Ukupanda Mano Kusuma Ukukuma ku Malwele

HIPPOCRATES aisaishibikwa nga “wishi wa miti ya muno nshiku.” Ubwingi bwa fintu Baibolo isosa pa lwa malwele fyalembelwe na Mose mupepi ne myaka ikana limo pa ntanshi ya kwa Hippocrates. Lelo, mu kumonekesha, calisoswa ukuti: “Bakasapika ba fya miti abakutuluke fingi nomba abalebomba umulimo wawamisha balefika ku kusondwelela ukuti Baibolo libuuku lya busayansi ililungika mu fyo lisosa. . . . Ifimoneka mu bumi, ukupimwa kwa malwele, ukundapa, no kubomfyo muti ku kucincintila amalwele, ifyalondololwa muli Baibolo fyaliba ifyasumbuka nga nshi kabili fyalishintililwapo ukucila ififundisho fya kwa Hippocrates, ifingi ificili tafilashininkishiwa, na fimo ifyasangwa ukuba ifyalubane cine cine.”—Dr. H. O. Philips, muli kalata alembeele kuli The AMA [American Medical Association] News, uwasabankanishiwe mu wa pa July 10, 1967.

Ukukuma kuli shiŋanga Umwina Kristu Luka, uwalembele Ilandwe ne buuku lya Imilimo, Dr. C. Truman Davis alondolwele ati: “Lintu ukulondolola kwa fya miti kwapeelwa, kulaba ukwa kulungika mu nshila yasakamanisha. Luka alibomfya ubwingi bonse pamo ubwa mashiwi ya ciGriki ayapikana 23 ayasangwa mu fyalembwa fya kwa Hippocrates, Galen ne fyalembwa fimbi ifya miti ya cipatala ifya pali iyo nshita.”

Ubutuntulu bwa Bumi na Malango ya kwa Mose

Mu kubaka Malango ilingi line mwalefuma ukumwenamo ku butuntulu bwa bumi. Ku ca kumwenako, calefwaikwa ukuti ubusali bwalefuma mu muntu pa nkambi ya bashilika buleshiikwapo, muli fyo ukupayanya ukucingilila ku malwele yasendwa na balunshi pamo nga cele ne mpepo ya taifodi. (Amalango 23:9-14) Ukukoweshe fya kulya na menshi kwalecincintilwa, Ifunde ukulumbula mu kulungatika ukuti icili conse apaponena “icakowela” icafwa na co calekowela kabili calefwaikwa ukuti ifintu fimo ficitwe, ukusanshako ukutobaula icipe conse ice bumba icikowelele muli iyo nshila.—Ubwina Lebi 11:32-38.

Mu kumonekesha, The Interpreter’s Dictionary of the Bible yalondolwele ukuti: “Ukubangilila ukucingilila amalwele e pashintilile ili funde, ifunde lya kuti nga lyakonkwa kuti lyaafwilisha apakalamba nga nshi ukucincintila ukwisa kwa malwele yapitila mu fya kulya ubwa kukalifya imishipa ya kuli bongobongo, aya mu nda, ukukowela kwa fya kulya, ne mititi ileta amalwele. Ukupampamina pa kubakilila umwalefuma amenshi umwa busaka yali e nshila yacilapo kufumamo cimo iya kucilikililamo ukutendeka no kusalangana kwa malwele pamo nga ukupota kwa mu mala, ilongo lya malwele ya mu nda, kolera, ubulwele bwa mubongola, no bulwele bulenga inkanda ukumoneka iya mutuntula ubuletwa ku tushishi. Iyi mibombele ya kubangilila ukucingilila, iyaba lubali lwa micitile iili yonse fye iisakamana ubumi bwa cintubwingi, yalicindeme mu kuibela ku busuma bwa luko abaleikala mu mibele ishatumpulwike mu citungu capalamine ku ncende shakabisha ishe sonde.”

Mu citabo cakwe icitila The Bible and Modern Medicine, A. Rendle Short, M.D., alondolwele ukuti ifunde lya kupooso busali ilya cintubwingi e ko lyali, kwena, ni ci fye lyali mu musango wa kuti e lyo lyaletendeka fye pa kati ka nko ishashingulwike Israele wa pa kale, kabili alondolwele ukuti: “Cili icacilanapo ukusungusha kanshi ukuti mwi buuku ukupala Baibolo, ilyatunganishiwa ukuba ilishili lya sayansi, kuti mwasangwa ifunde lya kupooso busali ilili lyonse, kabili cimbi na co icili ica kupapusha ca kuti uluko ulwafumine fye mu busha, libili libili abalecimfiwa ku balwani no kusendwa muli bunkole mu nshita mu nshita, kuti bakwata mu mabuuku yabo aya fipoope umutande wa mafunde ya mano nga nshi kabili uwabamo kupelulula uwa pa fya bumi. Ici calishibikwa ku balemba ifya kuloshako ifisuma, nangu fye ni abo abashaba na buseko bwine bwine mu lubali lwa Baibolo ulwa fya mipepele.”

Ukulingana na Malango, icilulumpusu ne ngulube fyali pa kati ka nama shintu abena Israele bashasuminishiwe ukulya. (Ubwina Lebi 11:4-8) Ukukuma kuli ici, Dr. Short alondolola ukuti: “Ca cine, tulalya ingulube, akalulu ne cilulumpusu, lelo ishi nama calyanguka kuli shene ukukwata amalwele yaletwa no tushishi kabili shiwama fye ukushilya nga shaipikwa bwino. Ingulube tailya fya kulya fisuma, kabili yalikwatamo insokanda shibili, trichina na tape, isho shingapishiwa ku muntu. Ubusanso bulabako eyefilya mu nshila ifintu fibelelemo pali ino nshita muli cino calo, lelo cali no kube capusanininako fye mu Palestine wa pa kale, kabili ifya kulya fya musango yo cali fye icisuma ukufisengauka.”

Ubusuma Bumbi Ubwa ku Butuntulu bwa Bumi

Ukwikatilila ku fifwaikwa fya kwa Yehova ifyalungama ku musangwela ukulola ku kwampana kwa bwamba na ko kwayambukile bwino abena Israele lwa ku mupashi, lwa ku muntontonkanya, na lwa ku mubili. (Ukufuma 20:14; Ubwina Lebi, icipandwa 18) Ukumwenamo kwa ku butuntulu bwa bumi kulasangwa mu nshila yapalako ku Bena Kristu abasungilila ubusaka bwa mu mibele isuma. (Mateo 5:27, 28; 1 Abena Korinti 6:9-11) Ukubaka ifipimo fyasumbuka ifya mibele isuma ifya mu Baibolo filapeela ukucingilila ku malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba.

Paulo atubulwile ukuti Timote alenwako umwangashi unono pa mulandu wa mu nda yakwe no kulwalilila. (1 Timote 5:23) Ukuti umwangashi walikwatako amaka ya kuposha calishininkishiwa ku kusapika kwa ndakai. Dr. Salvatore P. Lucia, Profesa wa fya Miti ya cipatala, pa Yuniversiti ya mu California Apasambililwa ifya Miti ya Cipatala, nasosa ukuti: “Umwangashi ulabomfiwa sana mu kuposha amalwele ya mu nda. . . . Icabamo icipeela ilangi lya uko pamo ne fisangulula ifyaba mu mwangashi filaulenga ukuba uwingabomba bwino mu kundapa umupindo wa mu nda, ukukalipa kwa bula bukalamba, ukufimbilwa, ukupolomya na malwele ayengi aya lwambu aya mu mala.” Kwena, Paulo atubulwile ukuti Timote ‘anwe umwangashi unono,’ te mwangashi uwingi, kabili Baibolo ilasenuka ukukolwa.—Amapinda 23:20.

Amalembo yalacindika icishinte ca muntontonkanya ukubombela pamo no mubili, nangu line ni mu nshita sha nomba line fye e lintu bakasapika ba fya miti belwike ukuti palibapo kulundana pa kati ka mibele ya kulwala kwa mu mubili ne mibele ya muntu iya mu nkuntu. Amapinda 17:22 yalondololo kuti: “Umutima wa nsansa muti usuma, lelo umutima uwafunshika uumye fupa.” Inkuntu sha musango yo pamo nga ukufinuka, ukutiina, ubufunushi, ukupata, no kuibililika kwa kaso filacena, ilintu ubusuma kabili inshita shimo no kupola fye kulacitika ukupitila mu kulundulula ukutemwa, ukusekelela, umutende, ukutekanya, icongwe, ubusuma, icitetekelo, ukunakilila, no kuteko mutima, ifisabo fya mupashi wa kwa Lesa. (Abena Galatia 5:22, 23) Amalembo kwena, tayabika amalwele yonse fye nga muli ayo umuntontonkanya ubombela pamo no mubili, kabili tayafumyapo icishinka ca kuti ukumonana na shiŋanga no kundapwa na wene kwalileshiwa. Paulo aitile Umwina Kristu wa busumino Luka ukuti “uwatemwikwa, iŋanga.”—Abena Kolose 4:14.