Nangu Nalwele Ifibashi—Nasangile Ukusekelela na Mapuaalo ya ku Mupashi
NGA FINTU CASHIMIKWA NA ISAIAH ADAGBONA
Nakuliile mu Akure, Nigeria. Ulupwa lwandi lwalelima ifilungwa, inkonde, kalundwe, na cocoa. Batata tabafwaile ukuti nsambilile. Banjebele ukuti: “Iwe uli mulimi. Nangu tawakeshibe ukubelenga, ifilungwa fyena kuti walima.”
NALYO line, nalefwaya ukusambilila ukubelenga. Mu cungulo bushiku, naleiminina pe windo lya ng’anda imo no kukutika lintu kafundisha wa pa mbali alesambilisha abana. Cali ni mu 1940 lintu nali mupepi fye ne myaka 12. Wishi wa bana alempundila no kuntamfya lintu amona. Lelo nshalekele ukubwelelako. Limo limo kafundisha nga teshile, naleingila cinshinshi no kutamba ifitabo ifya bana pamo na bo. Limo limo balensuminisha ukwashimako ifitabo fyabo. E fintu nasambilile ukubelenga.
Ifyo Nailundile ku Bantu ba kwa Lesa
Mu kupita kwa nshita nalikwete Baibolo kabili naleibelenga lyonse ilyo nshilasendama. Icungulo bushiku cimo nabelengele Mateo icipandwa 10, apalangilila ukuti abasambi ba kwa Yesu baali no kupatwa e lyo no kupakaswa ku bantu.
Naibukishe ukuti lintu Inte sha kwa Yehova baishile pa mwandi nshabapokelele bwino. Icaishile ku mano cali ca kuti nakalimo aba bantu e bo Yesu alosesheko. Lintu baNte baishile na kabili, nalipokeleko magazini. Ilyo natendeke ukubishanya na bo, abantu batampile ukumpumya. Nalyo line, lintu bacililemo ukwesha ukumfuupula, e lyo na ine nacililemo ukuba uwashininwa kabili uwasekelela ukuti nalisangile imipepele ya cine.
Ico natemenweko sana kuli baNte ca kuti, balipuseneko ku mabumba yambi aya mipepele mu ncende naleikala, mu kupepa kwabo tabalesanshamo imyata ne fishilano fya mipepele ya cisenshi iya cikaya. Ku ca kumwenako, nangu cingati ulupwa lwandi lwalepepa ku calici lya Anglican, batata balikwete ulufuba lwa kwa Ogun umulungu wa baYoruba.
Pa numa batata bafwile, ni ne nali no kupyana ulo lufuba. Nalikeene, apantu nalishibe ukuti Baibolo yalikaanya ukupepo tulubi. Yehova alingafwile ukulunduluka lwa ku mupashi, kabili mu December 1954, nalibatishiwe.
Ukulwala Ifibashi
Mu kutendeka fye kwa ulya mwaka, namwene ukufimba no kutalala ku makasa yandi. Nga nanyanta pa malasha ayakaba, nshaleumfwa ubukali. Ilyo papitile inshita imo, ifilonda ifya kashika fyalintumbile pa mpumi na ku milomo. Ine pamo no lupwa lwandi tatwaishibe icalubene; twamwene kwati ni eczema (imbabala). Pa kuti mposhiwe naile kuli badokota 12 ababomfya imiti ya mu mpanga. Umo uwa bene asukile atweba ukuti ubulwele nakwete bwali fibashi.
Mwandi calimpeseshe amano! Nalipelenganishiwe kabili nshasendeme bwino. Ifiloto na fyo te pa bubi. Lelo ukwishiba icine ca Baibolo no kushintilila pali Yehova kwalengele ukuti nkwate isubilo.
Abantu baebele bamayo ukuti nga ca kuti naile ku wa fimpa ku kupeela amalambo, kuti napola. Nalikeene ukuyako, pantu nalishibe ukuti incitilo ya musango yo kuti yafulwisha Yehova. Pa kwiluko kuti nshalefwaya ukuyako, ifibusa fya bamayo fyabebele ukuti basende uluseke lwa ku cimuti ca kola no kukumya impumi yandi. Lyene bali no kutwala lulya luseke lwa ku cimuti ca kola ku wa fimpa uwali no kulubomfya mu kumpeelelako amalambo. Naebele bamayo ukuti nshalefwaya ukubimbwamo. Mu kupelako baishileleka ukwesha ukumimbamo mu mipepele ya cisenshi.
Ukufika pa nshita naile ku cipatala, ubulwele bwa fibashi bwalikosele. Ifilonda fyantukwime umubili onse. Ku cipatala bailempeelako imiti, kabili panono panono umubili wandi waishileba fye bwino.
Aba mu Cipatala Bamwene Kwati Nimfwa
Lelo ukulwala kwandi takwalekele. Ulukasa lwandi ulwa ku kulyo lwalyambukilwe icabipisha kabili mu 1962 lwaliputwilweko. Pa numa ya kumombelapo, ubulwele bwalikosele. Badokota tabaenekele ukuti nkaba umumi. Umupatili uwabuuta uwa ciminshoni aishile ku kumpepelela mu kulekelesha. Nshakwete amaka ya kulanda, lelo nasi amwebele ukuti nali umo uwa Nte sha kwa Yehova.
Umupatili anjebele ukuti: “Bushe ulefwaya ukupilibuka no kusanguka Katolika pa kuti wingaya ku muulu?” Ico calengele ukuti nsekele mu mutima. Napepele kuli Yehova pa kuti nkwate amaka ya kwasuka. Mu kuikoselesha naishilelanda ukuti, “Iyo!” Awe ulya mupatili alifuminepo.
Nalilwalishe nga nshi ica kuti aba mu cipatala bamwene kwati nimfwa. Bamfimbile nsalu pa menso. Nangu cibe fyo, tabantwele ku muputule wa fitumbi, pantu dokota nelyo nasi alekabila ukushininkisha intanshi ukuti nimfwa. Takwali dokota uwalebomba, kabili banasi bonse baile ku kusefya umutebeto. E co kanshi banshile mu muputule wa balwele e mo nasendeme. Ulucelo ulwakonkelepo lintu dokota alepitamo, takwali uwaishile ku busanshi bwandi pantu nalifimbilwe insalu kabili bamwene kwati nalifwile. Mu kupelako, umuntu umo aishilemona ukuti “icitumbi” icali mu nsalu calesakunya!
Ukuba kwena, nalitutubwike, kabili mu December 1963 bankuushishe ku nkambi ya ba fibashi iya Leprosy Hospital Settlement iyabela pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba aka Nigeria. Ukutule lyo e ko njikala.
Ukukaanya Umulimo Wandi uwa Kushimikila
Lintu nafikile fye, mu nkambi mwali aba fibashi mupepi na 400, kabili ni ne fye neka nali Nte. Nalilembele Sosaite, kabili yalyankwileko bwangu bwangu no kukambisha Icilonganino ca Akomoje ukuti cimonane na ine. E co lyonse nalemonana na bamunyina.
Ilyo fye nafikile mu nkambi, nalitendeke ukushimikila. Pasita uwa mu nkambi tatemenwe pa lwa cene, kabili ansebele ku mukalamba wa nkambi. Umukalamba wa nkambi aali mukote uwafumine ku Germany. Anjebele ukuti nshakwete insambu sha kufunda Baibolo pantu nshasambilishiwe kabili nshakwete setifiketi; no kuti apo nshali uwafikapo, kuti nalufya abantu. Nga ca kuti nalikonkenyepo, nali no kutamfiwa mu nkambi kabili nshali no kundapwa. Tansuminishe ukwasukako.
Mu kukonkapo akambishe ukuti kwiba nangu umo uwa kusambilila Baibolo na ine. Pali uyu mulandu, bonse abafwaile ukusambilila balilekele ukwisa kuli ine.
Natuulile uyu mulandu kuli Yehova mwi pepo, ukulomba ukuti ampeele amano no butungulushi. Ubushiku bwa Mulungu ubwakonkelepo, naile ku calici lya Baptist ilya mu nkambi, nangu cingati nshakonkele ukuyapepako. Muli lilye calici, pa nshita imo balesuminisha ukwipusha ifipusho. Naimishe ukuboko kwandi no kwipusha ukuti: “Nga ca kuti abantu bonse abasuma baya ku muulu e lyo na bantu bonse ababifi baya ku ncende imo ifi, mulandu nshi Esaya 45:18 asosela ukuti Lesa abumbile isonde ku kwikalwamo?”
Abantu mu calici baling’wintile nga nshi. Mu kupelako, pasita wa ciminshoni ayaswike ukuti tatwingeshiba inshila sha kwa Lesa. Lyene, nayasukiile icipusho ukupitila mu kubelenga amalembo ayalangilila ukuti ba 144,000 e bakaya ku muulu, ababifi bakonaulwa, no kuti abalungama bakekala pe sonde ku ciyayaya.—Ilumbo 37:10, 11; Ukusokolola 14:1, 4.
Bonse balitootele pali ico casuko. Lyene pasita atile: “Tooteni na kabili pantu uyu muntu mu cine cine alishiba Baibolo.” Pa numa ya mapepo, umuntu umo aishile kuli ine no kunjeba ati: “Walishiba Baibolo ukucila pasita!”
Amapange ya Kuntamfya Yatwalilila
Ico calengele ukuti ukupakasa kucepeko, na bantu batendeke na kabili ukusambilila Baibolo na ine. Nangu cibe fyo, kwali bakakaanya abapatikishe umukalamba wa nkambi ukuti antamfye. Mupepi no mweshi umo pa numa ya fyacitike ku calici, alinjitile no kunjeba ati: “Mulandu nshi uletwalilila ukushimikila? Ku calo uko natula, abantu tabatemwa Inte sha kwa Yehova, na muno mwine e fyo caba. Mulandu nshi ulencushisha? Bushe tawishibe ukuti ine kuti nakutamfya?”
Nayaswike nati: “Tata, nalimucindika pa milandu itatu. Uwa kubalilapo, pantu muli bakalamba pali ine, kabili Baibolo isosa ukuti tulingile ukucindika abakalamba. Uwa bubili uyo namucindikila wa kuti mwafumine ku calo cenu no kwisa kuno mu kutwafwilisha. Umulandu wa butatu wa kuti, mwalikwata icikuuku na bukapekape, kabili mulafwilisha abalecula. Lelo bushe muletontonkanya ukuti mwalikwata insambu sha kuntamfya mwa? Kateka wa cino calo tatamfya Inte sha kwa Yehova. Imfumu ya mu cifulo cino taitutamfya. Nangu fye mukantamfye muli ino nkambi, Yehova akulansunga.”
Nshatalile nanda kuli wene muli uyu musango wa kukanalamba, kabili filya fyebo fyalimwikete. Afuminepo fye ukwabule cebo. Pa numa, lintu umo ailishenye pa lwa ine, ayaswike bukali bukali ati: “Awe ine nshilefwaya ukuitumpamo muli uyu mulandu na kabili. Nga uleilishanya pa lwa kushimikila kwakwe, kalande nankwe!”
Isukulu lya Shibukeni
Abalepepa ku calici lya Baptist mu nkambi balitwalilile ukukaanya umulimo wandi uwa kushimikila. Lyene naishilesanga amano. Naile ku mukalamba wa nkambi no kulomba ukuti asuminishe ukupanga isukulu lya shibukeni. Lintu anjipwishe isho nalefwaya ukulipilwa, nayaswike ukuti nakulafunda ukwabula amalipilo.
Balimpayanishishe ikalasi, icipampa, na coko, e co kanshi natendeke ukufunda abanandi ukulemba. Ukusambilila kwalebako cila bushiku. Amaminiti 30 aya kubalilapo, nalefunda ukulemba, lyene nalebashimikila no kubalondolwelako ilyashi limo ilya mu Baibolo. Pa numa, twalebelenga ilyashi ilyo line mu Baibolo.
Umo umusambi aali mwanakashi uwe shina lya Nimota. Alitemenwe sana ifintu fya ku mupashi kabili konse kubili ku calici na ku cifulo ca kupepelamo ica bashilamu aleipusha ifipusho ifya mipepele. Ifipusho fyakwe tafyayaswikwe, e co aleisa ku kunjipusha. Mu kupelako, alipeele ubumi bwakwe kuli Yehova kabili alibatishiwe. Mu 1966 twalyupene.
Ilelo abengi abali mu cilonganino cesu basambilile ukubelenga no kulemba muli lilya isukulu lya shibukeni. Te ku mano yandi natendeke lilye sukulu. Mu cine cine yaali mapaalo ya kwa Yehova. Pa numa ya ico takwamoneke uwa kukaanya umulimo wandi uwa kushimikila.
Ing’anda ya Bufumu mu Nkambi
Ukufika pa nshita iyo ine na Nimota twaupene, fwe balelongana lyonse kwi sambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda twali fye bane. Mupepi no mwaka umo, twalelongana mu muputule umo balesamfisha ifilonda fya ba fibashi. Lyene umukalamba wa nkambi, uyo pali ino nshita asangwike cibusa wandi, anjebele ukuti: “Te cisuma ukupepela Lesa obe mu muputule wa kundapilamo abalwele.”
Atwebele ukuti tulelonganina mu ciyanda cabulamo akantu ica kwa kabasa. Mu kupita kwa nshita, cilya ciyanda caishilebe Ng’anda ya Bufumu. Mu 1992, bamunyina ba mu tauni balitwaafwile ukuipwishishisha ukukuula. Nga fintu mwingamona pa cikope icili pe bula 24, ing’anda yesu isuma—yalimaswa no kupentwa bwino, pa nshi yalikwata konkili no mutenge yakwata walikosa.
Ukushimikila ku ba Fibashi
Nalishimikila mu nkambi ya ba fibashi pa myaka 33. Bushe cumfwika shani ukushimikila ku ba fibashi? Muno mu Afrika abantu abengi basumina ukuti ifintu fyonse fifuma kuli Lesa. E co nga balwala ifibashi, bamona kwati mu nshila imo ni Lesa e ulengele. Bamo balapopomenwa nga nshi pa lwa mibele yabo. Bambi balafulwa no kusoso kuti: “Wilalanda pali Lesa wa kutemwa kabili uwa luse. Nga cali ica cine, ubu bulwele kuti bwapola!” Lyene tulabelenga no kupelulula pe lembo lya kwa Yakobo 1:13, apatila: ‘Lesa; ku bubi, tatunka muntu iyo.’ Icikonkapo tulabalondolwela umulandu Yehova asuminishisha ukuti abantu balelwala, kabili tulabalangilila ubulayo bwa paradise wa pe sonde umushakabe umulwele nangu umo.—Esaya 33:24.
Abengi balyankulako bwino ku mbila nsuma. Apo naishila muli ino nkambi, nalibomfiwa na Yehova ukwafwilisha aba fibashi ukucila pali 30 ukuipeela no kubatishiwa. Abengi aba bene balibwelela ku myabo pa numa ya kuposhiwa, kabili abancepela fye balifwa. Pali ino nshita twalikwata bakasabankanya ba Bufumu 18, e lyo na bantu 25 abasangwako lyonse ku kulongana. Babili aba ifwe tubomba nga baeluda, kabili twalikwata umubomfi utumikila umo na painiya wa nshita yonse umo. Mwandi ndi uwa nsansa pa kumona abengi nomba abalebombela Yehova mu busumino muli ino nkambi! Lintu naishile kuno, namwene kwati nkaba fye neka, lelo Yehova alimpaala mu nshila yawamisha nga nshi.
Ukusekelela mu Mulimo wa Kubombela Bamunyinane
Nalebomfya imiti ya fibashi ukufuma mu 1960 ukufika mupepi ne myaka isano iyapitapo. Pali ino nshita nalipolelela, na bambi mu cilonganino na bo bene balipola. Ifibashi fyalinshila ifibala—ukuulu kwandi kwaputukila pe kufi, kabili te kuti mfungulule amaboko yandi—nangu cingati nalipola.
Apantu nalipola, bamo baliipusha umulandu nshifwaila ukufuma mu nkambi no kubwelela ku mwesu. Ni pa milandu iingi naikalila, lelo umulandu ukalamba wa kuti mfwaya ukutwalilila ukwafwilisha bamunyinane kuno. Ukusekelela ukwaba mu kusakamana impaanga sha kwa Yehova kwalicilapo pa cili conse ico balupwa lwandi bengampeela nga nalibwelele ku mwesu.
Ndatasha sana pa kuti naishibe Yehova ilyo nshilalwala ifibashi. Nga te ifyo, nalimo nga naliipeye. Mu myaka iyapitapo nalipitile mu mafya ne mbiko ishingi, lelo te miti ya mbakile—ni Yehova. Lintu naibukisha ifya ku numa, ndasekelela; kabili lintu natontonkanya ifya ku ntanshi pe samba lya Bufumu bwa kwa Lesa, ndasekelela mu kucilapo.
[Akabokoshi pe bula 25]
Ipepala Ilya Kulondolole Fibashi
Bushe Ifibashi Fyaba Shani?
Ifibashi ifya muno nshiku filengwa na kashishi akasangilwe na Armauer Hansen mu 1873. Pa kwibukisha umulimo wa kwa Hansen, badokota na kabili bete fibashi pamo ngo bulwele bwa kwa Hansen.
Akashishi kalenga ifibashi konaula insandesande, amafupa, amenso, ne filundwa fimo fimo. Ifilundwa filatalala, maka maka amaboko na makasa. Nga tabucincintilwe, ubu bulwele kuti bwakakaula icinso ne filundwa. Te lingi bwipaya.
Bushe Kuti Bwaposhiwa?
Abantu abalwala imisango iyaba eyefilya iya fibashi balapola ukwabula no kundapwa ukuli konse. Ifibashi ifikali kuti fyaposhiwa ku miti.
Umuti wa fibashi uwa kubalilapo, watendeke ukubomfiwa mu myaka ya ba 1950, walebomba panono panono kabili waishileleka ukubomba bwino pantu akashishi kalenga ifibashi kalikunkwime kuli ulya muti. Imiti ipya yalipangilwe, kabili ukufuma ku kutendeka kwa myaka ya ba 1980, ukundapa kwa Multi-Drug Therapy (MDT) kwaishilesanguka ukundapa ukwasuminishiwa mwi sonde lyonse. Uku kundapa kukumbinkanya imiti itatu—Dapsone, Rifampicin, na Clofazimine. Nangu cingati ukundapa kwa MDT kulepaya akashishi kalenga ifibashi, takuposha ifilundwa ifyonaike kale.
Ukundapa kwa MDT kulabomba bwino mu kuposha ifibashi. Icafumamo, ca kuti impendwa ya bantu abalwala ifibashi yalicefiwa nga nshi ukufuma pali 12 milioni mu 1985 ukufika pali 1.3 milioni ukufika pa kati ka 1996.
Bushe Bulambukila?
Ifibashi tafyambukila sana; abantu abengi balikwata imibili iyakunkuma ku fibashi. Ilingi line abantu abambukilwa ni balya abekalisha mupepi no mulwele wa fibashi.
Badokota tabaishiba bwino ifyo akashishi kalenga ifibashi kengila mu mubili wa muntu, lelo batunganya ukuti kapulila mu nkanda nelyo mu myona.
Isubilo lya ku Ntanshi
Calipimwa ukuti ifibashi “fili no kukufiwa” ukufika mu mwaka wa 2000. Uko e kuti, apali abantu 10,000 pakulaba umuntu umo fye uwa fibashi. Pe samba lya Bufumu bwa kwa Lesa ifibashi fikafumishiwapo umupwilapo.—Esaya 33:24.
Intulo ya Fyebo: World Health Organization (Icipani Icilolesha pa Butuntulu bwa Bumi Isonde Lyonse); International Federation of Anti-Leprosy Associations (Akabungwe Akacincintila Ubulwele bwa Fibashi); ne citabo Manson’s Tropical Diseases, Ukulembwa kwa mu 1996.
[Akabokoshi pe bula 27]
Bushe Ifibashi fya Lelo Fyalipalana ne Fyalembwa mu Baibolo?
Ilelo ifitabo ifya kusambililamo ifya ku cipatala filondolola ifibashi mu kulungatika; ishina lya sayansi ilya kashishi akalenga ifibashi ni Mycobacterium leprae. Nangu cibe fyo, Baibolo te citabo ca kusambililamo ifya ku cipatala. Amashiwi ya ciHebere ne ciGriki ayapilibulwa “ifibashi” mu mabupilibulo ayengi aya Baibolo tayalosha ku bulwele bumo. Ku ca kumwenako, ifibashi ifyalembwa mu Baibolo fyalelanga ifishibilo mu bantu, mu fya kufwala na mu mayanda, icishingacitwa na kashishi akalenga ifibashi.—Ubwina Lebi 13:2, 47; 14:34.
Ukulundapo, ilelo ifishibilo fya fibashi mu bantu tafyapalana ne fishibilo fya fibashi ifyalondololwa mu Baibolo. Bamo batunga ukuti napamo ni co amalwele yalateuluka mu kupita kwa nshita. Bamo basumina ukuti ifibashi ifyalembwa mu Baibolo filondolola amalwele aya misango misango, ayo pambi yengasanshako nelyo ukukanasanshako ifibashi ifilengwa na kashishi ka Mycobacterium leprae.
Icitabo ca Theological Dictionary of the New Testament cilanda ukuti ishiwi lya ciGriki ne ciHebere ilyo ilingi line lipilibulwa ifibashi “lilosha ku bulwele bumo bwine nelyo ku malwele ayengi . . . Nampo nga ubu bulwele e bo twita ifibashi ilelo kwena tacaishibikwa bwino. Lelo ukukanaishibikwa bwino ukwa ubu bulwele takutelebwila icishinka ca kuti [Yesu na basambi bakwe baliposeshe aba fibashi].”
[Icikope pe bula 24]
Icilonganino ku nse ya Ng’anda ya Bufumu mu nkambi ya ba fibashi
[Icikope pe bula 26]
Isaiah Adagbona no mukashi wakwe, Nimota