Bushe Cine Cine Kuti Kwaba Umweo wa Muyayaya?

“Mwe Kasambilisha, bushe ncite icisuma nshi ukuti mbe no mweo wa muyayaya?”—MATEO 19:16.

1. Cinshi cingasoswa pa lwa bwipi bwa bumi bwa muntu?

IMFUMU Xerxes iya ku Persia, iyaishibikwa mu Baibolo nga Ahasuerusi, yaleceeceeta ifita fya iko pa ntanshi ya bulwi mu mwaka wa 480 B.C.E. (Estere 1:1, 2) Ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale umu Greek, Herodotus, iyi mfumu yalilukwishe filamba ilyo yalebebeta ifita fya iko. Mulandu nshi? Xerxes atile pantu, “cilandetelo bulanda nga naelenganya fintu ubumi bwa muntu bwaipipa. Pantu ilyo pakapite myaka 100, pali ifi fita tapakashale nangu cimo.” Napamo na imwe mwalimone fyo ubumi bwalipipisha no kuti takwaba uufwaya ukukota, ukulwala, no kufwa. Iye, kanshi nga twingalaipakisha ubumi bwalelema ne nsansa!—Yobo 14:1, 2.

2. Lisubilo nshi abengi bakwata, kabili mulandu nshi?

² Pa mulandu wa kucindama kwa uyu mulandu, inyunshipepala ya The New York Times Magazine iya pa September 28, 1997, yakwete ilyashi lyacindama lyaleti “Bafwaya Ukuba Abomi.” Lyayambwile kasapika umo uwatile: “Nalishininkisho kuti ni fwe twingaba e nkulo ya kubalilapo ukwikala kuli pe na pe”! Nalimo na imwe mwacetekelo kuti kuti kwaba umweo wa muyayaya. Ico mwingatontonkanishishe fyo ni co Baibolo yalaya ifyo kuti twaikala kuli pe na pe pano pene pe sonde. (Ilumbo 37:29; Ukusokolola 21:3, 4) Abantu bamo balikwata imilandu imbi iishili ya mu Baibolo iyo basuminino kuti kwaliba umweo wa muyayaya. Ukulandapo pali iyi milandu imo imo kuli no kutwaafwa ukwishiba ifyo cine cine kuti kwaba umweo wa muyayaya.

Twapangilwa Ukwikala Umuyayaya

3, 4. (a) Mulandu nshi bamo bacetekelo kuti kuti twaikala umuyayaya? (b) Cinshi Davidi alandile pa lwa kulengwa kwakwe?

³ Umulandu umo abengi bacetekelela ukuti abantu kuti baikala kuli pe na pe wakuma ku nshila ya kupapusha iyo twapangilwamo. Ku ca kumwenako, cine cine caba cipapwa ifyo twalepangwa mwi fumo lya banyinefwe. Incenshi yaishibisha pa lwa kukota yalembele ukuti: “Pa numa ya kucita ifipesha amano ificitika ukutula pa kwimitwa ukufika ku kufyalwa e lyo na ku kusanguka abaume na banakashi bafikapo na ku bukalamba, icifyalilwa casalilepo ukukanapanga imibombele yaanguka iingalesha ukukota e lyo no kulenga ifipesha amano ificitika ukutwalilila.” Cine cine, nga twamona ifyo twapangwa mu kupapusha, icipusho ca kuti, Mulandu nshi tufwila? Cilashala.

⁴ Imyaka iingi sana ku numa, kalemba wa Baibolo Davidi alangulwike pali fyo fine fipesha amano, nangu cingati tamwene mwi fumo nga fintu basayantisti ilelo bacita. Davidi alipapushiwe pa mipangilwe yakwe, nga fintu alembele, ‘alipikilwe mwi fumo lya kwa nyina.’ Atile pali ilya nshita, ‘imfyo shakwe shalibumbilwe.’ Alandile na pa kulengwa kwa “mafupa” nga fintu alandile, “ilyo nalecitwa umufiseme.” Lyene Davidi alandile pa “kashimu” no kusosa pa lwa kashimu mwi fumo lya kwa nyina ukuti: ‘Kabili mwi buuku lyenu e mo ifilundwa fyalembelwe.’—Ilumbo 139:13-16.

5. Fipesha amano nshi fyabimbwamo mu kulengwa kwesu mwi fumo?

⁵ Ukwabulo kutwishika, takwali plani walengwa uwa cine cine uwa kupangwa kwa kwa Davidi mwi fumo lya kwa nyina. Lelo ilyo Davidi aleetetula pa kupangwa kwa “mfyo” shakwe, “amafupa,” ne filundwa fimbi ifya mubili, kuli wene calemoneke fyo ifi fyonse fyalepangwa ukulingana na plani. Ukuti cali kwati fyonse ‘fyalilembelwe.’ Cali kwati ulusandesande lwanonyiwa muli nyina lwalimo umuputule uwaisulamo ifitabo fya makambisho ayengi pa lwa fintu akanya kali no kupangwa kabili aya makambisho yaleambulwa ku lusandesande lumo lumo ulwapangwa. Muli fyo, magazini wa Science World yalanda mu mampalanya ulwa ‘lusandesande lumo lumo mu kashimu ukuti lwakwata kabati wa maplani.’

6. Bushinino nshi ubwa kuti twalengelwe mu musango “wa kupapa” nga fintu Davidi alembele?

⁶ Bushe mwalitalatontonkanyapo pa lwa mibombele ya kupapusha iya mibili yesu? Uwasambilila imipangilwe ya mubili Jared Diamond atile: “Insandesande ishakonka ubula shipyanikwapo umuku umo mu nshiku shinono, ishakonka icisu shipyanikwapo mu myeshi ibili, e lyo insandesande shakashika isha mu mulopa shipyanikwapo umuku umo mu myeshi ine.” Asondwelele ukuti: “Icifyalilwa fye cilatupangulula no kutusuntinkanya na kabili cila bushiku.” Cinshi cintu ico cipilibula? Cipilibulo kuti te mulandu ne myaka twaikala—nampo nga ni 8, 80, nelyo fye 800—umubili wesu utwalilila fye ukuba uwaice. Sayantisti umo inshita imo atungenye ukuti: “Mu mwaka umo mupepi na maperesenti 98 aya maatomu ayo tukwete pali ino nshita yakapyanikwapo kuli yambi yantu tupeema ukufuma mu mwela, mu fya kulya, na mu fya kunwa.” Caba fye nga fintu Davidi abilishe, twalengelwe mu musango “wa kupapa.”—Ilumbo 139:14.

7. Finshi bamo basondwelela nga bamona ifyo imibili yesu yapangwa?

⁷ Ukumona fye ifyo umubili wapangwa, incenshi yaishibisha pa fya kukota yatile: “Tacaishibikwa sana umulandu kwabelo kukota.” Cimoneka ukuti tulingile ukwikala kuli pe na pe. Kabili e mulandu wine abantu besesha ukufika ku buyo bwa kwikala pe na pe ukupitila mu fya kupangapanga. Dokota Alvin Silverstein nomba line alembele mu kuicetekela mu citabo cakwe ica Conquest of Death ukuti: “Tukasokolola apashintililo bumi. Tukomfwikisha . . . ifyo umuntu akota.” Cinshi cikafumamo? Asobele ati: “Takwakabe na kabili ‘abakote,’ pantu ukwishiba ukukatulenga ukucimfye mfwa, na kabili kukaleta ubwaice bwa ciyayaya.” Ukulolesha pa fyo sayansi wa muno nshiku asokota pa fya mipangilwe ya muntu, bushe cilemoneke fyo te kuti kube umweo wa muyayaya? Kuli umulandu na umbi, uwine wine uwa kucetekelo kuti kuti kwaba umweo wa muyayaya.

Ukufwaisha kwa Kwikala Umuyayaya

8, 9. Kufwaya nshi ukwa cifyalilwa ukwakwata abantu ukutula apo babelako?

⁸ Bushe mwalimona ukuti ukwikala umuyayaya e cintu abantu bafwaisha mu cifyalilwa? Dokota umo alembele mwi pepala lya ku Germany ukuti: “Umuntu afuluka ukwikala umuyayaya napamo ukutula fye apo abelako.” Pa kulondolola ifisumino fya bena Bulaya bamo aba pa kale, The New Encyclopædia Britannica itila: “Abantu bakalinga ukwikala umuyayaya bakekala mu cinyumbanyumba cabengeshima icakupwa na golde.” We kusabaila abantu basabaila mu kufwaya fye ukwikusha ukufwaisha kwa mweo wa muyayaya!

⁹ Icitabo ca The Encyclopedia Americana cilandapo kuti imyaka ukucila pali 2,000 iyapitapo mu China, “bakateka na bantu [yaweyawe], ilyo baletekwa na bashimapepo ba baTao, balilekele ukubomba pa kuti balesapika umuti wa kutantalishako ubumi”—uwainikwe ukuti akamfukumfuku ka bwaice. Ukutula fye na kale, abantu basumino kuti nga banwa imiti imo nelyo banwa amenshi yamo, bakabelelela abaice.

10. Matukuto nshi yabomba muno nshiku pa kusanga ubumi bwalepa?

¹⁰ Ukubombesha kwa muno nshiku ukwa kwesha ukwikusha ukufwaisha umuntu afyalwa na ko ukwa mweo wa muyayaya na ko kwine kukalamba. Ica kumwenako cakulisha ni cilya ica kuumika uwafwa ku bulwele bumo mu menshi makasa, ukusuubilo kuti bakamubweseshe ku bumi pa nshita imo iya ku ntanshi lintu umuti wa ubo bulwele ukasangwa. Kafwilisha wa iyo mibombele, iyo beta cryonics, alembele ati: “Nga ca kuti ukwenekela kwesu kwabomba bwino e lyo twasambilila no kuposha nelyo ukulungika fyonse ifyaonaika—ukusanshako no kunakuka kwa bukote—lyene abo ‘balefwa’ pali ino nshita bali no kukwata ubumi bushakapwe ku ntanshi.”

11. Mulandu nshi abantu bafwaisha ukwikala umuyayaya?

¹¹ Napamo kuti mwaipusha ati, Mulandu nshi uku kufwaisha umweo wa muyayaya kwashikamina mu mano yesu? Bushe mulandu wa kuti “[Lesa] alibike ciyayaya mu muntontonkanya wa muntu”? (Lukala Milandu 3:11, Revised Standard Version) Ici cintu icikabila ukwetetulapo sana! Tontonkanyeni: Mulandu nshi twingabela no kufwaisha kwa cifyalilwa ukwa kwikala umuyayaya nga tacali mifwaile ya kwa Kabumba wesu ukuti akafishepo uko kwine kufwaisha? Kabili bushe kuti caba kutemwa kuli wene ukutupanga no kufwaisha umweo wa muyayaya e lyo nomba ukutukalifya pa kukanatuleka tukwate ico tufwaisha?

Nani Tuli no Kucetekela?

12. Kucetekela nshi bamo balangisha, lelo bushe imwe mulecetekela ukuti kwaba ukwine kwine?

¹² Ni mwi, nelyo ni muli cinshi tulingile ukucetekela pa kunonka umweo wa muyayaya? Bushe ni mu fya kupangapanga ifya muntunse ifya mu mwanda wa myaka uwalenga 20 nelyo uwalenga 21? Icipande ca muli The New York Times Magazine ica kuti “Bafwaya Ukuba Abomi” calandile pali “lesa: e kuti, sayansi wa fya kupangapanga” na pa lwa “kucincimuka pa fyo sayansi wa fya kupangapanga engacita.” Kasapika umo bamushimike fye no kuti aali “uwaicetekela fye bwino . . . ukuti kukabako inshila sha kupindulwilamo imfyalo isho mu kwangufyanya [shikatupususha] pa kulesho kukota, nakalimo ukutubwesesha ku bwaice.” Lelo ukubombesha kwa bantu kwalifilililwa fye ukulesha ukukota nelyo ukucimfya imfwa.

13. Ni shani fintu imipangilwe ya bongobongo wesu ilangilila ukuti twapangiilwe ukwikala umuyayaya?

¹³ Bushe ici cilepilibula ukuti takwaba inshila ya kukwatilamo umweo wa muyayaya? Iyo, te fyo! E ko yaba! Imipangilwe ya kusungusha iya bongobongo wesu, uwakwata amaka yashipelela aya kusambilile fintu yalingile ukutushinina pali ici. Uwasambilila ifyo bumi butendeka James Watson ainike bongobongo wesu ukuti “e cintu cacilapo kupikana ico twatala atusanga mu bubumbo twabamo.” Kabili uwasambilile fya mishipa Richard Restak atile: “Mu bubumbo bonse ubo twaishiba takwabako nangu cimo icapala bongobongo wesu nangu fye panono.” Mulandu nshi twingakwatila bongobongo uwakwata amaka ya kusunga no kupokelele fyebo ukwabula ukwisula no mubili uwapangilwa ukwikala umuyayaya nga ca kuti tatwapangilwe ukuipakisha umweo wa muyayaya?

14. (a) Ni nsondwelelo nshi bakalemba ba Baibolo batila e ya bumi bwa muntunse? (b) Mulandu nshi tufwile ukucetekela Lesa, te muntu iyo?

¹⁴ Cinshi kanshi icingaba e nsondwelelo fye yabamo kupelulula iyashininkishiwa? Bushe te kuti tusondwelele fyo twapangilwe na Kapanga wa maka yonse, uwa mucetekanya ukuti tukekale umuyayaya? (Yobo 10:8; Ilumbo 36:9; 100:3; Malaki 2:10; Imilimo 17:24, 25) E ico, bushe tatufwile mano mano ukumfwila ikambisho lyapuutwamo ilya kwa kemba wa malumbo uwa mu Baibolo ilya kuti: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene”? Mulandu nshi tushilingile ukucetekela umuntu? Pantu, nga fintu kemba wa malumbo alembele, “wafumo mupu wakwe, abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.” Cine cine, te mulandu no kukwata umubili wingekala umuyayaya, abantu balapelelwa nga balolenkana ne mfwa. Kemba wa malumbo asondwelelo kuti: “Alishuka uo . . . icilolelo cakwe cili kuli Yehova Lesa wakwe.”—Ilumbo 146:3-5.

Bushe Cine Cine Mifwaile ya kwa Lesa?

15. Cinshi cilangilile fyo mifwaile ya kwa Lesa ukuti twikale umuyayaya?

¹⁵ Lelo kuti pambi mwaipusha amuti, Bushe cine cine Yehova afwaya ukuti tukaipakishe umweo wa muyayaya? Ee alafwaya! Mu Cebo cakwe, alilaya umweo wa muyayaya imiku ne miku. Ku ca kumwenako, Baibolo itwebekesha ukuti: “Ica bupe ca kwa Lesa mweo wa muyayaya.” Umubomfi wa kwa Lesa Yohane alembele ukuti: “Ici e cilayo ico [Lesa] alaile kuli ifwe, umweo wa muyayaya.” E mulandu wine kanshi umulumendo umo aipushishe Yesu ati: “Mwe Kasambilisha, bushe ncite icisuma nshi ukuti mbe no mweo wa muyayaya?” (Abena Roma 6:23; 1 Yohane 2:25; Mateo 19:16) Na kuba, umutumwa Paulo alembele “pa kucetekelo mweo wa muyayaya untu Lesa, uushibepa, alaile ilyo shishilabako inshita sha muyayaya.”—Tito 1:2.

16. Ni mu mano nshi Lesa alaile umweo wa muyayaya “ilyo shishilabako inshita sha muyayaya”?

¹⁶ Cinshi cipilibula ukuti Lesa alaile “ilyo shishilabako inshita sha muyayaya”? Bamo batontonkanyo kuti umutumwa Paulo aloseshe mu kuti ilyo abantunse ba kubalilapo Adamu na Efa bashilabumbwa, Lesa afwaile ukuti abantunse bekale umuyayaya. Lelo, nga ca kuti Paulo alelanda pa nshita lintu abantunse babumbilwe na lintu Yehova alondolwele imifwaile yakwe, ici cicili icaumfwika ukuti ukufwaya kwa kwa Lesa kusanshamo ukuti abantunse babe no mweo wa muyayaya.

17. Mulandu nshi Adamu na Efa batamfiwilwe mwi bala lya Edene, kabili mulandu nshi bakerubi babikilwe pa mwinshi?

¹⁷ Baibolo itila mwi bala lya Edene, “Yehova Lesa ameseshe mu mushili . . . mu kati ke bala umuti wa mweo.” Umulandu walondololwa uo bafumishe Adamu mwi bala wa kuti “epali atambaliko kuboko kwakwe, abuulako na ku muti wa mweo, alya, aba no mweo umuyayaya.” Ilyo atamfishe Adamu na Efa mwi bala lya Edene, Yehova abikile “bakerubi, no lubingu lwa lupanga ulwaalukaaluka, ku kulinde nshila ya kuya ku muti wa mweo.”—Ukutendeka 2:9; 3:22-24.

18. (a) Bushe Adamu na Efa abalya ku muti wa mweo nga capilibwile nshi? (b) Cinshi ukulya ulya muti kwaiminineko?

¹⁸ Adamu na Efa abalyako kuli ulya muti wa mweo, nga cinshi cacitike kuli bene? Nga bakwete ishuko lya kwikala umuyayaya mu Paradise! Uwasoma pali Baibolo umo atungenye ati: “Umuti wa mweo ufwile walikweteko ubusuma bumo ubwali no kusunga umubili wa muntu ukukaananakuka ku bukote, nelyo ukubongoloka ukwingamufisha ku mfwa.” Atunga fye no kuti “kwaliko ifya mabula ifyalebomba ngo muti mu paradise ifyali na maka ya kulwisha ifyendela pamo no [bukote].” Lelo, Baibolo taisoso kuti umuti wa mweo wakwete amaka ya kupeela ubumi. Lelo, ulya muti waleimininako fye ukwebekesha kwa kwa Lesa ukwa mweo wa muyayaya ku muntu uwali no kusuminishiwa ukulyako ifisabo fya uko.—Ukusokolola 2:7.

Imifwaile ya kwa Lesa Tayaaluka

19. Mulandu nshi Adamu afwilile, kabili mulandu nshi na ifwe fwe bana bakwe, tufwila?

¹⁹ Lintu Adamu abembwike, apusumwine insambu yakwe iya mweo wa muyayaya ne ya bana bakwe abashilafyalwa. (Ukutendeka 2:17) Ilyo asangwike umubembu pa mulandu wa kubulwe cumfwila, abele na kalema, ukukanapwililika. Ukufuma pali ilya ine nshita no kuya ku ntanshi, icakonkelepo ca kuti umubili wa kwa Adamu cali kwati watantikilwa ukufwa, nga fintu Baibolo isosa, “icilambu ca lubembu ni mfwa.” (Abena Roma 6:23) Ukulundapo, abana bashapwililika aba kwa Adamu batantikilwe ukufwa, te kukwata umweo wa muyayaya. Baibolo ilondolola ukuti: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu] pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.”—Abena Roma 5:12.

20. Cinshi cilangilila ukuti abantunse balengeelwe ukwikala umuyayaya pe sonde?

²⁰ Lelo ni shani nga Adamu tabembwike? Ni shani nga aumfwilile Lesa kabili nga asuminishiwe ukulya ku muti wa mweo? Ni kwi kuntu aali no kuipakishisha ica bupe ca mweo wa muyayaya? Bushe ni ku muulu? Iyo! Lesa talandilepo nangu cimo ukuti Adamu aali no kuya ku muulu. Umulimo apeelwe wali pano isonde. Baibolo ilondolola ukuti “Yehova Lesa ameseshe mu mushili no muti onse uo bengatemwo kumona kabili uwawama ku kulya.” Kabili itila: “Yehova Lesa abuulile umuntu, amubikile na mwi bala lya Edene ku kulilima no kulilinda.” (Ukutendeka 2:9, 15) Ilyo Efa abumbilwe ngo munankwe wa kwa Adamu, bonse babili bapeelwe umulimo na umbi pano isonde. Lesa abebele ati: “Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha; kabili mube na bukateka kwi sabi lya muli bemba, na ku fyuni fya mu lwelele, na ku fya mweo fyonse ifyenda pe sonde.”—Ukutendeka 1:28.

21. Masubilo nshi yawamisha ayakwete abantunse ba kubalilapo?

²¹ Tontonkanyeni pa masubilo yawamisha aya pano isonde yantu ayo makambisho yafumine kuli Lesa yapeele Adamu na Efa! Bali no kukusha abana baume na bana banakashi aba butuntulu bwapwililika muli Paradise wa pano isonde. Ilyo abana babo batemwikwa balekula, nga balebombako umulimo wa kufyalana no wa kulima ibala ukusungilila ulya Paradise. Mu kuba ne nama shonse ukulabanakila, ubumi bwabo bwali no kuba ubwasangalala nga nshi. Tontonkanyeni pa kusekelela kwa kutanununa ibala lya Edene pa kuti kwi pele pele isonde lyonse lingasanguka paradise! Bushe kuti mwaipakisha ubumi na bana bapwililika mwi sonde lyaemba nge fyo, umwabula ukusakamikwa ukuli konse pa lwa kukota no kufwa? Asukeni ico cipusho ukulingana ne co umutima wenu ufuluka.

22. Mulandu nshi twingashininkishisha ukuti Lesa tayalwile imifwaile yakwe iye sonde?

²² Nomba, lintu Adamu na Efa bapondweke no kutamfiwa mu Edene, bushe Lesa alyalwile imifwaile yakwe ku bantu ukwikala umuyayaya muli Paradise pe sonde? Awe nakalya! Pantu Lesa acite fyo nga cali kwati afilwa ukubomba cintu afwaile pa kutendeka. Kuti twashininkisha ukuti Lesa alacita cintu alaya, nga fintu umwine abilisha ati: “Icebo candi icifuma mu kanwa kandi: tacakabwelele ibusha kuli ine, kano cacite co natemwa, no kushuka muli ico nacitumina.”—Esaya 55:11.

23. (a) Cinshi cishininkisha na kabili ukuti imifwaile ya kwa Lesa ya kuti abalemenena ku bulungami bekale umuyayaya pe sonde? (b) Cinshi tuli no kulandapo mu kukonkapo?

²³ Twaishiba ukufuma muli Baibolo ukuti imifwaile ya kwa Lesa kwi sonde tayaaluka. Mulya Lesa alaya ukuti: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” Nangu fye ni Yesu Kristu mu Lyashi lyakwe ilya pa Lupili atile abafuuka bakapyane calo. (Ilumbo 37:29; Mateo 5:5) Lelo kuti twakwata shani umweo wa muyayaya, kabili cinshi twingacita pa kwisakwata uyo mweo? Ifi fili no kulandwapo mu cipande cikonkelepo.

Kuti Mwayasuka Shani?

◻ Mulandu nshi abengi bacetekelo kuti kuti kwaba umweo wa muyayaya?

◻ Cinshi cilingile ukutushinina ukuti twalengeelwe ukwikala umuyayaya?

◻ Mifwaile nshi iya kutendekelako iyo Lesa akwatile abantunse ne sonde?

◻ Mulandu nshi twingashininkishisha ukuti Lesa akafishapo imifwaile yakwe iya kutendeka?