Icine Caandatila Umushi Onse uwa Menshi Ayengi

FINTU cili ceni! Icalo calumbukila ku menshi ya ciko ayengi casangwa ica cilaka! Icitungu catapililwa bwino casangwa ukuba icaswaluluka kabili icauma! Cilaka icingatalalikwa fye na menshi ya cine ukufuma mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. Lyashi lya Rahbeh, umushi unono uwa bekashi 2,200, uwacingililwa ku mpili mu kapinda ka ku kuso aka Lebanon, mupepi na makilomita 130 ukufuma ku Beirut.

Ishina Rahbeh lipilibula “icifulo cafunguluka” mu ciArabic, kabili lyafuma ku ntulo ya ciYuda ukupilibula “icatanunuka, icaanswa.” Mu kulinga, umushi walyanswa ukufimba utupili tubili utukalamba amamita yamo 600 ukucila pa cipimo ca pa kati ica bemba. Mu kati ka mupepo na shinde, imfula yabuuta kuti yamonwa pa mulu wa mpili ku kabanga, ukulundako ukuyemba. Lelo, ukucilisha, Rahbeh mushi wa menshi ayengi. Kwabako utumfukumfuku 360, utukalamba no tunono, muli ilya ncende, ukupayanya amenshi yauma umutengo ku mabala yafunda aya ngano, ama apricot, ama pear, ama peach, ne myangashi mu mipokapoka yashingulukako.

Ifyapita ne fya Nomba Fyakumana mu Rahbeh

Mu mbali ishingi ifintu mu Rahbeh fyalitwalilila ukuba cimo cine ukutula mu nshita sha Baibolo. Amayanda mu mushi yalititikana capamo. Imisebo yalifyenenkana, iyashokashoka, kabili iyafulamo ifimbayambaya—impunda ne ŋombe. Nangu cingati kwalibako bamotoka bamo, inama kuno shalikwata insambu shonse isha kwenda mu nshila. Ilingi nga nshi abene balashitwika ifipe mwi bala no kushituma ku ŋanda sheka. Shikonka imisebo yafyenenkana, ukushokashoka mu fifutu fyafyenenkana, no kubwelela ku sha myabo. Bushe ici kuti caba icapalako ku cintu Esaya akwete mu muntontonkanya lintu asosele ukuti: “Iŋombe ilume yaishibo mwine wa iko, ne mpunda yaishibo mulimba wa kwa cibinda wa iko”?—Esaya 1:3.

Rahbeh na kabili yaba cifulo ca bantu bapusanapusana. Kuno ukasangako abapwisha amasambililo ye sukulu lya ku universiti capamo na bantu yawe yawe abashabala abaya ku musumba. Kwalibako amayanda ya basambashi ayashingulukwa na mabala, kabili kwalibako amayanda yanono mu kuba ne fitekwa filebutauka. Ifipe fibomba ku malaiti fisangwa mupepi na mu ŋanda iili yonse, lelo amalaiti te lyonse yabako. Pa mulandu wa ici, amayanda ayengi yalikwata amajenereta ya malaiti. Imisebo ikalamba iya mushi yalisebwa, nangu cingati utushila utwingi ututungulula ku mabala tatwasebwa kabili twaliba utwakalabana. E ico, inshila fye yeka iya kutuntilamo ifilimwa ukufuma mu mabala yaba kubomfya ifitekwa. Kuti wamona fye mpunda naisenda jenereta ya umulilo wa malaiti iletwala kwi bala ku kupayanya amalaiti kuli bamashini ba pa farmu, ababomfiwa capamo fye ne nama shitinta ifipe mu mabala.

Mu kupalako, ubumi mu mabala tabwaaluka sana. Nga ca kuti wasendama mu ncende ya mushi, kuti pambi wabushiwa kuli bamukolwe balelila pa 2 koloko nelyo pa 3 koloko ulucelo. Imilimo ya cila bushiku itendeka mu kubangilila, e co witulumushiwa nga ca kuti waumfwa icongo ca bantu balekuutana mu mfifi ilintu balepekanishisha inama ukuya. Lintu bwaca fye, kuti wamona abekala mushi abengi, mu kuba ne nama shabo ishalongwapo ifipe, balelungama ku mabala nelyo ku mishiika ku kushitisha ifipe fyabo.

Lintu akasuba katantalilako, utulumendo no tukashana tulesa ku kwangala mu misebo na pa fifulo fya pa fibwanse. Ukuwelesha kwa tuko ne nseko filomfwika, mu nshila yapalako nga nshi ku fintu cali muli Yerusalemu wa pa kale nga fintu calondololwa na kasesema Sekaria ukuti: “Imisebo ya mu musumba ikesulamo utulumendo no tukashana tuleangala mu misebo ya uko.” (Sekaria 8:5) Na kabili ukasanga abekala mushi aba bucibusa kabili aba kwipukisha. Ulenekelwa ukuposha umwikala mushi onse untu wakumanya, apantu bafwaya ukwishiba ni we ani, uko ufumine, umulandu wilile kulya, na kuntu uleya. Abantu baleshibana bwino nga nshi.

Amenshi ya Cine Yafika ku Rahbeh

Mu bwikashi bwa musango yo umo abantu baishibana bwino, ilyashi lilananishiwa mu kwangufyanya. Ici e cacitike lintu Asaad Younis abwelele ku Rahbeh ukufuma ku United States mu 1923. Uwatwishika nga ca kuti Asaad abele umukankaala mu America, cibusa wakwe Abdallah Blal aile mu kumumona. Mu cifulo ca kulanda pa lwa ndalama, Asaad amupeele kope wa citabo ca The Harp of God kabili amwebele ukuti: “Ifi e fyuma fya cine.” Abdallah, uwali kale Protestanti, abelengele ulu lupapulo lwashimpwa pali Baibolo kabili alyebekeshiwe apakalamba. Nangu cingati Asaad tacitile ifingi pa lwa fyebo, Abdallah aali uwacincimushiwa pa lwa fintu asambilile kabili asumine apabuuta ukuti alisangile icine.

Inshita imo pa numa, Abdallah aselele ku Tripoli, umusumba wakulisha ku kapinda ka ku kuso aka Lebanon. Kulya, aali na maka ya kukumana na Basambi ba Baibolo abengi, nga fintu Inte sha kwa Yehova baishibikwe pali ilya nshita, kabili alicitile ukulunduluka kwalundwako mu masambililo yakwe aya Baibolo. Pa numa abwelele ku Rahbeh ku kwananya imbila nsuma iyo asambilile. Alebimbamo abekala mushi banankwe mu kulanshanya pa malyashi pamo nga Bulesa Butatu, nampo nga umuntu alikwata umweo uushifwa, umulilo wa helo, bushimapepo, Iminsa, no kubomfya kwa fipasho, ukwakana na bene cintu Baibolo isambilisha mu cituntulu.

Abekala mushi bamo balilangile ubuseko. Batatu nelyo bane aba bene bailundile kuli Abdallah mu mulimo wa kushimikila. Lyene batendeke ukukwata ukulongana kwa pa Mulungu. Uku kwasanshishemo ukukutika ku lyashi lyakopwa ukufuma ku cilimba nelyo ukubelenga ukufuma muli Baibolo, ukukonkwapo no kulanshanya kwa fintu baciba nabomfwa nomba line. Pa numa, ifya kwaafwa ukusambilila Baibolo fimo fyalibomfiwe, ukusanshako ifitabo The Harp of God, Riches, na “Lekeni Lesa Abe Uwacine.” Ibumba talyalecila pa bantu ikumi, abengi aba bene abaali fye abafwaisha ukwishiba ukucila fintu bali abasekelela. Bamo bamoneke ukwishila maka maka ifya kulya fyalepeelwa pa kupwa kwa kulongana kumo kumo.

Muli ba 1940, Abdallah Blal apeelwe icishingamo ca kusakamana ibumba mu Rahbeh. Ashininkishe ukuba umubomfi wapimpa kabili uwa cishinka uwa kwa Yehova, ukwimikila bambi ica kumwenako cisuma. Umo uwa aba, Munyina Mattar, ebukisha fintu balebomba umulimo wa kushimikila ukuti: “Apantu bamotoka tabalesangwa muli shilya nshiku, Munyina Blal na ine twaendele pa makasa ukuya mu kucitila ubunte mu mishi ya mupepi. Nalesende cilimba, ilintu Munyina Blal abuulile ubutungulushi mu kulanda. Ilingi twaleya pa nshiku shibili nelyo shitatu pa ntanshi tushilabwelela ku ŋanda.” Munyina Blal abombele Yehova mu busumino ukufikila ne mfwa yakwe mu 1979 pa mushinku wa myaka 98.

Ukulunduluka Kwaletako Ukukaanya

Ilyo umulimo walelunduluka, bamunyina batendeke ukukumanya ukukaanya. Mu 1950, pa mulandu wa kusongelekanya kwa kwa shimapepo wa mu mushi, kampeini ya kupakaswa ukulwisha bamunyina yalitendekwe mu Rahbeh. Shimapepo apeele bamunyina umulandu wa kupeelula icalici no kuponta. Abekala mushi bamo babele abakalifiwa ica kuti bapolele bamunyina na mabwe, kabili bamunyina bamo baliketwe no kubikwa mu cifungo. Nangu cibe ifyo, ukufwailisha kwakonkelepo kwashininkishe ukupeelwa kwa mulandu ukuba ukwa bufi. Nangu ni fyo, bamunyina balisungilwe mu cifungo pa nshiku shafulilako.

Kakaanya na umbi aeseshe ukunasha abekala mushi, bamo aba bene abashaishibe ukubelenga bwino, ukusaina icipepala ca kupeela bamunyina imilandu iingi, ukusanshako no kupumfyanya abantu pa kutandala mu mukosela pa mayanda yabo. Pa kukwata abantu abengi ukusaina icipepala, abebele ukuti caali cipepala ca kwipushishapo kwa mubomfi umo uwali no kubweshiwa ku mushi. Lintu abantu basangile ukuti mu cine cine caali kupeela kwa mulandu ukulwisha Inte, balifuutile amashina yabo. Ifya kucitika pamo nge fi fyaafwilishe ukupeela ubunte busuma ku balashi abengi mu ncende.

Pa mbali ya kubomba no kukaanya kwa mu kulungatika ukwa musango yo, bamunyina balolenkene ne cipindami na cimbi. Mu mushi unono umo uuli onse aishiba uuli onse umbi, “ukututumo muntu kubike citeyo,” nga fintu Baibolo ilondolola pa Amapinda 29:25. Cifwaya ubukose kuli bamunyina ukushimikila ku bena mupalamano, ifibusa, na bantu babo, abo balengulula bene lyonse no kubasenteka. Ubupilibulo bwine bwine muli ifyo bulapeelwa ku mashiwi ya kwa Yesu pali Mateo 10:36 ayatila: “Aba mu ŋanda yakwe e bakaba abalwani ba muntu.” Nalyo line, nga fintu ipinda litwalilila ukusosa, “uutetekela Yehova akaba umwatalala.” Icitetekelo no kushipikisha kwa bamunyina fyaliletako ifisabo fyawamisha.

Icine Caandatila Rahbeh

Pa myaka abekala mushi balisatesekesha imyendele isuma iya Nte sha kwa Yehova, kabili abengi balipokelela icine. Bamunyina balisekelele apakalamba mu 1969 lintu icilonganino ca cibili capangilwe mu Rahbeh. Balitwalilile ukubombesha. Abengi batendeke ubutumikishi bwa nshita yonse, bamo no kuya fye mu kubombela mu fifulo fimbi, ukusanshako no musumba wa Beirut. Yehova apaalile ukubombesha kwabo, kabili icilonganino calenga fitatu calimikwe mu Rahbeh mu 1983. Pali iyo nshita, bamunyina bafulilako balikukile nelyo ukusela ukuyaikala mu misumba. Nalyo line, ukukula kwalitwalilile, kabili icilonganino calenga fine calipangilwe mu Rahbeh mu 1989, ukukonkwapo ne calenga fisano mu 1990.

Ukufika pali iyo nshita mupepi no lupwa ululi lonse mu mushi lwalikwete umuntu wabo nelyo cibusa uwali Nte. Ubulwani ubwaliko pa kashita kamo bwalishiminine. Abantu babele ababeleshanya bwino ne Nte. Na kuba, inumbwilo “eluda,” “painiya,” “kangalila wa muputule,” “ukulongana kukalamba,” na “Armagedone” shabele lubali lwa butala bwa mashiwi ubwa bekala mushi. Pa tushita twaibela, pamo nga ukutandala kwa kwa kangalila wa muputule nelyo Icibukisho, imisebo ilakuba kabili Amayanda ya Bufumu yalesula. Ifilonganino fimo fibika fye ne fisoselo pa mulu wa mayanda ku busuma bwa bena mupalamano.

Nomba kwabako bakasabankanya ba Bufumu ukucila pali 250 mu Rahbeh. Icilepilibula ukuti kwabako Nte umo ku bantu mupepi na 8 mu mushi! Icilonganino cimo ica bakasabankanya 51 calikwata icifulo ca kubombelamo ica mayanda 76, kabili balafimba cene cila mulungu. Elenganya icacitike mu kati ka myeshi ya March na April umwaka wapwa lintu 98 aba bakasabankanya 250 bacitile bupainiya bwa kwafwilisha, capamo na bapainiya ba nshita yonse 13 mu Rahbeh. Icifulo ca kubombelamo califimbilwe inshita shafulilako cila mulungu. Tacali icishaseeka ku ŋanda imo ukutandalilwa na bakasabankanya imiku ibili nelyo itatu pa bushiku bumo bwine nelyo fye pa nshita imo ine. Abengi aba bekala mushi balibeleshanya no kutandala. Lelo lintu umwaume umo ailishenye, kasabankanya ayankwileko ukuti: “Lintu ukasumina ukutambika kwesu ukwe sambililo lya Baibolo, lyene ukalatandalilwa fye limo mu mulungu.” Na kabili balanda ku uli onse untu bakumanya mu mabala—abantu abalelima, abalebyala, abaletapilila, nelyo abaninine pa mpunda.

Mu cishinka, icine ca Baibolo calyandatila Rahbeh, umushi wa menshi ayengi. Ico te conse. Nga fintu fye Rahbeh aba ni ntulo ya menshi yasuma ku mishi iingi iyashingulukako, na kabili walibapayanishisha amenshi yapeela ubumi aya cine ca Baibolo. Bakasabankanya ukufuma ku Rahbeh balatandalila abantu mu mishi ya mupepi pa makasa kabili balateyanya amabumba ya muli motoka no kwende nyendo ukuya mu kushimikila mu mishi yabela ukutali. Bakasabankanya bamo balaselela ku kubomba mu misumba imbi. Mu kuba ne paalo lya kwa Yehova, kukabako ukwingilishiwako kwalundwako ukukaletako ilumbo na limbi ilyakulilako kuli Shifwe wa mu mulu, Yehova Lesa.

[Icikope pe bula 26]

Ukumoneka kwa mu musebo mu Rahbeh