Ifipusho Ukufuma ku Babelenga
Lintu Efa, na pa numa Adamu, balile ku cisabo ca cimuti ca kwishibo busuma no bubi, bushe lyali liapele lintu baliile?
Tatwaishiba. Abantu abengi balitontonkanya ukuti ‘icisabo cabindwa’ cali liapele, kabili pa myanda ya myaka bakalenga ilingi line balilangisha cene nge fyo. Lelo Baibolo tailumbula ishina lya cimuti nelyo icisabo ca ciko. Efa aloseshe fye kuli cene pamo nga “[icisabo ca] muti uuli mu kati ke bala.”—Ukutendeka 3:3.
Ica kusekesha muli kuno kuloshako caba cipande “Apple” (iapele) icimoneka muli Insight on the Scriptures icitila:
“Kwalibako ukutunganya ukwingi ukukuma ku kwishibikwa kwa cimuti ne cisabo icalangililwa kwi shiwi lya ciHebere tap·puʹach. Ishiwi line fye lilangilila ico icilekanishiwa ku cena ca ciko. Lyafuma ku cishinte na·phachʹ, ilipilibula ‘ukupuupa; ukupeemashika; ukutusaila.’ (Ukute 2:7; Yobo 31:39; Yer 15:9) Ukukuma kuli ici, M. C. Fisher alembele ukuti: ‘Ukwampana [kuli na·phachʹ] kumoneka pa kubalilapo ukupaatuka ukufuma ku bupilibulo bwaishibikwa, lelo imfundo sha “kupeema” no “kufumya icena” shaba ishayampana. Imibele yapalako iya puah ipilibula fyonse fibili “ukupuupa” (ukwa mwela) na “ukufumya icena cisuma, ukununkila.”’—Theological Wordbook of the Old Testament, icalembelwe na R. L. Harris, 1980, Vol. 2, ibu. 586.
“Ifisabo fyafulilako fyalitubululwa mu cifulo ce apele, ukusanshako icungwa, indiimu, quince, na apricot. . . . Nangu cibe fyo, ishiwi lyayampanako ilya ciArabic tuffah lipilibula maka maka ‘iapele,’ kabili calishibikwa ukuti amashina ya fifulo aya mu ciHebere Tappuah na Beth-tappuah (nakalimo fyainikwe ifyo pa mulandu wa kufulisha kwa ici cisabo mu bwina mupalamano bwa fiko) yalisungililwa mu mashiwi yalinganako aya ciArabic pa kubomfya ili shiwi. (Yosh 12:17; 15:34, 53; 16:8; 17:8) Ifi fifulo tafyali mu mpanga shabatama lelo mu calo ca mpili, umo imiceele mu cinkumbawile yaba ku cipimo cimo iyanakililako. Mu kulundapo, ukucitikako kwa kwaluka kwa mu miceele ku kale te kuti kukanweko umupwilapo. Ifimuti fya maapele e mo fyaba mu Israele ilelo na muli fyo fimoneka ukulinga ubulondoloshi bwa Baibolo mu kubamo ukwikusha. William Thomson, uwapoosele imyaka iingi mu Syria na mu Palestine mu mwanda wa myaka uwafumako, acitile fye na lipoti ukuti asangile ifilime fya maapele mu ncende ya Ashkelon mu Malungu ya Philistia.—The Land and the Book, icalembelwe cipya cipya kuli J. Grande, 1910, amabu. 545, 546.
“Umuapele (Pyrus malus) walumbulwa maka maka mu Ulwimbo lwa Nyimbo, umo ukulumbulula kwa kutemwa ku munankwe kacema uwa mwina Shulamu kwapashanishiwa ku cintelelwe cawama ica muapele no kulowa kwa cisabo ca uko. (Ulwimbo 2:3, 5) Mu kukonkapo, alinganya umupu wakwe ku mununko wa maapele. (Ulwimbo 7:8; mona na kabili Ulwimbo 8:5.) Mu Amapinda (25:11) imilandile yayana, iya pa nshita yalinga yapashanishiwa ku ‘maapele ya golde mu fipe ifyacekwa fya silfere.’ Ukuloshako kumbi kweka fye kwi apele kwaba pali Yoele 1:12. Icishilano caseeka ukukuma kwi apele ukuba e cisabo cabindwa ica mu Edene tacakwata ishintililo lya mu Malembo ilili lyonse. Mu kupalako, inumbwilo ‘iapele lya linso lyandi’ isangwa muli King James Version (Ilu 17:8; Amapi 7:2; na yambi) lelo tayaba ni nsoselo ya ciHebere, ubupilibulo bwa kukonke shiwi butila ‘imboni ya linso [lya umo].’”—Insight on the Scriptures, Volyumu 1, amabula 131-2, icasabankanishiwe mu 1988 kuli Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.