Cinshi Cacitika Kuli Bumpomfu?

IMYAKA ukucilapo fye panono pali 100 iyapitapo, Barney Barnato, kapansa wa daimonde, abwelele ku England ukufuma ku South Africa. Ashifika fye alikaaninine ndai ilyashi lya mu nyunshipepala ilyalembelwe pa lwa wene. E co apeele kalemba mukalamba uwa iyi nyunshipepala ifyebo fimo ifyalembwa fye ku minwe capamo na ceke wa ndalama ishishaifulila pa kuti uyu kalemba alembe icipande calenga bubili, “ku kulungika ifintu.”

Kalemba mukalamba, J. K. Jerome, apoosele aya mapepala mu ŋungulu no kumubwesesha ceke wakwe. Pa kupeshiwa amano, Barnato bwangu bwangu atile alalundapo indalama shalinganako ku bwingi. Ici na co calikeenwe. “Mulefwaya shinga?” e fyo aipwishe. Ukwibukisha ici ca kucitika, Jerome atila: “Namulondolwelele ukuti tatwalesumina ukupoka amafisakanwa—ukucilisha mu London.” Bumpomfu bwakwe nga kalemba mukalamba mu cine cine tabwali bwa kushitisha.

“Bumpomfu” bwalondololwa ukuti “kutambalala kwa mibele; ubufumacumi.” Umuntu wa bumpomfu aliwaminwa ukucetekela. Nomba ilelo, ukukanatambalala—ukubulwa bumpomfu—kulenenuna abantunse ba nyendelo shalekanalekana.

Mu Britain abasabankanya amalyashi batemenwe ukubomfya ishiwi ilipilibula “ukusauka” ku kulondolola ukubulwa bumpomfu. Nga fintu inyunshipepala ya The Independent yalondolwele, ishiwi ukusauka “lisanshishemo fyonse ukufuma kuli bucisenene no bupuupu mu buteko bwa cikaya ukufika ku mafisakanwa mu maorda ya fipe fya kushitisha ku nse ya calo.” Takuli imibombele ya bantunse iyafumishiwako.

Ifipimo fya Bumpomfu Ifyaselenkana

Kwena, bumpomfu tabupilibula ukupwililika, lelo bwishibisha imibele ikalamba mu muntu. Muli lino isonde umo uuli onse alefwaisha ukunonka icuma bwangu, bumpomfu kuti bwamonwa ukuti cipindami, mu cifulo ca kuba ubulumba. Ku ca kumwenako, ifibombelo ifipya ifya malaiti ifyo abana be sukulu bengabomfya nga balefwaya ukukopeka mu mashindano filefulilako, kabili ifi fibombelo fipya ni cikanga mufilwe ukufisanga. Profesa umo uwa pa yuniversiti ya ku Britain asoso kuti pa bana be sukulu bonse mu Britain ukucila pali hafu balakopeka, kabili ici tacilecitika fye mu Britain mweka.

Twilaba ukuti lintu abantu bashacetekelwa balebepa no kukopeka, cilambukila aba kaele bubi bubi. Langulukeni ku ca kumwenako itauni lya ku India ilya Bhopal uko, mu 1984, umwela wa sumu waipeye abaume, abanakashi, na bana ukucila pali 2,500 no kucena bambi amakana imyanda ne myanda. Inyunshipepala ya The Sunday Times yashimike ukuti: “Imibombele ya kwaafwa ifinakabupalu yaisulamo amafisakanwa. . . . Inshila ya kwishibilamo abalekabila ukwaafwa aba cine cine yalyafya pa mulandu wa bwingi bwa babepa ukuti nababulisha, ukusanshako ifipepala fya bufi no bushininkisho bwa bufi.” Pali uyu mulandu, pa numa ya myaka 10 ni badola fye 3,500,000 mu cifulo ca badola 470,000,000 e bapeelwe ku babulishe ifya ku mubili pa mulandu wa bonaushi bwacitikeko.

Ni shani pa lwa mipepele? Bushe yena ilebomba shani ukukuma kuli bumpomfu? Ku ca bulanda, ifipimo fya bumpomfu filingene fye ne fya ku calo. Langulukeni ica kumwenako ca kwa shikofu wa Roma Katolika Eamon Casey, uwasumine ukuti alifyele umwana wa mu cani, uyo pali nomba mupungwe. Ukulingana ne nyunshipepala ya ku Britain iya Guardian yalondolwele ukuti, Casey “te eka fye uwacitapo ici.” Mu kupalako, The Times yashimike ukuti: “Icishinka pa lwa museebanya wa kwa Shikofu Casey te kutila e wa kubalilapo ukuulungana, lelo ca kuti ukubepekesha ukwikatilila ku mulapo wa bushimbe te kwa nomba kabili kwalifula.” Ukusuminishako kuli iyi milandile, The Glasgow Herald, iya ku Scotland, isoso kuti maperesenti fye yabili aya bashimapepo ba mu Roma Katolika mu United States e basengauka ukwampana kwa bwamba na banakashi nelyo na baume banabo. Nampo nga ici cipendo ca cine nelyo iyo, cilelangilila ukushimikwa kwa bashimapepo ba ciKatolika ukukuma kuli bumusangwela.

Pa numa ya kulanguluka ifi fya kumwenako, bushe kuti cacitika ku muntu ukusungilila bumpomfu bwakwe? Bushe mwaliba ubusuma ubuli bonse? Cinshi cifwaikwa, kabili filambu nshi fifumamo mu kucite fyo?