotan sinda nin Dios na “bumuwelta” asin ‘umontok sa pangpang kan dagat.’ An pambihirang hirong ini ipinamugtak na ‘pagkalagalag,’ asin an hade sa Egipto uminabante kaiba an saiyang hukbo asin an 600 na karuwaheng panguerra tanganing bihagon liwat an dati niang mga oripon.​—Exodo 14:​1-9.

An Exodo

Sono ki Josephus, historyador kan enot na siglo C.E., an mga Israelita pinalaog kan hukbo nin Egipto sa “sarong hayakpit na lugar” asin linaom sinda “sa pag-oltanan nin masakit maabot na mga ampas asin kan dagat.” Dai maaraman nin sierto ngonyan an eksaktong lugar na an mga Israelita duminakit sa Dagat na Pula. Minsan siring, pasil na imahinaron an pangyayari sa itaas nin bukid na nagtatanaw sa amihanan na poro kan Dagat na Pula. Interesanteng marhay, an bukid inaapod na Jebel ʽAtaqah, na nangangahulogan “Bukid nin Pagliligtas.” Sa pag-oltanan kan bukid na ini asin kan Dagat na Pula may sadit na kaplanodohan na pahayakpit sagkod sa lugar na an mga bolod sa ibaba kan bukid haros uldot na sa dagat. Sa ibong kan Dagat na Pula may matubig na lugar, na dakol an burabod, na inaapod ʽAyun Musaʼ, na an boot sabihon “mga bobon ni Moises.” An irarom kan dagat sa pag-oltanan kan duwang lugar na ini dikit-dikit an pagrarom, mantang sa ibang lugar iyan biglang minararom sa pag-oltanan nin 9 asin 18 metros.

An daing pagtubod na mga teologo nin Kakristianohan nagprobar na halean nin halaga an milagrong ginibo nin Dios kan pagbangaon nia an katubigan sa Dagat na Pula asin pinapangyari na an mga Israelita makadulag sa marang daga. Ibinabalyo ninda an pangyayari sa hababaw na dalnak o kabasan sa amihanan kan Dagat na Pula. Pero bako iyan na tama sa tala kan Biblia, na paorootrong nagsasabi na an pagdakit nangyari sa Dagat na Pula sa lugar na igo an tubig na makalamos ki Faraon asin sa bilog niang hukbo, iyo, halonon sinda.​—Exodo 14:​26-31; Salmo 136:​13-15; Hebreo 11:29.

An Kaawagan nin Sinai

An masakit na mga kamugtakan sa Peninsula nin Sinai buhay na ilinaladawan sa tala kan Biblia dapit sa mga pagbaklay nin Israel. (Deuteronomio 8:15) Kun siring, posible daw na an sarong bilog na nasyon magtiripon sa ibaba kan Bukid nin Sinai sa pag-ako kan Pagboot nin Dios dangan ruminayo sa pagtindog “sa harayo”? (Exodo 19:​1, 2; 20:18) Igwa daw nin lugar na may igong hiwas tanganing mahimo an siring na paghiro nin kadaklan na kinakarkulong tolong milyon an bilang?

An biyahero asin iskolar sa Biblia kan ika-19 siglo, si Arthur Stanley, binisita an lugar kan Bukid nin Sinai asin ilinadawan an naheling kan grupo nia pakatukad sa Ras Safsafa: “Bigla an epekto sa samo, arog kan sa kada saro na nakaheling asin nagladawan kaiyan. . . . Uya an hararom, mahiwas na kaplanodohan na madarag na sagkod sa mismong ibaba kan mga kantil . . . Kun iisipon an haros kadaihan nin siring na mga kombinasyon nin kaplanodohan asin bukid sa lugar na ini, iyan sa katotoohan mahalagang ebidensia sa pagigin totoo kan kasaysayan, na igwa nin siring na kombinasyon, asin iyan harani sa tradisyonal na Sinai.”

An Dagang Panuga

Kan ika-40 taon kan pagbaklay nin Israel sa kaawagan, itinao ni Moises an paglaladawan na ini sa klase nin daga na madali na nindang laogan: “Dinadara ka ni Jehova na saimong Dios sa sarong marahay na daga, daga nin kasapaan, nin kaburabodan asin kararoman na nagluluwas sa kababan asin sa kabukidan.”​—Deuteronomio 8:7.

An katamaan kan panugang ini dai nahaloy naeksperyensiahan kan an bilog na nasyon magtiripon​—mga lalaki, mga babae, saradit, asin mga nakikihimanwa—​sa matubig na kababan nin Siquem sa pag-oltanan kan Bukid nin Ebal asin Bukid nin Gerizim. Sa ibaba kan Bukid nin Gerizim nagtirindog an anom na tribo. An anom pang tribo nagtiripon sa ibong kan kababan sa ibaba kan Bukid nin Ebal tanganing dangogon an mga bendisyon nin Dios na kakamtan kan nasyon kun kukuyogon ninda an Pagboot ni Jehova asin an mga sumpang maabot kun dai ninda maotob an Pagboot nin Dios. (Josue 8:​33-35) Pero may lugar daw na magkaigo an nasyon sa hayakpit na kababan na ini? Asin paano sinda nakadangog gabos na mayo man nin modernong kasangkapan sa pagpakosog nin boses?

Puwedeng milagrosong pinakosog ni Jehova Dios an boses kan mga Levita. Minsan siring, minalataw na dai kaipuhan an siring na milagro. Marahayon an akustika sa kababan na ini. “An gabos na biyahero,” an isinurat kan iskolar sa Biblia kan ika-19 siglo na si Alfred Edersheim, “nagkakaoroyon sa duwang punto: 1. Na mayo nin ano man na kadepisilan na madangog nin klaro hale kapwa sa Ebal asin Gerizim an ano man na itinaram sa kababan. 2. Na an duwang bukid na ini nagtao nin igong lugar na matitindogan kan bilog na Israel.”

An saro pang iskolar sa Biblia kan ika-19 siglo, si William Thomson, isinaysay an eksperyensia nia sa kababan na idto sa libro niang The Land and the Book: “Kuminurahaw ako tanganing madangog an aniningal, dangan inimahinar ko kun ano an nangyari kan sabihon kan mga Levitang makokosog an boses . . . ‘Isumpa an tawo na magibo nin ano man na kinortihan na imahen, sarong makababalde para ki Jehova.’ Dangan an makosogon na AMEN! na sampulong doble an kosog, hale sa dakulang kongregasyon, nagkokosog, asin nag-aaniningal hale sa Ebal pasiring sa Gerizim, asin hale sa Gerizim pasiring sa Ebal.”​—Ikomparar an Deuteronomio 27:​11-15.

An Kababan nin Jezreel

Sa amihanan nin Siquem may saro pang matabang kababan, saro na minaitaas hale sa ibaba pa kan kapatagan nin dagat asin minadagos sa mahiwas na kapatagan. An bilog na rehiyon na ini inaapod na Kababan nin Jezreel, na isinunod an ngaran sa siudad nin Jezreel. Sa amihanan kan kababan an mga bolod nin Galilea na namumugtakan kan banwaan ni Jesus, an Nazaret. “An Nazaret,” an paliwanag ni George Smith sa saiyang librong The Historical Geography of the Holy Land, “nasa sarong kababan sa tahaw nin mga bolod; pero oras na ika tumukad sagkod sa gilid kan kababan na ini, . . . magayonon an maheheling mo! [An Kababan nin Jezreel] nasa atubangan mo, na may . . . mga kampo de batalya . . . Iyan mapa kan historya sa Daan na Tipan.”

Sa kapantayan na ini, kinotkot nin mga arkeologo an kagabaan nin mga kahadean na siudad na nadaog nin Israel kaidtong kaaldawan ni Josue, arin na baga, an Taanac, Megido, Jocneam, asin posibleng an Quedes. (Josue 12:​7, 21, 22) Sa rehiyon man sanang idto, kan kaaldawan ni Hokom Barac asin Hokom Gedeon, milagrosong ilinigtas ni Jehova an saiyang banwaan sa makapangyarihan na marhay na kaiwal na mga nasyon.​—Hokom 5:​1, 19-21; 6:​33; 7:22.

Pakalihis nin mga siglo, si Hadeng Jehu nangabayo sa kababan pasiring sa siudad nin Jezreel tanganing gibohon an paghokom ni Jehova ki Jezabel asin sa apostatang harong ni Acab. Hale sa torrengbantayan sa Jezreel, pasil na maheling sa sirangan an pagdangadang kan mga hukbo ni Jehu sa distansiang 19 kilometros. Kaya, dakol an panahon tanganing si Hadeng Joram makasugo nin enot dangan ikaduwang mensaherong nakasakay sa kabayo asin, ultimo, ikasakal kan mga hadeng si Joram nin Israel asin Ocozias nin Juda an saindang mga karuwahe asin sabaton si Jehu bago sia makaabot sa siudad nin Jezreel. Ginadan tolos ni Jehu si Joram. Si Ocozias nakadulag pero kan huri nalugadan, asin sia nagadan sa Megido. (2 Hade 9:​16-27) Mapadapit sa mga kampo de batalya na arog kan nasa enotan, si George Smith nagsurat: “Pambihira nanggad na sa mga pagkasaysay mayo . . . nin ano man na imposibleng nangyari kun sa geograpiya.”

Daing duwa-duwa na si Jesus parateng nagdungaw sa Kababan nin Jezreel asin hinorophorop an makaoogmang mga kapangganahan na nangyari duman, sa pakaaram na sia, an ipinanugang Mesiyas, nakatalagang otobon an katongdan nin Orog na Dakulang Josue, Orog na Dakulang Barac, Orog na Dakulang Gedeon, asin Orog na Dakulang Jehu sa pagbindikar sa soberaniya ni Jehova. An totoo, ginagamit kan Biblia an Megido, an pinakaestratehikong siudad sa kapantayan na ini, bilang simbolo kan lugar kan ralaban nin Dios na Har–​Magedon (na an boot sabihon “Bukid nin Megido”). Iyan lakop sa dagang ralaban na dian lalaglagon ni Jesu-Cristo, bilang Hade nin mga hade, an gabos na kaiwal nin Dios asin kan Kristianong kongregasyon, an tunay na banwaan nin Dios.​—Kapahayagan 16:​16; 17:14.

Isinasaysay kan Biblia na sarong beses prinobaran nin anggot na mga Judiong taga-Nazaret na iapon si Jesus sa saiyang kagadanan hale sa “gilid kan bukid na natotogdokan kan saindang siudad.” (Lucas 4:29) Interesanteng marhay, sa timog-solnopan kan modernong siudad nin Nazaret igwa nin 12-metrong kantil na puwedeng pinangyarihan kaini. Dinulagan ni Jesus an saiyang mga kaiwal, asin idinugang kan Biblia na “sia naglugsot sa Capernaum.” (Lucas 4:​30, 31) Totoo nanggad, an Capernaum, sa Dagat nin Galilea, mas hababa.

An mga ini asin an dakol pang ibang detalye nagpangyari sa iba apuwera ki Napoléon na magpahayag nin pagngalas sa pagkaeksakto kan geograpiya sa Biblia. “An mga pagkasambit [kan Biblia] sa topograpiya kadakol, asin biyong nakakokontento,” an isinurat ni Thomson sa The Land and the Book. “Imposibleng dai hangaan an perming pagkakaoyon kan nasusurat na historya asin kan natural na geograpiya kapwa kan Daan asin Bagong Tipan,” an komento ni Stanley sa Sinai and Palestine.

An makangangalas na pagkaeksakto kan Biblia dapit sa geograpikong mga bagay saro sanang ebidensia na iyan bakong libro na hale sana sa mga tawo. An naenot na tolong luwas kan An Torrengbantayan may konektadong mga artikulo dapit sa Biblia. Inaagda mi kamo na kumua asin basahon an tolo pang kabtang sa seryeng ini.

[Mapa sa pahina 7]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

KABABAN NIN JEZREEL

Jezreel

Nazaret

Taanac

Megido

Jocneam

Quedes

N

DAGAT NIN GALILEA

DAKULANG DAGAT

milya

kilometro

5

10

10

20

[Credit Line]

Basado sa mapa na ipinublikar kan Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. asin kan Survey of Israel.

[Ritrato sa pahina 5]

Inako nin Israel an Pagboot sa Bukid nin Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.