Ukubomba no Kuteyanya Kwacilishapo Ukulunduluka

NGA FINTU CASHIMIKWA NA ROBERT HATZFELD

Ilelo abantu abafulisha nga nshi balaasha televisioni wabo ukubomfya icibombelo ca kwashishako ukufuma akatalamukila ica kwikata ku minwe, ku kutamba ilyashi lya cungulo bushiku mu fikope fyabalabata, ukwabula ukulanguluka cene nge ceni. Lelo, cilemoneka fye kwati ni mailo ilyo nali kalume wa myaka ya bukulu 12 uwa tulumuna amenso ukutamba icipasho ca muntu pa cipampa ca bunkolanya icakulapo panono pa cipimo ca pa kati, kabili alelanda!

ILYO te lyashi lyakatama, e fintu pambi wingatontonkanya. Lelo mu kushininkisha kuli ine camoneke nge cipesha amano ca muno nshiku ku numa mu 1915, mu nshiku sha mu kubangilila isha mafilimu ya cinshinshi ayabula ukubalabata. Umwaume watuuluka uwa mwefu alimoneke kabili atile: “Photo-Drama of Creation ilepeelwa na ba I.B.S.A., International Bible Students Association.” Pa maawala yakonkelepo yabili, ilyashi lya Baibolo lyalifungulwike pa ntanshi ya menso yesu. Ubukombe bwa liko ubwa Baibolo bwali ubwaumfwika kabili ubwa kupembesula. Nalyo line, cali ni filimu ya fikope fisela, iyafyantikwamo na maslaidi yabalabata, kabili ukwendela pamo no lwimbo e yaikete ukusakamana kwandi mu cituntulu.

Nshakutulwike cene pali iyo nshita, lelo ukucincimuka kwandi ukwa bwaice pali cilya ca kwalukilapo mu fya kupangapanga e catangilile incito yandi iya nshita ya bumi bonse no kuteyanya kwacilishapo ukulunduluka pe sonde.

Inshiku sha mu Kubangilila

Mu 1891 tata afumine ku Dillenburg, Germany, ku kwisaikala mu bwikashi bwa ciGerman mu Allegheny, Pennsylvania, U.S.A. Pa numa akumenye umukashana mu lupwa lwa ciGerman kulya, kabili balyupene. Nafyelwe pa July 7, 1903, kabili nakushiwe ndelanda fyonse fibili iciGerman ne ciNgeleshi. Pa ntanshi fye Inkondo ya Calo iya I tailatampa mu 1914, icikuko ca cifuba ca ntandabwanga casompwele abafyashi bandi bonse babili no kunsha kashiiwa. Shikulu afwile ku lupumo mupepi na pa nshita imo ine.

Mayo senge, Minna Boemer, mu cikuuku alinsendele ku kwikala no lupwa lwakwe. “Nakwata abana basano,” e fintu asosele. “Cili fye bwino ukukwatilapo na umbi.” Nangula ca kuti nalefuluka abafyashi bandi, Mayo senge Minna alensunga bwino.

Mayo senge aali cilundwa cakokwesha ica cilonganino ca Allegheny ica Basambi ba Baibolo (nga fintu Inte sha kwa Yehova shaleitwa muli shilya nshiku). Pa ntanshi ya 1909, Munyina C. T. Russell, uwali pali iyo nshita presidenti wa Watch Tower Society, na o wine alesangwa kuli ico cilonganino. Mayo senge Minna alensenda ku kulongana. Nangu ca kuti ulupwa lwesu talwalecita ukubombesha kwauminkana ukwa kusambilila no kushimikila ku numa kulya, icili conse ico twaumfwile pa kulongana, twaleakana mu lyashi na bantu twaishibe.

Cali ni mu kati ka ici ciputulwa ca nshita e lintu “Photo-Drama” yanjiswishemo ukusunguka. Apantu naali uwalemenena ku fya kulungishalungisha, imibombele ipya iya fikope no kwendela pamo ne nyimbo ukwa fiunda ne fikope kwalincincimwishe, pamo pene ne mikopele ipisho lubilo imibombele ya panono panono. Ukutamba amaluba yalebalula kwali kwa kucincimusha!

Mu 1916 twalilengelwe ubulanda pa mfwa ya kwa Munyina Russell. Apantu twaleikala mu Allegheny mwine, twalisangilwe ku cililo cakwe pa Carnegie Hall. Ici cali e cikuulwa umo Munyina Russell apaashenye na E. L. Eaton mu 1903. Nalyumfwile amalyashi pa lwa kwa uyu minista wa Methodist wa ciEpiscopal uwasonsombele C. T. Russell ku kupaashanya kwa nshiku mutanda, ukusubila ukuseebanya ukusoma Baibolo ukwa kwa Munyina Russell. Mu cifulo ca ico, casoselwe ukuti, Russell ‘aitile amenshi pali helo.’ Sara Kaelin, kolopota waishibikwa mu Pittsburgh, alishibe ulupwa lwa baRussell pa lwakwe. Pa cililo amwene Maria Russell abika amaluba mu mbokoshi mu kuba na kapepala kalembelwepo ukuti, “Ku Mulume Wandi Watemwikwa.” Nangu ca kuti aliipaatwileko ukufuma kuli Russell imyaka imo pa numa, Maria acili alemucindika ngo mulume wakwe.

Ilyo imyaka yalepita, nalikwete amashuko ya mu nshita ayengi aya kunonka ukulamuka ukwali no kubomba ku ncito yandi iya nshita ya ku ntanshi. Yama uwalensunga ali ni kakuula. Pa kutuusha kwandi ukufuma ku sukulu, alendeka ndebomba na babomfi ba fya malaiti, ukwalula amayanda ayakalamba ukufumya ku kubomfya gas ukuya ku kubomfya amalaiti. Mu 1918 abasambi mwi sukulu lyesu bakuulile ifibombelo fya wailesi ifya bashaishibisha. Twalekumana mu fyungulo bushiku ku kusambilila no kubombela ku nse ifya kweshaesha na malaiti ne fya magnet. Mu 1926 ine na cibusa wandi twapingwilepo ukusupila iciloto ca ku bwaice—ukubomba mu ngalaba no kushinguluke calo. Twalembeshe mwi sukulu lya babombela pali wailesi ilya Radio Corporation of America.

Ubumi Bupya pa Bethel

Isukulu lya fya wailesi twailepo lyali mu New York City, e co naleyabuka umumana ukuya ku Brooklyn ku kulongana kwa Basambi ba Baibolo, ukwalecitilwa mu cikuulwa cikalamba icalesonkelwa ica Masonic Temple ya kale. Ku numa kulya, kwali fye icilonganino cimo mu ncende ya mu New York yonse. Lintu bamunyina ukufuma ku Bethel (umushi wa lupwa lwa pa maofesi yakalamba aya Basambi ba Baibolo) baishileishiba ukuti nalesambilila ukuti nkapoke laisenshi wa wailesi uwa bukwebo, batile: “Mulandu nshi uwa kuila kuli bemba? Twalikwata umulabasa wa wailesi pano pene kabili ulekabila uwa kubombapo.” Balindaalike ukuya ku ofesi ku kuyaipushiwa. Nshaishibepo nangu cimo pa lwa Bethel kano fye ukuti yali maofesi yakalamba aya Basambi ba Baibolo.

Bamunyina balinjipwishe kabili bampandile amano ukuti nkapwishe amasomo yandi, ukupoka laisenshi, kabili lyene ukwisa ku Bethel. Lintu fye napwishishe isukulu, mu cifulo ca kupatama ingalaba iyaleya pali bemba wapabuka, nalongele ifya kufwala fyandi finono no kunina ishitima lya mu mpito sha pa nshi ukuya ku Bethel. Nangu ca kuti naliipeele kuli Yehova kabili nali ningakana mu mulimo wa kushimikila pa myaka, nshabatishiwe ukufikila December 1926, imilungu ibili pa numa ya kufika pa Bethel. Ico tacali iceni pali ilya nshita.

Mu kuba ne filundwa 150, Bethel yaliswile muli shilya nshiku. Twakwete abaume bane mu muputule umo na umo. Mu kwangufyanya naishilebeleshanya na bengi aba bene, apantu bonse twalelya, ukubomba, no kusendama mu cikuulwa cimo, kabili kwena, bonse bene twalesangwa ku cilonganino fye cimo ica mu New York City. Iŋanda ya Bethel iipya yapwishishiwe pa 124 Columbia Heights mu 1927, kabili twali na maka ya kwikala babili mu muputule umo.

Na kabili mu 1927 fakitare mupya uwa pa 117 Adams Street aliswilwe. Nalyafwile ukukuusha ifibombelo ukufuma muli fakitare wa kale uwa pa 55 Concord Street. Ukulunda kuli bamashini ba wailesi, pa fakitare pali ifikwepe, bamashini ba kupulintila, aba kucapila, ifitofu fibomfya amafuta—nga cali ca malaiti, nalebombela pali cene.

Bethel yali icacila pa kuba fye fakitare, nangu ni fyo. Ku numa ya citabo icili conse, trakiti iili yonse, magazini uuli onse, kwali ibumba lya babomfi baicefya, ababombesha. Tabaiminine pa kuipangila ishina abene. Ukucila, balefwaya fye umulimo wa kwa Shikulu ukucitwa—kabili kwali ifingi ifya kucita!

Ukubishanya na Munyina Rutherford

Nalinonkelemo apakalamba ukufuma kwi shuko lya kubomba na Joseph F. Rutherford, presidenti wa cibili uwa Sosaite. Aali umwaume umukalamba, ukucila pali basentimita 183 ukulepa, te waina, lelo uwalulubala. Abengi aba muli bamunyina bacaice pa Bethel baletiinishiwa panono kuli wene ukufikila bamwishibe. Lyonse alebelenga, ukupekanya ifyebo fyalembwa.

Munyina Rutherford ali uwa nseko nga nshi. Kwaliko bankashi bamo abakalamba mu lupwa lwa Bethel abalipo ukutula pa nshita sha kwa Munyina Russell. Tabalesekaseka kabili basumine ukuti tacali icalinga ukupongomoka mu nseko nelyo fye lintu icintu cimo cali ica kusekesha. Inshita shimo shimo lintu twalelya umulaalilo Munyina Rutherford kuti ashimika icintu ca kusekesha icali no kulepula bonse mu nseko, ici calekalifya aba bankashi babili. Nangu cibe fyo, na kabili ilingi line aletungulula ukulanshanya kwa mu Baibolo ukwa mushiye ukwa pa nshita ya ca kulya.

Munyina Rutherford aali kepika musuma kabili aleipakisha ukupekanishisha ifibusa ifya kulya. Inshita imo bakepika ba pa Bethel batobawile amafupa ya nkoko lintu baleputula inkoko. Aingile mu cikini no kubalanga inshila yalungama iya kuputwilamo inkoko. Utumafupa twatobaika tatwakwete ncito mu fya kulya fyakwe!

Ilingi line naleba na Munyina Rutherford ilyo tushali mu mibombele ya lyonse, pamo nga pa mulabasa wa wailesi, WBBR, nelyo mu muputule wakwe uwa kubelengelamo pa Staten Island. Aali mwaume wa cikuuku nga nshi kabili alebelesha cintu alesambilisha. Taleenekela bambi ukucita icili conse ico wene umwine te kuti acite. Ukukanapala abantu bashingamwa mu mateyanyo yambi aya butotelo, Munyina Rutherford akwete imibele ya ku mupashi isuma ne ya ku mubili. Mu kumonekesha aleikalila fye Ubufumu bwa kwa Yehova.

Inshita sha fya Ndalama Ishayafya

Imyaka inono pa numa nafikile pa Bethel, icalo caingile mu Kubongoloka Kukalamba. Imishiika ya fya ndalama yalibongolweke, ne mitengo ya fintu na yo ine. Incito tashalemonaika, kabili indalama shali ishacepa. Bethel yalebombela pa ndalama shalesangulwa, kabili Yehova lyonse aleshininkisha ukuti kwaliko ifyakumanina ku kusakamana umulimo. Tatwatalile atubulisha ifya kulya, nangu ca kuti tafyaleba ifyo umo na umo alefwaya. Twalelembelela ukufika apo twingapesha, kabili bamunyina ku nse ya Bethel balitwafwile ukufika apapelele amaka yabo.

Mu 1932, Munyina Robert Martin, kangalila wa busumino uwa fakitare wesu, alifwile. Nathan Knorr uwa myaka ya bukulu 27 alisontelwe mwi punda lyakwe. Ali mulumendo wafikapo nga nshi. Nshileibukisha uuli onse ukukwata ubwafya bwa kumupokelela nga kangalila wa fakitare. Bamunyina ba busumino bambi, pa kati kabo John Kurzen, George Kelly, Doug Galbraith, Ralph Leffler, na Ed Becker—bonse bene bakabomba banandi abatemwikwa—mu kuitemenwa bapeeleshe ubutukushi bwabo no kulamuka ku mulimo wa Bufumu.—Linganyako Ukufuma 35:34, 35.

Ukubomba na Wailesi

Ukufika fye pa kashongotwelo, ukuteyanya kwesu kwaipeele ku kusalanganya imbila nsuma ukupitila mu nshila iili yonse iyalipo. Icalo conse calekabila ukwishiba pa lwa Bufumu, lelo twali fye amakana ayanono. Ubutukushi bwa fya wailesi bwali fye ubuteku ukukonka pa Nkondo ya Calo iya I. Nangu cibe fyo, bamunyina beluka bayumfwile ukuti iyi nshila ya kumfwaninamo e intu Yehova apayenye pali ilya nshita. E co mu 1923 balitendeke ukukuula umulabasa wa wailesi uwa WBBR pa Staten Island, imo iya ncende sha mu tauni isha New York City.

Pa nshita shimo nalebombelapo fye neka pali wailesi. Naleikala kulya ku Staten Island lelo naleya ulwendo lwa maawala yatatu ne combo ne shitima ukuya ku fakitare mu Brooklyn ku kuyabombako ifya malaiti nelyo ukulungisha. Ku kulenga umulabasa wesu uwa wailesi ukuba uuibombela, twabikileko mashini wa kwasha amalaiti uubomfya diesel. Pa Staten Island na kabili twakwete ifishima fyesu ne bala uko twalefumya ifya kulya ababomfi abanono aba palya, pamo pene ne fya lupwa lwa Bethel ya pa Brooklyn.

Ukufikila ukwaafwa kwalundwapo kwaishile pa numa, ifishingamo fya mulimo wa wailesi fyalipeleshe ukusangwa kwandi ku kulongana no mulimo wa mwi bala. Takwali inshita ya kuya ku kukumana kwa kwangalila capamo nelyo inyendo sha pa mpela ya mulungu kano fye cuti wesu uwa pa mwaka. Umuntu umo inshita imo anjipwishe ukuti: “Mu kuba no kutantika kwapamfye fi, bushe tamwatalile amulangulukapo ukufuma pa Bethel?” Mu bufumacumi, nali no kusoso kuti: “Iyo.” Caliba lishuko kabili buseko ukwikala no kubomba pamo na bamunyina ne nkashi abafulishe fyo abaipeela. Kabili lyonse kwalebako incito iyalekabilwa ukubombwa, imilimo ipya imo iyali no kucitwa.

Twalepanga no kusabankanya ifilangililo fya pa wailesi ifya kukumbamo. Ukwabula ifya kukopelako fyawamisha, twali no kupanga inshila shesu. Twapangile mashini uwali no kupanga cipya cipya iciunda ca mwela usuma uupeepelesha nelyo icikuuku. Iciunda ca fipapa fya ngashi ifyaputulwa pa kati ukulapuma pa mapulanga caleumfwika nga mabondo ya kwa kabalwe alenyanta mu musebo wa nsakalabwe. Icilangililo cimo na cimo cali mulimo wawamisha. Kabili abantu balekutika. Muli shilya nshiku sha fya kupumbula finono, abantu abengi baleikala no kupeepekako.

Muli ba 1920 na mu kubangilila kwa ba 1930, Sosaite yalicitile icintu cimo ica kwibukisha mu lyashi lya kale ilya wailesi, libili libili ukusuntinkanya impendwa yakulisha iya milabasa kuli programu umo. Muli ifyo imbila ya Bufumu yalifikile ku mamilioni mu kusaalala kwa calo.

Icilimba ca Maseleti

Pa kati ka ba 1930 na mu kubangilila kwa ba 1940, twalyelengenye no kukuula mashini wa kupanga amaseleti, ifilimba fya maseleti, ne fibombelo fimbi ifya kulandilamo. Mu kuba na mashini wa lathe uwaibela, twaputwile icikombola ca maseleti ukufuma ku cintengulusha catelela icapangilwe ne pula. Lyene twabebetele icikombola ca maseleti cimo na cimo mu kusakamanishisha pe samba lya maikroskopo ku kushininkisha ukuti cali icabula akalema. Nga ca kuti kwaliko ubulema ubuli bonse, ukukopa kwali no kubwekeshiwapo kabili icikombola na cimbi calepangwa. Lyene twatumine icikombola ce pula ku kampani kalekopa, abapangile icilimba na maseleti.

Ica kucitika cimo ica kucincimusha ico njibukisha bwino cali lyashi lya kwa Munyina Rutherford mu 1933 ilyakwete umutwe wa kuti “Ukwambukila kwa Mwaka wa Mushilo pa Mutende no Lubanda.” Papa ali nabilisha ulya mwaka ukuba “umwaka wa mushilo,” kabili ukupitila mu kubilisha kwa pali wailesi ne cilimba ca maseleti, twasansalike wene kabili twalangishe ukuti tapali icili conse ica mushilo icali no kutumbukamo. Nga fintu fye cali, Hitler alipokele amaka muli ulya mwaka mu kuba no kutungilila kwe Calici lya ciKatolika, e co amasubilo ayali yonse aya mutende yalipwile.

Mu United States, ukuteyanya kwa Ncitilo ya ciKatolika kwalipangilwe ku kupwishishisha ico icalici lyalefwaya. Babikile abantu babo bene mu mabumba ya kulama ifya kusabankanya mu manyunshipepala yakalamba, bamagazini, na bakasabankanya ba fitabo. Baliyobeke mu mapolitiki kabili batiinishe ukukankamba umulabasa uuli onse uwalesabankanya amalyashi yesu aya Baibolo. Inte ishingi shalisanshilwe ku mabumba ya Ncitilo sha ciKatolika, maka maka mu New Jersey wabela lwa mupepi. Shilya shali ni nshiku sha kucincimusha!

Umulimo wa Buseko mwi Bala

Ukufika pa kati ka ba 1950, imitande yalekula iya bakasabankanya ba Bufumu yalefika ku bantu abafulilako pa miinshi ya mayanda yabo. Ici cashininkishe ukuba icacilishapo ukufumamo cimo ukucila wailesi mu kwaafwa abantu umo umo ukumfwikisha icine ca Baibolo. E co mu 1957 capingwilwepo ukushitisha WBBR no kutwala ubukumu bwesu ku mulimo waletanunuka uwa bumishonari mu fyalo fimbi.

Mu 1955, natuminwe ku cilonganino ca Bedford mu Brooklyn, umo ilingi line naletungulula Isambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda. Sosaite na kabili yalentuma nga kalanda wenda ku kapinda ka ku kuso aka New York, Pennsylvania, Connecticut, na New Jersey. Lintu natuminwe ku cilonganino ca Bedford, nalangulwike nati, ‘Ndi ne myaka ukucila pali 50. Kuti cawama nayakana mu mulimo wa mwi bala mu kucilamo pali ino nshita. Pa numa kuti pambi nalwalo musana no kukanaipakisha wene nga nshi.’

Pa numa ya kubomba ilya myaka yonse pa lubali lwa fya bamashini ulwa kusabankanya imbuto sha Bufumu ukubomfya wailesi, nacisangile ukuba ubuseko icine cine ukutanda no kutapilila imbuto sha cine ca Baibolo mu kulungatika ku bantu umo umo. Mu cituntulu naliipakishe ukubomba na cilya cilonganino. Abantu bapusanapusana balimpokelele, ukunenga ukuyumfwa bwino. Bamo aba balya bana banono, abo nomba abali abakalamba, bacili banjita abati shikulu. Pa myaka 30 twalikwete inshita shisuma capamo mu butumikishi bwa mwi bala, ukufikila impika ya molu ne nkasa yanshile ndefilwa ukunina amatabo nelyo ukwenda mwi shitima lya mpito sha pa nshi. Mu 1985, nakuukile ku cilonganino ca Brooklyn Heights, icilonganina pa Bethel pene.

Ilyo ukuteyanya kwa kwa Yehova kwaleipakisha ukutanunuka kukalamba, pa lwandi nalikwete ishuko lya kumona ipaalo lyakwe mu mabala ya cilendo ayengi apantu nalesangwa ku mabungano yakalamba aya Nte sha kwa Yehova mu fyalo fya kutali. Nali na maka ya kwenda ukushinguluke calo nangu ni fyo! Ukutampa muli ba 1950, bamo aba ifwe fwe ba pa Bethel twatampile ukumonako London, Paris, Rome, Nuremberg, na Copenhagen. Twaendele mu fyali kale indeke sha mabomba, ubwato, ne shitima. Inyendo shesu shali ishaisulamo ukumone mpanga yayemba, kwena, lelo ukumoneka kwacilishapo ukucincimusha pali konse kwali mabumba ya bamunyina ba cikabilila, abaletusengela. Amakumi ya myaka aya pa numa yatuletele inyendo sha ku Kabanga, ku Bulaya bwa ku Masamba na kabili, kabili nomba line nga nshi ku Eastern Europe. Amabungano yawamisha mu Poland, Germany, na Czechoslovakia yali ya kucincimusha. Fintu ulupwa lwesu ulwa teokratiki lwakula ukutula pa nshita lintu pa muku wa kubalilapo nabele ulubali lwa luko!

Ubutungulushi bwa Bulesa

Icamoneke nge ntampulo shinono ishabuulilwe no kuteyanya pa numa fyasangwike ukuba ni ntampulo shikalamba. Lintu twalebombela pa fintu ifipya, ifisolobelo fye ku kutwaafwa ukubomba umulimo wa kucitilo bunte, nga ni ani amwenene libela ukukula kwamonekesha? Twaliselela ku ntanshi mu citetekelo, ukwankula ku kutungulula kwa kwa Yehova.

Uku kuteyanya kulunduluka takwaba na mwenso wa kubomfya ifya kupangapanga fya nomba line ifiliko nelyo ukupanga ifya kuko ukwine ku kwaafwa ukusakamana ibala lya mu kusaalala kwa calo. Pa kati ka nshila shabomfiwa ku kutwala pa ntanshi ukubilisha Ubufumu paba ukushimikila kwa ku ŋanda ne ŋanda, ukubomfiwa kwa kusuntinkanya kwa wailesi, ukucitilo bunte ukubomfya ifilimba fya maseleti, na programu wa kutungulula amasambililo ya Baibolo mu mayanda ya bantu. Ukwimika ifya kupulintila fyesu fwe bene mu nshiku sha mu kubangilila kabili nomba ukubomfya mashini wa kupulintila uubomfya kompyuta mu ndimi ishingi te kupwishishisha kunono. Watchtower Bible School of Gilead, Isukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki, na mabungano ya lyonse na fyo fine fyalibomba ulubali mu kuleta ubukata kuli Yehova Lesa no Mwana wakwe. Caliba lishuko lyandi ukuimwena no kwakanamo muli ifi ifya kucitika fyonse.

Cili icamonekesha kuli ine ukuti ukuteyanya kwa kwa Yehova ukutungululwa no mupashi wa mushilo pe sonde kupokelela ubutungulushi pa cili no kucitwa na fintu cili no kucitwa. Ukuteyanya kwakwe konse ukwa mu kubumbwa konse, ukumoneka no kushimoneka, kubombela pamo.

Nshatala njumfwa uwalengwe nsoni pa kuleka amapange yandi ilyo nali umulumendo aya kwenda pali babemba. Iye, ifya kucitika fya mu calo ifya kucincimusha, kabili ifyabamo ubupilibulo filacitika pano pene mu kati na nkati ka kuteyanya kwa kwa Yehova! E co ubulendo bwandi ukulola ku “bwite bwa mu muulu” bwakwata ubuseko bwafulisha nga nshi na mapaalo kabili ukwabula ukulengwe nsoni.—Abena Filipi 3:13, 14.

Lyonse njeba abacaice ukwibukisha 1914—uko e kuti, Ilumbo 19:14, ilitila: “Lekeni fibe ifyasuminishiwa ku cinso cenu ifyebo fya mu kanwa kandi na matontonkanyo ya mu mutima wandi, mwe Yehova, Icilibwe candi icasansuka, kabili Umulubushi wandi.” Tufwaya ukutemuna Yehova muli fyonse kabili tupepa nge fyacitile Davidi ukuti: “Inshila shenu munenge ukushiishiba, mwe Yehova; no mwa kuya mwenu munsambilishe. Munyenseshe mu cishinka cenu, no kunsambilisha; pantu ni mwe Lesa ipusukilo lyandi.” (Ilumbo 25:4, 5) Mwaliba ubupilibulo ubwingi muli ayo mashiwi. Ukwibukisha yene kuti kwatwaafwa ukutusungilila pa nshila yalungama, ukuya ku ntunga yalungama, ukwendela pamo no kuteyanya kwa kwa Yehova ukulunduluka.

[Icikope pe bula 23]

Munyina Rutherford aleipakisha ukupekanishisha ifibusa ifya kulya

[Icikope pe bula 25]

Robert Hatzfeld pa fibombelo fya mulabasa wa wailesi uwa WBBR

[Icikope pe bula 26]

Icikope ca nomba line ica kwa Munyina Hatzfeld