Umwenso—Bushe Cibusa Nelyo Mulwani?

“Ntontonkanya pa nshila ningatemwa ukufwilamo. Te kuti ntemwe ukupikwa ne mfuti, lelo nga ca kuti napikwa, kuti natemwa bampika mu mutwe, pa kuti nafwa mu kupumikisha.”

KALEMBA wa lyashi mu Los Angeles Times aebelwe ifili pa muulu ku mukashana wa myaka ya bukulu 14. Aleipusha abasambi pa lwa kwipayaulula kwa ndakai—imisepela ukwipaya bonse abakalamba ne misepela inabo. Ici cipande cakwete umutwe wa kuti: “Icalo ca Mwenso.”

Ukwabulo kutwishika walishiba ukuti abengi bekala mu mwenso. Umwenso wa cinshi? Kuti cakosa ukulumbulapo fye cimo nge citiinwa. Mona nga kuti wasanga ifintu ifyo ifibusa fyobe nelyo abantu abengi batiina mu ncende wikalako mu mukululo uulundilweko. Uyu mukululo ufumine muli Newsweek wa November 22, 1993, kabili ulelangisha ifya kufumamo fya kufwailisha kwa “bana 758 aba mishinku pa kati ka myaka 10 na 17, pamo pene na bafyashi babo.”

Nga ca kuti iyo misepela yaipushiwa ilelo, kuti balondolola imilandu yalundwako iya kubela no mwenso, pamo nga ifinkukuma. Pa numa ya cinkukuma cabamo akayofi mu Los Angeles mu January 1994, Time yacitile lipoti ukuti: “Pa kati ka fishibilo fya kufulunganishiwa ku kukanshika ififuma mu kubombomana palipo ukucilimuka pa kwibukishako fimo, ifilooto fya kutiinya, ukwikala manengwa manengwa ne cifukushi pa kukanaba na maka ya kupususho bumi bwa muntu umbi.” Shimakwebo uwapingwilepo ukukuuka ukufuma kuli iyi ncende atile: “Nshisakamikwe na ku fyaonaike. Ndi no mwenso. Nja mu kusendama ninshi nimfwala ne nsapato. Utulo te twa kumona. Kwikala fye ulelola ubushiku bonse. Te pa bubi.”

“Ukukonkana kwa Masanso Kwasha Abena Japan Balekanka Fye” wali e mutwe wapeelwe muli lipoti ya pa April 11, 1995, ukufuma ku Tokyo. Yatile: “Ubusanso bwa fya kufuminisha fya sumu . . . bwalicililemo fye ukuba ulupumo lwabipisha ku bena Japan apantu bwaishile ne fintu fimbi ifingi ifyo fyonse pamo fyaleteleko ukutwishika kukalamba ukupya pa lwa nshita ya ku ntanshi. . . . Abantu tabali abacingililwa na kabili ilyo bali mu misebo iyo kale yalumbwike pa mulandu wa kuti yali iyabulamo busanso cibe kasuba nelyo bushiku.” Kabili tacili fye bakoloci bali no mwenso. “Profesa Ishikawa [uwa pa Seijo University] atile amasakamika . . . ukucilisha yafulishe pa bacaice, abo ilingi line abashaishiba bwino bwino icaba ku ntanshi.”

Ubushininkisho butubulula ukuti “akashita ka munsokwe wakulisha kuti kaambukila imipangilwe ya bongobongo, ukulenga abantu ukucilapo kukuntukilwa ku mwenso wabo wine uwa cifyalilwa nangu cibe napapita amakumi ya myaka ayengi.” Basayantisti baleesha ukumfwikisha ifyo bongobongo eshiba imibele ya kulengo mwenso—ifyo tupimununa ifibimbilwemo no kwankulako mu kuba no mwenso. Profesa Joseph LeDoux alembele ati: “Pa kufwailishako inshila shimo isha muli bongobongo ishilenga ukuti icibumbwa cileba no mwenso, tulesubila ukulondolola mu kumfwika icilenga mu cinkumbawile ukuti tuletwalilila ukulaibukisha ifintu muli iyi nshila.”

Ubwingi bwesu, nangu ni fyo, tatuli abasekelela nga nshi mu cilenga umwenso nampo nga wa mu fyatumbinkanishiwa mu fya mu mubili nelyo mu mishipa. Mu cituntulu tuli abacishapo kusekelela mu fyasuko ku fipusho pamo nga, Mulandu nshi tubelele no mwenso? Ni shani fintu tulingile ukwankulako? Bushe umwenso uuli onse usuma?

Napamo kuti wasuminisha ukuti inshita shimo shimo umwenso kuti wakwaafwa. Ku ca kumwenako, tutile napafiita ilyo uleingila mu mobe. Iciibi nacicenama, nangu cingati wacicisha icakomwa. Ilyo walolesha pa windo wamona ifinshingwa fimo fileenda. Mu kwangufyanya walatutuma, pa kwishiba ukuti icintu cimo nacilubana. Napamo umupuupu nelyo icipondo cenda ne myele nacikwingilila.

Umwenso uwisako pa mulandu wa mibele ya musango yo kuti wakupususha ku kuitwala fye mu kanwa ka nkalamo. Umwenso kuti wakwaafwa ukuba uwacenjela nelyo ukupunda mutuule ilyo ushilalolenkana no kucena ukwingemako. Kwalibako ifya kumwenako fya musango yo ifingi: icipampa cilekwishibisha ukuti kuliko amaka ya malaiti ayaluma sana; ukubilisha kwa pa radio ukwa kuti icikuuku cili no kucitikako mu ncende wikalamo; icongo ca kukwesulula kwa cintu cimo muli motoka obe ilyo uleenda mu musebo wafulishamo bamotoka.

Mu milandu imo icipimo cimo ica mwenso mu cine cine kuti caba cibusa. Kuti catwaafwa ku kuicingilila nelyo ukubomba mano mano. Nangu ni fyo, walishiba bwino, ukuti umwenso watwalilila nelyo uwacilishamo mu cine cine te cibusa. Waba mulwani. Kuti wakulenga ukupeemashika, ukulenga umutima ukutuluntunta, ukufwe cipuupu, ukututuma, ukumfwo muselu, no kukulenga ukupata icifulo cobe.

Kuti pambi wasanga cene ukuba ica kusekesha nga nshi ukuti Baibolo yalilungatike inshita yesu ukuti ikeshibikilwa ku fya kucitika fya kutiinya pano nse na ku mwenso uushaikulila. Mulandu nshi cabele fyo, kabili kusonga nshi kuntu cilingile ukukwata pa bumi bobe no kutontonkanya? Na kabili, mulandu nshi cingasoselwa ukuti ukulingana ne mimwene ya Baibolo, kwalibako umwenso wa cila bushiku uyo ukucilisha waba uwa kwaafwa kabili uusuma? Natumone.

[Akabokoshi pe bula 3]

Lintu baipushiwa icibasakamika sana no kusakamika indupwa shabo, abakalamba abengi na bana batila batiina:

ABANA ABAFYASHI

56% Imisoka yabamo lukaakala ku cilundwa ca lupwa 73%

53% Umukalamba ukulufye ncito 60%

43% Ukufilwa ukusange fya kulya 47%

51% Ukufilwa ukusange ndalama sha kupa dokota 61%

47% Ukufilwa ukusango mwa kwikala 50%

38% Icilundwa ca lupwa ukuba ne mpika ya fya miti ikola 57%

38% Ukukanaumfwana mu lupwa 33%

Intulo: Newsweek, November 22, 1993