Maglakaw Bilang mga Tinokdoan nin Dios
“Magturukad kita sa bukid ni Jehova . . . , asin totokdoan nia kita mapadapit sa saiyang mga dalan, asin magraralakaw kita sa saiyang mga dana.”—MIQUEAS 4:2.
1. Sono ki Miqueas, ano an gigibohon nin Dios para sa saiyang banwaan sa huring mga aldaw?
AN PROPETA nin Dios na si Miqueas naghula na sa “huring kabtang kan mga aldaw,” sa satong panahon, an dakol na tawo aktibong maghahanap sa Dios, tanganing sambahon sia. An mga ini magdadagka sa lambang saro, na nagsasabi: “Magturukad kita sa bukid ni Jehova . . . , asin totokdoan nia kita mapadapit sa saiyang mga dalan, asin magraralakaw kita sa saiyang mga dana.”—Miqueas 4:1, 2.
2, 3. Paano an hula ni Pablo manongod sa mga tawong mamomoton sa pirak naootob ngonyan?
2 An pag-adal niato sa 2 Timoteo 3:1-5 makatatabang sato na maheling an mga bunga kan pagigin mga tinokdoan nin Dios sa “huring mga aldaw.” Sa sinundan na artikulo, nagpoon kita paagi sa pagsambit sa mga pakinabang na nakakamtan kan mga isinasapuso an patanid ni Pablo na dai magin “mamomoton sa sainda man sana.” Idinugang ni Pablo na sa satong panahon an mga tawo magigin man “mamomoton sa pirak.”
3 Mayo nin siisay man na kaipuhan pa an kurso sa kolehiyo dapit sa modernong historya tanganing masabotan kun paano an mga tataramon na iyan tamang-tama nanggad sa satong mga panahon. Dai daw nindo nabasa an dapit sa mga kapitalista asin namamayo sa mga korporasyon na dai naninigoan sa pagganansia nin minilyon kada taon? An mga mamomoton na ini sa pirak danay na nagmamawot nin orog pa, dawa sa ilegal na paagi. An mga tataramon ni Pablo tamang-tama man sa dakol na tawo ngonyan na, minsan ngani bakong mayaman, mga maaraon man, nungkang naninigoan. Puwedeng dakol kamong midbid na siring kaiyan sa saindong lugar.
4-6. Paano tinatabangan kan Biblia an mga Kristiano na malikayan an pagigin mamomoton sa pirak?
4 An sinambit daw ni Pablo saro sanang dai malilikayan na kabtang kan naturalesa nin tawo? Dai sono sa Autor kan Biblia, na kaidto pa nagsabi kan katotoohan na ini: “An pagkamoot sa pirak gamot nin gabos na klase nin karatan, asin sa pag-aabot sa pagkamoot na ini an nagkapira nagkaralagalag sa pagtubod asin sinaksak an bilog nindang sadiri nin dakol na kakologan.” Mangnohon, an Dios dai nagsabing, ‘An pirak gamot kan gabos na karatan.’ Saiyang sinabi na “an pagkamoot sa pirak.”—1 Timoteo 6:10.
5 Interesante nanggad, an konteksto kan mga tataramon ni Pablo inaako na an nagkapirang marahay na Kristiano kan enot na siglo mayayaman sa presenteng palakaw nin mga bagay, baga man nagmana sinda nin kayamanan o ginanar iyan. (1 Timoteo 6:17) Maninigong marisa, kun siring, na ano man an satong kamugtakan sa pinansial, an Biblia nagpapatanid sato dapit sa peligro nin pagigin mamomoton sa pirak. An Biblia daw nagtatao nin dugang pang pagtotokdo manongod sa paglikay sa masakit asin lakop na kakundian na ini? Iyo nanggad, arog kan sa Sermon sa Bukid ni Jesus. An kadonongan kaiyan bantog sa kinaban. Mangnohon, halimbawa, an sinabi ni Jesus sa Mateo 6:26-33.
6 Siring kan nasusurat sa Lucas 12:15-21, si Jesus nagtaram dapit sa sarong mayaman na sige an kahihingoang magtipon nin orog pang kayamanan pero bigla na sanang nawara an saiyang buhay. Ano an punto ni Jesus? An sabi nia: “Lumikay kamo sa gabos na klase nin kaaraan, huli ta minsan kun an sarong tawo abunda an saiyang buhay dai minagikan sa mga bagay na saiyang nasasadirihan.” Kabale sa pagtao nin siring na hatol, an Biblia kinokondenar an kahugakan asin idinodoon an halaga nin sadiosan na pagtrabaho. (1 Tesalonica 4:11, 12) O, an iba tibaad kumontra na an mga katokdoan na ini dai minaaplikar sa satong mga panahon—pero iyo, asin iyan nag-aaser.
Natokdoan Asin Nakinabang
7. Ano an satong dahelan sa pagsarig na mapangganang ikakaaplikar niato an hatol kan Biblia dapit sa mga kayamanan?
7 Sa dakol na nasyon, makanonompong kamo nin tunay-na-buhay na mga halimbawa nin mga lalaki asin babae hale sa gabos na sosyal asin ekonomikong kamugtakan na nag-aplikar kan mga prinsipyo nin Dios dapit sa pirak. Nakinabang sinda asin an saindang pamilya, na maheheling pati kan mga tagaluwas. Halimbawa, sa librong Religious Movements in Contemporary America, hale sa kagpublikar para sa Unibersidad nin Princeton, an sarong antropologo nagsurat: “Sa mga publikasyon [kan mga Saksi] asin sa mga pahayag sa kongregasyon pinapagirumdom sinda na dai sinda minadepende sa bagong mga sasakyan, mamahalon na mga bado, o maluhong pamumuhay para sa saindang reputasyon. Kadungan kaiyan an sarong Saksi dapat na tumao kan maninigong itrabaho sa bilog na aldaw sa saiyang among [asin na] dapat magin sadiosan nanggad . . . An siring na ugale ginigibo an dawa mayong dakol na abilidad na magin kapakipakinabang na empleyado, asin an ibang Saksi sa North Philadelphia [E.U.A.] luminangkaw sa mga posisyon na may dakulang paninimbagan sa trabaho.” Malinaw nanggad, an mga tawo na nag-ako nin pagtotokdo gikan sa Dios paagi sa saiyang Tataramon nagin maingat sa mga ugale na orog na nagpapadepisil sa pag-atubang sa presenteng mga kamugtakan. An saindang eksperyensia nagpapatunay na an pagtotokdo kan Biblia minagiya sa mas marahay, mas maogmang buhay.
8. Taano ta mapagsusurumpay an “maabhaw,” “mapalangkaw,” asin “mga paralanghad,” asin ano an kahulogan kan tolong terminong ini?
8 Puwede niatong pagsurumpayon an sunod na tolong ilinista ni Pablo. Sa huring mga aldaw, an mga tawo magigin “maabhaw, mapalangkaw, mga paralanghad.” An tolong ini bakong magkapareho, pero an gabos konektado sa kapalangkawan. An enot “maabhaw.” An sarong diksionaryo nagsasabi na an pundamental na termino digdi sa Griego nangangahulogan: “‘Saro na pinaoorog an halaga kan saiyang sadiri kisa sa tinatawan nin katanosan kan katunayan,’ o ‘nanunuga nin labi sa kaya niang otobon.’” Masasabotan nindo kun taano an ibang Biblia ta ginagamit an terminong “mahambog.” An minasunod “mapalangkaw,” o sa literal “minaastang mas halangkaw.” An pangultimo, “mga paralanghad.” An iba tibaad maghona na an mga paralanghad iyo idtong nagtataram nin daing paggalang sa Dios, pero an pundamental na termino kabale an mapanraot, mapagbalobagi, o mapagmudang pananaram tumang sa mga tawo. Kaya an boot sabihon ni Pablo paglanghad tumang kapwa sa Dios asin sa tawo.
9. Kabaliktaran sa lakop na nakararaot na mga ugale, anong mga ugale an dinadagka kan Biblia na pataluboon nin mga tawo?
9 Ano an pagmate nindo kun kamo nasa tahaw nin mga tawo na tamang-tama sa pagkaladawan ni Pablo, baga man sinda mga katrabaho, kaeskuwela, o paryentes? Mas pinapapasil daw kaiyan an saindong buhay? O pinadedepisil daw kan siring na mga tawo an saindong buhay, na ginigibong mas masakit para sa saindo na atubangon an satong mga panahon? Alagad, an Tataramon nin Dios tinotokdoan kitang isikwal an mga ugaleng ini, na nagtatao nin pagtotokdo na arog baga kan yaon sa 1 Corinto 4:7; Colosas 3:12, 13; asin Efeso 4:29.
10. Ano an nagpaparisa na an banwaan ni Jehova nakikinabang sa pag-ako nin mga pagtotokdo sa Biblia?
10 Minsan ngani bakong sangkap an mga Kristiano, an saindang pag-aplikar kan marahay na pagtotokdong ini nakatatabang na marhay sa sainda sa delikadong mga panahon na ini. An peryodiko sa Italia na La Civiltà Cattolica nagsabi na an sarong dahelan kun taano an mga Saksi ni Jehova ta padagos na nagdadakol “iyo na an mobimiento tinatawan an mga miembro kaiyan nin malinaw asin marigon na personalidad.” Pero, kun dapit sa “marigon na personalidad,” an boot daw sabihon kan kagsurat “maabhaw, mapalangkaw, mga paralanghad”? Sa kabaliktaran, an magasin na Jesuita nagkomento na an mobimiento “tinatawan an mga miembro kaiyan nin malinaw asin marigon na personalidad, asin iyan lugar na dian sinda iniistimar na may kaogmahan asin pakamate nin pagkamagturugang patin pagkasararo.” Bako daw risa na an mga itinokdo sa mga Saksi nakatatabang sainda?
An Pagtotokdo Napapakinabangan kan mga Miembro nin Pamilya
11, 12. Paano eksaktong isinabi ni Pablo kun magigin ano an kamugtakan sa dakol na pamilya?
11 Puwede niatong pagbiriyoon an sunod na apat na bagay, na garo baga magkakakonektar. Si Pablo naghula na durante kan huring mga aldaw, an dakol magigin “masumbikal sa mga magurang, dai tataong magbalos, bakong maimbod, dai nin pagkamoot.” Aram nindo na an duwa sa mga kakundian na ini—an pagigin dai tataong magbalos asin pagigin bakong maimbod—nasa palibot niato gabos. Minsan siring, madali niatong maheling kun taano ta itinahaw iyan ni Pablo sa pagigin “masumbikal sa mga magurang” asin “dai nin pagkamoot.” An apat magkakonektar.
12 Sierto na an siisay man na mainobserbar na tawo, hoben o gurang, maadmitir na lakop an kasumbikalan sa mga magurang, asin iyan orog pang naggagrabe. An dakol na magurang nagrereklamo na an mga hobenes garo dai tataong magbalos sa gabos na ginibo para sa sainda. An dakol na hobenes nagpoprotesta na an saindang mga magurang bako talagang maimbod sainda (o sa pamilya sa pankagabsan) kundi bangkag sa saindang mga trabaho, kasingawan, o sa sainda man sana. Imbes na hingoahon na determinaran kun siisay an sala, helinga an mga resulta. An pagkakarayo nin boot kan mga adulto asin hobenes parateng minagiya sa mga tin-edyer na gumibo kan saindang sadiring pamantayan sa moralidad, o inmoralidad. An ibinunga? Paglangkaw sa bilang nin mga aki pang nagbabados, aborsion, asin mga helang na ikinaoolakit paagi sa seksuwal na pagdodorog. Parateng gayo, an kadaihan nin pagkamoot sa harong minagiya sa kadahasan. Posibleng makasasaysay kamo nin mga halimbawa hale sa saindong lugar, patotoo na an pagkamoot nawawara na.
13, 14. (a) Sa atubang kan pagruro nin dakol na pamilya, taano ta maninigo kitang magtao nin atension sa Biblia? (b) Anong klase nin madonong na hatol an itinatao nin Dios manongod sa buhay pampamilya?
13 Puwedeng ipaliwanag kaini kun taano ta padakol nang padakol an nagtutumang duman sa dati garo haraning kapamilya ninda, kaparyentes, katribo, o kagrupo. Alagad, tandaan na dai niato pinalalataw an mga bagay na ini tanganing idoon an mga karatan sa buhay ngonyan. An satong duwang pangenot na interes iyo na: An mga katokdoan daw sa Biblia makatatabang sato na malikayan an pagsakit sa mga kakundian na ilinista ni Pablo, asin makikinabang daw kita sa pag-aplikar kan mga katokdoan kan Biblia sa satong buhay? An simbag puwedeng iyo, siring kan maririsa manongod sa apat na punto sa listahan ni Pablo.
14 An sarong pankagabsan na tataramon makatanosan nanggad: Mayo nin katokdoan na makadadaog kan sa Biblia sa pagpaluwas nin buhay pampamilya na nakakapaogma sa puso asin may marahay na kapangganahan. Iyan pinatutunayan nin saro sanang sampol kan hatol kaiyan na puwedeng makatabang sa mga miembro nin pamilya bako sana na makalikay sa mga peligro kundi na makapanggana. Marahay an pagkailustrar kaiyan kan Colosas 3:18-21, minsan ngani may dakol na ibang magayon asin praktikal na teksto para sa mga agom na lalaki, agom na babae, asin kaakian. An pagtotokdong ini nag-aaser sa satong kaaldawan. Totoo, maski sa mga pamilya nin tunay na mga Kristiano, yaon an mga problema asin angat. Minsan siring, an mga resulta sa kabilogan nagpapatunay na an Biblia nagtatao nin nakatatabang na gayong katokdoan para sa mga pamilya.
15, 16. Anong situwasyon an nanompongan nin sarong parasiyasat kan pinag-aadalan nia an mga Saksi ni Jehova sa Zambia?
15 Sa laog nin saro may kabangang taon, an sarong parasiyasat hale sa Unibersidad nin Lethbridge, Canada, pinag-adalan an buhay sosyal sa Zambia. Nagkonklusyon sia: “An mga Saksi ni Jehova nakakaeksperyensia nin mas dakulang kapangganahan kisa sa mga miembro nin ibang denominasyon sa pagpapadanay nin marigon na pag-inagoman. . . . An saindang kapangganahan nagrerepresentar sa binagong relasyon na may pagpatinaotao sa pag-oltanan kan agom na lalaki asin babae, na, sa saindang bagong madiskobre, mayong takot, nagtitinabangan na mga paghihingoa, naninimbag kan saindang pagtrato sa kada saro sa sarong bagong namamayo, an Dios. . . . An agom na lalaking Saksi ni Jehova tinotokdoan na magin maygurang sa pagsaabaga nin responsibilidad para sa karahayan kan saiyang agom asin mga aki. . . . An agom na lalaki asin babae dinadagka na magin mga indibiduwal na may integridad . . . An lakop na kahagadan na ini sa integridad pinaririgon an pag-agoman.”
16 An pagsiyasat na idto basado sa kadakol na tunay na eksperyensia. Halimbawa, an parasiyasat na ini nagsabi na kabaliktaran sa napagkatodan, “an mga lalaking Saksi ni Jehova mas parateng naheheling na tinatabangan an saindang agom sa mga tatamnan, bako sanang durante sa pag-andam kan tatanoman, kundi siring man sa pagtanom asin pagdugkal.” Maririsa kun siring na an dai mabilang na eksperyensia sa bilog na daga nagpapaheling na an pagtotokdo sa Biblia nakakaapektar sa buhay.
17, 18. Anong nakabibiglang mga resulta an naglataw sa sarong pagsiyasat manongod sa nagimatan na relihiyon asin pagdodorog bago ikasal?
17 An sinundan na artikulo sinambit an mga nadiskobre sa Journal for the Scientific Study of Religion. Kan 1991 iyan igwa nin artikulo na may titulong “Nagimatan na Relihiyon Asin Pagdodorog Bago Ikasal: Ebidensia Hale sa Sampol nin mga Hoben na Adulto sa Nasyon.” Posibleng aram nindo kun gurano kalakop kan pagdodorog bago ikasal. Sa amay na edad dakol an napadadara sa horot, asin an dakol na tin-edyer igwang kadakol na kadorog sa sekso. Maliliwat daw kan mga katokdoan sa Biblia an lakop na pinagkatodan na ini?
18 An tolong asosyadong propesor na nagsiyasat sa isyu naglaom na manompongan ‘na an mga barobata asin hoben na adulto na pinadakula sa mas konserbatibong tradisyon na Kristiano mas kadikit an posibilidad na makidorog bago ikasal.’ Pero ano an ipinaheling kan mga katunayan? Sa kabilogan, an 70 sagkod 82 porsiento nakidorog bago ikasal. Para sa iba an “pagkagimata sa pundamentalismo [nakaina] sa posibilidad nin pagdodorog bago ikasal, pero bakong sa kaso nin ‘pagdodorog nin mga barobata bago ikasal.’” An mga parasiyasat nagkomento dapit sa pirang hobenes gikan sa garo baga relihiyosong mga pamilya na “nagpaheling nin mas halangkaw na gayong probabilidad na makidorog bago ikasal kun ikokomparar sa Tradisyonal na mga Protestante.”—Samo an italiko.
19, 20. Paano an pagtotokdo nin Dios nakatabang asin nakaprotehir sa dakol na hobenes sa mga Saksi ni Jehova?
19 Nanompongan kan mga propesor an kabaliktaran mismo sa mga hobenes na Saksi ni Jehova, na kabilang sa “grupo na pinakanglaen sa iba.” Taano? “An grado nin kapanugaan asin sosyal na pag-iribaiba na bunga nin mga eksperyensia, paglaom, asin partisipasyon . . . sa pankagabsan puwedeng magpangyari nin mas halangkaw na mga grado nin pagsunod sa mga prinsipyo nin pagtubod.” Idinugang ninda: “An mga Saksi linalaoman na mag-otob sa mga responsibilidad nin pagmimisyonero bilang mga barobata asin hoben na adulto.”
20 Kaya an pagtotokdo sa Biblia nagin kapakipakinabang para sa mga Saksi ni Jehova paagi sa pagtabang sainda na malikayan an inmoralidad. Nagbubunga iyan nin proteksion sa mga helang na ikinaoolakit sa seksuwal na pagdodorog, na an iba kaiyan dai nabobolong asin an iba nakagagadan. Nangangahulogan iyan na mayong pangigipit na magkaigwa nin aborsion, na itinotokdo kan Biblia na katimbang nin paggadan. Nagbubunga man iyan nin mga hoben na adulto na makakaagom na may malinig na konsensia. Magbubunga iyan nin pag-aragoman na natotogdok sa mas marigon na pundasyon. Iyan an mga katokdoan na makatatabang sato na makapanggana, magin mas marahay an salud, mas maogma.
Positibong Pagtotokdo
21. Ano an eksaktong mga ihinula ni Pablo para sa satong panahon?
21 Ngonyan bumalik sa 2 Timoteo 3:3, 4, asin mangnohon kun ano pa an isinabi ni Pablo na magpapangyari sa satong mga panahon na magin masakit pakibagayan para sa dakol—alagad bakong sa gabos: “[An mga tawo magigin] dai maoyonan, mga parapakaraot, mayong pagpopogol sa sadiri, maringis, mayong pagkamoot sa karahayan, mga parapasaloib, mga matagas an payo, mga mahambog, [asin] mga mamomoton sa kasingawan kisa magin mamomoton sa Dios.” Eksakto nanggad! Alagad, an pagtotokdo gikan sa Biblia puwedeng ingatan kita asin sangkapan kita na makaatubang, na makapanggana.
22, 23. Tinapos ni Pablo an saiyang listahan paagi sa anong positibong sadol, asin ano an kahulogan kaiyan?
22 Tinapos ni apostol Pablo an saiyang listahan sa positibong tataramon. Ginibo nia an ultimo na sarong diosnon na pagboot na makatatao man sato nin dai masokol na pakinabang. Sinambit ni Pablo idtong mga “may porma nin diosnon na debosyon alagad nagpapainda sa kapangyarihan kaiyan; asin sa mga ini lumikay ka.” Girumdomon na an mga hobenes sa ibang iglesya aktuwal na igwa nin mas halangkaw na bilang nin pagdodorog bago ikasal kisa sa promedyo. Tara, maski pa kun an inmoralidad kan mga parasimbang iyan nasa promedyo sana, bako daw iyan patotoo na an saindang porma nin pagsamba daing puwersa? Saro pa, binabago daw kan relihiyosong mga katokdoan an paggawe kan mga tawo sa negosyo, an saindang pakikiiba sa mga nasasakopan, o an pagtrato ninda sa mga paryentes?
23 An mga tataramon ni Pablo nagpapaheling na maninigo niatong iaplikar an satong nanonodan sa Tataramon nin Dios, na igwa kan paagi nin pagsamba na nagpapaheling kan tunay na puwersa nin Kristianismo. Manongod duman sa mga an porma nin pagsamba mayong puwersa, si Pablo nagsasabi sato: “Sa mga ini lumikay ka.” Iyan malinaw na pagboot, saro na magtatao sato nin siertong mga pakinabang.
24. Paano an sadol sa Kapahayagan kapitulo 18 nakakaagid sa hatol ni Pablo?
24 Sa anong paagi? Bueno, an ultimong libro sa Biblia ilinaladawan an sarong piguratibong babae, sarong patotot, na inaapod Dakulang Babilonya. Ipinaheheling kan ebidensia na an Dakulang Babilonya nagrerepresentar sa pankinaban na imperyo nin falsong relihiyon, na siniyasat asin isinikwal ni Jehova Dios. Alagad, dai kita dapat na mapabilang. An Kapahayagan 18:4 sinasadol kita: “Lumuwas kamo saiya, banwaan ko, kun habo nindong makikabtang sa saiyang mga kasalan, asin kun habo nindong mag-ako nin kabtang kan saiyang mga damat.” Bako daw na iyan man sana an mensaheng itinao ni Pablo, “sa mga ini lumikay ka”? An satong pagsunod saro pang paagi na kita puwedeng makinabang sa pagtotokdo nin Dios.
25, 26. Anong ngapit an natatagama para duman sa mga nag-aako asin nag-aaplikar ngonyan kan pagtotokdo gikan ki Jehova Dios?
25 Dai na mahahaloy an Dios direktang makikilabot sa mga aktibidad nin tawo. Paparaon nia an gabos na falsong relihiyon asin an natatada pang kabtang kan presenteng maraot na palakaw. Iyan magigin dahelan nin paggayagaya, arog kan sinasabi kan Kapahayagan 19:1, 2. Sa daga idtong mga inaako asin sinusunod an pagtotokdo nin Dios totogotan na magpadagos sa pagsunod sa saiyang mga katokdoan sa panahon na mayo na an mga kabalakidan kan delikadong mga panahon na ini.—Kapahayagan 21:3, 4.
26 An buhay sa ibinalik na daganon na Paraisong iyan tunay na magigin maogma na dai kayang imahinaron. An Dios nanunuga na iyan posible para sa sato, asin puwede kitang lubos na manarig saiya. Kaya tinatawan nia kita nin abundang dahelan na akoon asin sunodon an saiyang nakatatabang na katokdoan. Noarin? Sunodon niato an saiyang mga pagtotokdo ngonyan sa satong delikadong mga panahon asin padagos sagkod sa Paraiso na ipinanunuga nia.—Miqueas 4:3, 4.
Mga Puntong Dapat Horophoropon
◻ Paano an banwaan ni Jehova nakinabang sa saiyang hatol manongod sa mga kayamanan?
◻ An sarong magasin na Jesuita nagpatunay sa anong marahay na mga bunga na nakakamtan kan mga lingkod nin Dios paagi sa pag-aplikar kan saiyang Tataramon?
◻ An sarong pagsiyasat sa Zambia naghayag nin anong mga pakinabang na nakamtan kan mga pamilya na iinaaplikar an banal na pagtotokdo?
◻ Anong proteksion an itinatao sa mga hobenes kan banal na pagtotokdo?
[Kahon sa pahina 15]
KANIGOAN KAMAKATATAKOT NA RESULTA!
“An mga tin-edyer napapaatubang sa grabeng peligro nin AIDS huli ta sinda gustong mag-eksperimento sa sekso asin droga, isinasapeligro an buhay asin nabubuhay para sana sa ngonyan, asin huli ta an paghona ninda sinda inmortal asin tinutumang ninda an autoridad,” an sabi nin sarong report na iinatubang sa sarong komperensia dapit sa AIDS asin mga tin-edyer.—Daily News kan Nueva York, Domingo, Marso 7, 1993.
“An aktibo sa seksong mga tin-edyer na babae minalataw bilang an sunod na ‘pangenot na mga namemeligro’ sa epidemya nin AIDS, an nanompongan sa sarong pagsiyasat kan Naciones Unidas sa Europa, Aprika asin Timog-Sirangan na Asia.”—The New York Times, Biyernes, Hulyo 30, 1993.
[Mga ritrato sa pahina 16, 17]
An pagtotokdo sa Biblia napapakinabangan kan mga Saksi ni Jehova sa kongregasyon asin sa harong