Ukunina Ulupili Ulwalepo Kucila Impili sha Himalaya
IMPILI sha Himalaya! Cinshi cintu welenganya lintu waumfwa ayo mashiwi? Bushe ciba ni nsunsu sha mpili ishaisulapo amenshi makaasa, isha kutiinya mu kuba no mwela wakosesha? Bushe ciba ni fintu umuntu engayumfwa pa numa ya kucimfya, ilyo eminine pa muulu wa lupili lwalepesha pe sonde? Fwe bengi, ukunina ulupili lwa Everest, mu mpili sha Himalaya mu Nepal, te kuti cicitikeko. Nalyo line, ilelo abantu abengi mu Nepal balenina ulupili ulwalepo kucila impili sha Himalaya! Ilyo tatulaishiba ifingi pali ubu bulendo bwa kuya ku lupili lwakulisha, lekeni tulanguluke mu kupalamisha pa Bufumu bwa Nepal ubwacepesha lelo ubwayemba.
Nepal—Ubufumu Bwaisulamo Impili
Ubufumu bwa Nepal bwalipusanako pa mulandu wa kuti ni bumo ubwa fyalo fitekwa ne mfumu sha kupyanana na kabili pa mulandu wa kuti, tacaba calo cakongamina ku fya ku mubili, lelo bwaba bufumu bwa fya mipepele. Nepal e calo fye ceka umo ubuHindu bwaba e mipepele ikalamba. Ubwingi bwa mamilioni 20 aya bekashi baHindu. Nangu cibe fyo, abantu babamo balilekanalekana uko batuntuka. Abekala mu citungu ca mpili ica ku kapinda ka ku kuso batuntuka sana sana ku Tibet na Burma, ilintu abena mawanga ya ku kapinda ka ku kulyo, bena bafuma ku India na Arya. IciNepali e lulimi lukalamba ulubomfiwa muli cilya calo kabili e lulimi ulo amaperesenti mupepi na 60 aya bantu baishibisha. Abashala balanda ukucila pa ndimi sha mishobo 18.
Icalo ca Nepal mu nshila imo caba ica fifutu fine, bakilomita 880 ukufuma ku kabanga ukuya ku masamba na bakilomita 200 ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo. Impili sha Himalaya isha kutiinya, ishapanga umupaka wa ku kapinda ka ku kuso, shisanshamo ulupili lwa Everest, ulwalepesha mu calo ukufika ku mamita 8,848, ne nsunsu shimbi cinekonsekonse shacila pa mamita 8,000. Pa kati ka Nepal paliba impili shaipipako na babemba ne mikonko. Ukulola ku kapinda ka ku kulyo, ku mupaka wa India, e kwabela impanga yafunda iyaba e cifulo cikalamba ica bulimi, iciitwa Tarai.
Kathmandu, umusumba ukalamba, uwabela mu citungu ca pa kati, mu cine cine waba cifulo abatandashi baipakisha ukutamba. Kwabako indeke ishipupuka ukufika pa muulu wa mpili shalulubala, kulabako inyendo sha kuya ku maparka yasungilwako inama, ne fya kutambatamba ifingi ifya kulya kwine. Inshita shimo shimo Nepal itwa umukonko wa balesa pa mulandu wa kuti ukupepa kwalicindama nga nshi ku bantu ba muli cilya calo. Imipepele yaba na kabili e mulandu wine amamilioni ukushinguluke calo balekonkomokela ku “lupili” ulwalepa ukucila impili sha Himalaya.
Mupepi ne myaka 2,700 iyapitapo, kasesema wa ciHebere Esaya alipuutilwemo ukusobela ukuti “mu nshiku ishikakonkapo, e mo lukalimbo lupili lwa ŋanda ya kwa Yehova pa muulu wa mpili, . . . Bakayako na ’bantu na ’bantu abengi, no kutila, Endeni, natunine tuye ku lupili lwa kwa Yehova, . . . ukuti atulange imibele yakwe, no kuleka twende mu nshila shakwe.” (Esaya 2:2, 3) Pano ukupepa kwasumbulwa ukwasanguluka ukwa kwa Yehova, Kabumba kabili Kateka Mulopwe wa kubumbwa konse, kwapashanishiwa ku lupili, ulwasumbulwa ukucila imisango ya kupepa iyapalo tupili. Waba mulimo wa masomo uwa mu kusaalala kwa calo uleafwa abantu bali ne cilaka ca cine ukusambilila pa lwa nshila sha kwa Yehova. Ni shani fintu uyu mulimo watendeke mu Nepal?
Imitendekele Yacepesha
Umushilika mu mulalo wa fita uwa ku Britain mu Nkondo ya Calo iya II alesapika ukupepa kwa cine. Abafyashi bakwe abali baHindu ba mu Nepal balipilibwike ku kuba baKatolika. Ilyo alekula, amwene ukutumpa kwa kupepo tulubi, akeene ifisambilisho pamo nge cifundisho ca mulilo wa helo, kabili atendeke ukubebeta ifisumino fya macalici ya ciProtestanti. Lelo taikushiwe.
Pa numa ya kusendwa ngo mufungwa ku bena Japan mu cali pali ilya nshita Rangoon, Burma, uyu mushilika apepele ukuti engapusuka ubukalushi bwa mu nkambi ya milimo ku kutwalilila ukusapika kwakwe ukwa kupepa kwa cine. Pa numa, alitungulwike ukufyuka ukufuma ku bamwikete no kwaafwiwa na kafundisha mu ŋanda yakwe mwine umo asangile na katabo akaleti Where Are the Dead?, akalembelwe na J. F. Rutherford. Pa kuba naumfwamo icine, mu kuswatuka alisumine ukusambilila lintu Inte sha kwa Yehova shamutandalile mu Rangoon mu 1947. Mu myeshi fye inono, alibatishiwe, kabili mu kwangufyanya umukashi wakwe uwacaice na o alibatishiwe. Bapingwilepo ukubwelela ku India, ukuyaikala mwi tauni lyabo ilya Kalimpong, mu mpili shabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga. Kuno e ko bafyalile abana babo babili no kubasambilishisha. Mu March 1970, bakuukile ku Kathmandu.
Konsticushoni wa Nepal abindile ukwalule nsangu. Uuli onse uwalesangwa alekubanya ico baleita imipepele ya cilendo aali no kupooswa mu cifungo pa myaka cinelubali, kabili umuntu uwailundile ku mipepele ya musango yo alekakwa imyaka itatu mu cifungo ukubikapo fye no kumulipilisha ishine shine. E co ukucitilo bunte kwalecitwa mu kusakamanishisha nga nshi. Ubutumikishi bwa ku ŋanda ne ŋanda bwalepilibula ukutandalila iŋanda imo, lyene ukuya ku ncende imbi no kuyatandalila imbi kulya. Ukwabulo kutwishika, ubunte bwa mu lyashi bwalibombele ulubali lukalamba mu kwananya imbila nsuma.
Palipitile nshita pa kuti kubeko ifya kufumamo. Mu kuba ne mpendwa ya bantu bonse ukuba mupepi na mamilioni ikumi, ibala lyamoneke ukuba ilya kufuupula. Imbuto sha cine shatandilwe ilyo ulu lupwa lwali fye lweka lwacitile ubunte ku fibusa, abo baishibene na bo, ababengishe incito, na bo balebomba na bo. Balelonganina mu mayanda yabo kabili balaalike abalesekelela ukuilunda kuli bene. Mu kupelako, mu March 1974, pa numa ya myaka ine iya kulimba no kutapilila kwa mukoosha, ifisabo fya ntanshi ukufuma ku Nepal fyalimoneke—kabili ifyo fisabo fyafumine ukushaenekelwe!
Ilyo batandalile ŋanda imo, kasabankanya alandile ku mwaume wa cuma uwali ni kalemba ku cilundwa ca lupwa lumo ulwa cifumu. “Landeni ku mwana wandi,” e fyasosele umwaume. Uyu mwana alisumine ukusambilila Baibolo. Mu kupita kwa nshita ayalwile incito yakwe, apantu alebomba mu cifulo bacitilamo ifyangalo fya cela mushuke. Wishi, umuHindu waipeelesha, alimukeenye. Nalyo line, uyu mulumendo akakatile fye kuli Yehova. Cinshi cafuminemo? Wishi pa numa alilekele ukumukaanya, kabili akalibumba ka fibusa fyapalamisha pa numa bapokelele icine ca Baibolo. Nomba abomba nga eluda mu cilonganino ca Bwina Kristu.
Pa kutwalilila ukuba abakosa lwa ku mupashi no kumfwila ukukambisha kwa mu Malembo ukwa kukanaleko kulongana, akalibumba kanono mu Kathmandu kalekwatila ukulongana kwa kako ukwa lyonse mu ŋanda ya pa mbali. Lelo ilingi line, bamunyina balepuswa ku kulongana kukalamba. Abo abalekumanisha ukucite fyo baleya ku India ku kulongana kwabo ukukalamba—ulwendo ulutali kabili ulwakoso mutengo ukupita mu mpili.
Mwandi kali kashita ka buseko lintu programu onse uwe bungano lya citungu acitilwe mu ŋanda balelonganina lyonse! Elenganya bamunyina bane, ukusanshako icilundwa ca musambo wa ku India, ukupeela amalyashi yonse aya pali programu! Nangu fye cilangililo ca mu Baibolo calicitilwe. Mu nshila nshi? Amaslaidi yalikopelwe pa nshita balepituluka mu cilangililo mu India. Mu Nepal, batambishe aya maslaidi pa ca kutambilapo, uku ninshi na tepu wa mashiwi alekonkamo. Ibumba lyalitemenwe cene. Bushe bantu banga basangilweko? Abantu 18!
Ukwaafwa mu mulimo wa kushimikila ukufuma ku nse ya calo kwali ukwapelela. Umulimo wa bumishonari wena te kwesha no kwesha, kabili tacali icayanguka ku bafumine ku fyalo fimbi ukwingila incito. Inte sha ku India shibili, nangu cibe fyo, shalisangile incito mu Nepal pa nshita shapusanapusana, ukupoosa imyaka yafulilako mu Kathmandu no kwaafwa ukukosha icilonganino cipya icapangilwe. Ukufika mu 1976 kwaliko bakasabankanya ba Bufumu 17 mu Kathmandu. Mu 1985 bamunyina bakuulile Iŋanda ya Bufumu iyabo ine. Ilyo yapwile, amabungano ya citungu aya cila mwaka, pamo pene no kulongana kukalamba kumbi, fyatendeke ukucitilwa mulya lyonse. Mu cine cine ilya ŋanda yabele cifulo ca pa kati ica kupepa kwasanguluka muli cilya cifulo cabesha ukutali, icafulishamo impili.
Ukutanunuka Te Mulandu na Mafya
Muli ilya myaka ya mu kubangilila, umulimo wa kushimikila, uwalecitwa mu kuba no kucenjela nga nshi, tawaishibikwe apakalamba kuli bakateka. Ukulola ku kupwa kwa 1984, nangu ni fyo, ifibindo fyatendeke ukubikwapo. Munyina umo na bankashi batatu baliketwe no kusungilwa mu kalyati pa nshiku shine e lyo babakakwile no kubasoka ukukanatwalilila imibombele yabo. Mu mushi umo, abantu pabula baliketwe ilintu balesambilila Baibolo mu mayanda yabo. Mutanda balipooselwe mu cifungo pa nshiku 43. Bamunyina bambi abafulilako baliketwe, lelo takwaliko uo balubulwishe mwi funde.
Nomba line fye mu 1989, bamunyina na bankashi bonse pe Sambililo lya Citabo pa Cilonganino baliketwe, ukulindikwa pa nshiku shitatu, no kukakulwa. Inshita shimo, balebeba ukusaina icipepala icalesosa ukuti tabaali na kushimikila. Balikeene. Bambi bena balebalekako fye pa numa ya kusaina icipepala icalesosa ukuti nga babekata baleshimikila na kabili ifikabacitikila ni fyo fine.
Te mulandu na mafya ya musango yo, bamunyina batwalilile ukushimikila imbila nsuma iya Ubufumu mu kupimpa. Ku ca kumwenako, mu 1985, umwaka umo pa numa kamfulumende yanyantukilemo, kwaliko ukwingilishiwako kwa maperesenti 21 mu mpendwa ya baleshimikila. Bakasabankanya 35 bapoosele avareji wa maawala 20 umweshi umo ukulanda kuli bambi pa lwa kupepa kwasanguluka.
Ilyo inshita yalepita, kwatendeke ukubako ukwaluka kwa bupolitiki mu Nepal. Abalashi ba buteko batendeke ukwiluko kuti Inte sha kwa Yehova tabali cintiinya. Na kuba, umulimo wabo uwa masomo ya Baibolo wakwete ica kufumamo cishaiwamina, ica kukuulilila pa bantu, ukubalenga ukuba abekashi bawaminako. Abalashi bamwene ukuti ubufumacumi, ukubombesha, ne myendele yatambalala fyalekomailwapo nge fifwaikwa fya kutendekelako ifya bakapepa ba kwa Yehova.
Ubunte bushaiwamina bwalipeelwe lintu umwanakashi uwali kale umuHindu waipeelesha asangwike Nte no kukaana ukupokelela umulopa. Badokota balipapile ku kupingulapo kwakwe ukwa mupwilapo, ukwabamo kwishiba. Uyu mwanakashi alyafwiwe ukusambilila icine ukupitila muli broshuwa wa Ipakishe Ubumi pe Sonde kuli Pe na Pe! Te mulandu no kukaanya no kupumya ukufuma ku lupwa lwakwe, alibatishiwe mu 1990 ilyo alepalamina ku myaka ya bukulu 70. Pa numa aifunine ukulu kabili, pa kuba na malwele yambi ayapikana, akabile ukuya ku kulepulwa. Pa milungu ibili acincintile ukutitikisha kwa badokota na balupwa lwakwe ukwa kupokelela umulopa. Mu kupelako, ibumba lya fya kulepula lyabombele pali wene mu kutunguluka ukwabulo kubomfyo mulopa. Nangu cingati pali nomba tenda sana, uyu nkashi wa busumino ekala pa mpongolo yakwe cila lucelo no kulaalika abapita nshila ukupalama no kukutika imbila nsuma iya kucincimusha.
Icalo ca Nepal Ilelo
Ni shani pa lwa cilecitika mu Nepal ilelo? Inte sha kwa Yehova balaipakisha icipimo cimo ica buntungwa bwa kupepa nga fintu caba kuli bamunyinabo mu kusaalala kwa calo. Ukufuma ku nshita lintu uunina impili umo nelyo babili aba mu mampalanya batendeke ukuilunda kuli aba abalenina ulupili lwa kupepa kwa cine, impendwa ya bantu baingilishiwako balisosa abati, ‘Endeni, natunine tuye ku lupili lwa kwa Yehova.’ Ukufika mu 1989 kwaliko avareji wa 43 cila mweshi abaleakana mu mulimo wa kushimikila, na 204 balisangilwe ku Cibukisho ca mfwa ya kwa Kristu muli ulya mwaka.
Lyene, nga fintu calaiwe, Yehova atendeke ukukalakasha ukulonganika kwa balefwaye cine ukwisa ku ŋanda yakwe. (Esaya 60:22) Nomba line fye icilonganino calenga bubili calipangilwe mu Kathmandu, kabili nomba kuliko amabumba yabili ayaba yeka ku nse ya musumba. Mu April 1994, kwaliko Abena Kristu 153 abacitile lipoti imibombele ya kushimikila—ukwingilishiwako kwa maperesenti 350 mu myaka fye mupepi na isano! Baletungulula amasambililo ya Baibolo 386 ku balesekelela. Pa Cibukisho mu 1994, kwaliko abasangilweko aba kucincimusha 580. Pa bushiku bwa kulongana kwaibela, 635 baiswile mu cikuulwa, kabili 20 balibatishiwe. E co ukwingilishiwako kukalamba ukuleipakisha Inte sha kwa Yehova mu kusaalala kwa calo kulecitika na mu Nepal wacepesha na mo mwine.
Mu myaka ya nomba line ubwingi bwa mpapulo ishilembwa mu lulimi lwa ciNapali bwalingilishiwako apakalamba nga nshi, ukwaafwa abaicefya ukwikatilila ku cine mu kushangila. Bakapilibula bakanshiwa mu kupilibula no kubomfya amakompyuta pe ofesi lya musambo uwa mu India pali nomba babomba inshita yonse mu Kathmandu. Abaipangasha ku kulunduluka, abanina impili sha ku Nepal isha teokrasi balelunduluka!
Nina Ulupili Ulwalepa Ukucila Impili sha Himalaya
Na iwe wine kuti waipakisha ulwendo lwa kuya ku lupili ulwalepa ukucila impili sha Himalaya. Pa kucite fyo, tawakailunde fye ku bena Nepal beka lelo ku mamilioni “abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na ’bantu na ’ba ndimi.” (Ukusokolola 7:9) Capamo na bo, ukaipakisha ukusambilishiwa na Kabumba wa mpili sha lulumbi ukupala shilya isha mu Nepal. Ukamonako uko Kabumba ‘akakalulula ifintu,’ kabili ukaba na maka ya kwenekela ukwikalako kuli pe na pe mwi sonde lyasangululwa kabili ilyayemba.—Esaya 2:4.
[Mapu pe bula 24]
(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)
Kathmandu
Ulupili lwa Everest
[Icikope pe bula 25]
Pa nse ya Ŋanda ya Bufumu mu Kathmandu
[Icikope pe bula 26]
Abena Nepal abengi balenonkelamo mu masambililo ya Baibolo