Uwapilibwile Baibolo ya Kubalilapo mu CiPortuguese Alibombeshe Kabili Alishipikishe

“MU KUSHIPIKISHA mulafuma ifisuma.” Aya e mashiwi yaba pe bula lya kubalilapo mu lupapulo lwalembelwe na João Ferreira de Almeida uwaliko mu myaka ya ba1600. Katwishi ne fyo twingalondolola bwino bwino uyu muntu uwaipeeleshe nga nshi ukupilibula no kusabankanya Baibolo mu ciPortuguese.

Almeida afyalilwe mu mushi wa Torre de Tavares mu 1628, ku kapinda ka ku kuso aka calo ca Portugal. Banyina na bawishi bafwile ilyo aali fye umwaice sana, kanshi bawishi mwaice abaleikala mu musumba ukalamba uwa mu calo ca Portugal uwa Lisbon e bamukushishe, kabili balepepako na kwi calici limo ifi. Abengi baishiba ukuti icalengele Almeida ukusambilila sana ni co alefwaya ukuba shimapepo. E calengele no kuti eshibe sana indimi ishingi bwaice bwaice.

Lelo Almeida ekalilila mu Portugal, nga tabombele umulimo wa kupilibula Baibolo. Pali ilya nshita abafumine mu Katolika balesabankanya sana amaBaibolo mu ndimi sha cikaya mu fyalo ifingi ifya ku Bulaya, lelo mu Portugal mwena baKatolika bali na maka sana aya kukaanya abantu abalepepa kumbi. Nga basanga fye umuntu ali na Baibolo ya mu lulimi lwa cikaya, balemutwala mu kulubulula ku cilye ce calici icalelubulwisha abalepondokela icalici.a

Napamo pa mulandu wa kuti aletiina amafunde yakosa aye calici, Almeida akukiile ku Netherlands ilyo ali fye umulumendo. Tapakokwele, ilyo Almeida ali fye ne myaka 14 aimine ubulendo bwa kuya ku Asia, ukupita mu Batavia (iyo nomba beta ati Jakarta) ku Indonesia. Muli uyu wine musumba e mwali abakalamba ba kampani ka Dutch East India Company ku kapinda ka ku kulyo aka Asia.

Atampile Ukupilibula Baibolo Ilyo Aali fye Umulumendo

Ilyo ali fye mupepi no kufika ku Asia, e lyo Almeida asangile ulupapulo lumo ulwalengele amone ukuti kanshi afwile fye ukupilibula Baibolo. Ilyo aleya mu bwato ukupita pa kati ka Batavia na Malacca (iyo nomba beta ati Melaka) ku masamba ya Malaysia, aishilesanga ulupapulo ulwalembele baProtestanti ulwa mu ciSpanish ulwaleti Diferencias de la Cristiandad (Ifyo Amasambilisho ya Batila Bena Kristu Yapusanapusana). Muli ulu lupapulo, balesuusha amasambilisho ya baKatolika, kabili balilembelemo ne cintu cimo ico Almeida atemenwe sana. Mwali amashiwi ya kuti: “Ukulanda ululimi ulo abantu mu calici bashileumfwa, nangu ca kuti mulecindika Lesa, takwafwa umuntu uushileumfwa ulo lulimi.”—1 Abena Korinti 14:9.

Almeida nomba alishibe ico ali fye no kucita: Pa kusansalika ifilubo fya mu macalici alingile fye ukupilibwila Baibolo mu lulimi ulo bonse bengomfwa. Ashifika fye pa Malacca, atendeke ukupepa ku calici lya Dutch Reformed Church kabili apo pene atendeke ukupilibula ifiputulwa fimo fimo ifya Malandwe ukufumya mu ciSpanish ukutwala mu ciPortuguese no kupeelako abantu “abalefwaisha ukwishiba icine.”b

Ilyo papitile imyaka ibili, Almeida atendeke ukubomba umulimo uukalamba sana—umulimo wa kupilibula Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki ukufuma muli Baibolo ya ciLatin iya Vulgate. No mwaka tawapwile, Almeida alipwishishe ukupilibula Icipingo Cipya, kabili apo aali mulumendo wa myaka fye 16, alibombeshe sana! Alishipile kabili atumine ifyo apilibwile ku mwiminishi mukalamba uwa buteko bwa calo ca Netherlands ku Batavia pa kuti bakapulinte. Cimoneka ukuti aba mwi calici lya Reformed Church mu Batavia batumine ifyo apilibwile ku Amsterdam, nomba shimapepo umukoloci uo bapeele umulimo wa kusunga ifyalembwa alifwile, kabili na fyonse ifyo Almeida apilibwile e fyo fyalubile.

Mu 1651 ilyo baebele Almeida ukuti akopolole Baibolo ya kupeela aba mwi calici lya Reformed Church aba ku calo ca Ceylon (ico nomba beta ati Sri Lanka), asangile ukuti Baibolo apilibwile pa kubala iyo babikile mulya balesungila ifipe fye calici, yaliluba. Almeida tafuupwike, asangileko fimo nakalimo ifyo apilibwile kale, kabili umwaka wakonkelepo alipwishishe ukupituluka mu Malandwe na mwi buuku lya Imilimo. Abakalamba ba mwi calici lya Reformed Church ku Batavia bamupeele indalama 30 guilders. Umunankwe wa kwa Almeida umo alembele ati “umulimo abombele wali ukalamba sana, lelo bamupeele fye kandalama akanono sana.”

Nangu ca kuti abantu tabacindike umulimo alebomba, Almeida akonkenyepo fye umulimo wakwe, kabili mu 1654 apwishishe ukulungika ifilubo fimo ifyali muli Baibolo ya Cipingo Cipya yonse kabili atwele na ku calici. No yu wine muku, balilandilepo pa kupulinta Baibolo yakwe, lelo tamwafumine nangu fimo ifyalondoloka, balembeleko fye amaBaibolo yanono ku minwe fye aya kubomfya mu macalici yamo yamo.

Icilye ce Calici Camupingula Ukufwa

Imyaka 10 iyakonkelepo, Almeida ali uwacincila mu mulimo wa bushimapepo na bumishonari mwi calici lya Reformed Church. Asalilwe ukuba shimapepo mu 1656 kabili abalilepo ukubombela ku calo ca Ceylon, uko apuswike kwempe ku nsofu iyapene imunyantaule, lyena aile ku India, kabili aali pali ba Protestanti ba kubalilapo abaile kuli cilya calo.

Almeida ali ni Protestanti kabili alebombela pamo no buteko bwa ku calo ca Netherlands. Kanshi abengi abali mu fifulo aleya, umo balelanda iciPortuguese balemumona ukuti ni cisanguka kabili shikamfutu. Na kabili, filya alelengulula ukwabula no kupita mu mbali imibele yabipa iyo bashimapepo bakwete no kulengulula amasambilisho ye calici, fyalengele ukuti alekansana sana na baminshoni ba mu Katolika. Uku kukansana kwafikile pa kashongotwelo mu 1661 ilyo icilye ce calici ku Goa, mu calo ca India, capingwile Almeida ukuti alingile ukufwa pa mulandu wa kusangukila icalici. Ilyo afumineko, abantu baocele icipasho ca kwa Almeida ico bapangile fye. Napamo pa mulandu wa kutiina ifyo Almeida alekansana sana na bantu, tapakokwele ukufuma apo, umwiminishi mukalamba uwa buteko bwa calo ca Netherlands aebele Almeida ukuti abwelele ku musumba wa Batavia.

Almeida ali-ipeeleshe ku mulimo wa bumishonari, lelo talabileko ku mulimo wa kupilibwila Baibolo mu ciPortuguese. Na kuba, filya abantu abengi bashaishibe Baibolo, bonse fye bashimapepo na bantu yaweyawe, e calengele sana Almeida ukupampamina pa kupilibula Baibolo. Amashiwi ya kubalilapo aya mu kapepala aka fya mapepo ako Almeida alembele mu 1668, yatile: “Ndesuubila . . . nomba line ndi no kupwisha Baibolo ya mu lulimi lwenu lwine, kabili iyi Baibolo ikaba e bupe bwacindamisha kabili ubwa mutengo sana ukucila icili conse ico umuntu amupeelapo pano calo.”

Almeida Ashomboka na Balepituluka mu fyo Apilibwile

Mu 1676, Almeida atwele amalembo ya Cipingo Cipya ayo apwishishe ukupilibula ku bakalamba be calici abali mu musumba wa Batavia pa kuti bapitulukemo. Ukufuma pa kutendeka pene fye, Almeida taleumfwana na balepituluka mu fyo alepilibula. Kalemba wa malyashi ya bumi bwa bantu, J. L. Swellengrebel alondolwele ukuti abena Netherlands abalepituluka mu fyo Almeida apilibwile napamo balefilwa ukwishiba bwino umo amashiwi yamo yalola no musango alembeelemo. Kabili kwali no kukansana pa musango wa ciPortuguese bali no kubomfya. Bushe pa kupilibula Baibolo, baali no kulemba iciPortuguese ico abekala calo abengi balelanda nangu bali no kulemba iciPortuguese inkonko ico abengi balefilwa ukumfwa? Na pa kulekelesha, ukubombesha kwa kwa Almeida ukwa kufwaya ukuti uyu mulimo ubombeke, kwalengele ifikansa ukutwalilila.

Umulimo waleenda fye panono panono, nakalimo pa mulandu wa kuti abalepituluka mu fyo apilibwile balekansana nelyo tababikileko amano. Ilyo papitile imyaka ine abalepitulukamo ninshi bacili balekansana kabili bafikile fye mu fipandwa fya kubalilapo ifye buuku lya kwa Luka. Pa mulandu wa kuti Almeida tatemenwe filya abalepitulukamo baleshingashinga, atumine ifyo apilibwile ku Netherlands pa kuti bakapulinte, ukwabula na balya abalepitulukamo ukwishiba ukuti natuma.

Nangu ca kuti abakalamba be calici tabalefwaya ukuti amalembo ya Cipingo Cipya yapulintwe, amalembo ayo Almeida apilibwile yalipulintilwe ku Amsterdam mu 1681, kabili amaBaibolo ya Cipingo Cipya aya kubalilapo yalifikile ku musumba wa Batavia umwaka wakonkelepo. Kuti mwaelenganya ifyo Almeida aumfwile ububi ilyo asangile ukuti abapulintile Baibolo ku Netherlands balipitulwikemo no kwalulamo fimo! Pa mulandu wa kuti abalepitulukamo tabaishibishe iciPortuguese, Almeida asangile ukuti ifyo balembelemo “tafyaleumfwika bwino kabili tafyaikatene bwino bwino ica kuti no muntu te kuti omfwe ne fyo Umupashi wa Mushilo walefwaya.”

Nangu fye buteko bwa calo ca Netherlands tabwatemenwe ilya Baibolo bapulintile kabili bwatile iyo Baibolo bayonaule. Nangu cali fyo, Almeida asukile alenga aba mu buteko ukusumina ukuti basungeko amaBaibolo yanono kabili asuminishenye na bo ukuti akalungika ifilubo ifikulu fikulu ukubomfya fye akalembelo. Aya yene maBaibolo bali no kulungika e yo bali no kulabomfya ukufikila akapwishe ukupitulukamo kabili bakapulinte yambi.

Abalepituluka mu fyo Almeida apilibwile ku musumba wa Batavia balilongene na kabili pa kuti batwalilile ukupituluka mu Malembo ya Bena Kristu aya ciGriki kabili batendeke ukupituluka mu Malembo ya ciHebere ayo Almeida apwishisheko. Abakalamba be calici baletiina ukuti Almeida akafulwa sana pa mulandu wa kuti abalepitulukamo balekokola, kanshi bapingwilepo ukubika amalembo bapwishishe ukupitulukamo mu ka muputule akacingililwa nga nshi aka mu calici. Lelo Almeida ena alikeene ndai filya bapingwile ukucita.

Ukufika pali iyi nshita, pa mulandu wa kubombesha imyaka iingi mu fyalo fyakaba na macushi ayo apitilemo fyalengele Almeida ukutendeka ukulwalilila. Pa mulandu wa kulwalilila, mu 1689 Almeida alilekele imilimo ye calici kabili nomba aipeeleshe fye ku mulimo wa kupilibula Amalembo ya ciHebere. Ku ca bulanda, Almeida alifwile mu 1691 ilyo alepilibula icipandwa ca kulekelesha ice buuku lya kwa Esekiele.

Bapwile ukupituluka muli Baibolo ya Cipingo Cipya na kabili ninshi Almeida ali fye mupepi no kufwa, kabili mu 1693 e lyo bapulintile. No yu wine muku, cimoneka ukuti abapitulwikemo ilyo tabalapulinta balyalwilemo fimo no kubikamo ifilubo pa mulandu wa kuti tabaishibe sana ululimi. Mu citabo cakwe icitila A Biblia em Portugal (Baibolo mu calo ca Portugal), kalemba G. L. Santos Ferreira atile: “Abapitulwikemo . . . balyalwile sana ifyali muli Baibolo ya kwa Almeida iyo apilibwile bwino sana, kabili ifyo bayalwile fyali ifingi sana ukucila ifyo abapitulwikemo pa kubalilapo bayalwile.”

Baibolo ya mu CiPortuguese Yalisukile Yafuma

Ilyo Almeida afwile, ku musumba wa Batavia takwali nangu umo uwashele alecincisha aba mwi calici ukuti bapitulukemo no kupulinta Baibolo ya ciPortuguese. Mpaka fye mu 1711 e lyo akabungwe kamo aka ku London akaleyafwa abantu ukwishiba ubuKristu ako baleita ati Society for Promoting Christian Knowledge e kalipile indalama sha kupulintila Baibolo ya Cipingo Cipya iya kwa Almeida umuku walenga butatu. Na balombele aka kabungwe ukupulinta Baibolo ni bamishonari abena Denmark aba mwi tauni lya Tranquebar, ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca India.

Aba mu kabungwe ka Society for Promoting Christian Knowledge bapekenye ukuti bakatendeke umulimo wa kupulinta mu musumba wa Tranquebar. Lelo abapuupu abena France balibile ingalaba yaleya ku India iyasendele ifya kubomfya pa kupulinta na maBaibolo yamo aya mu ciPortuguese, kabili baileisha ku Rio de Janeiro ku calo ca Brazil. Kalemba Santos Ferreira atile: “Kwena te kuti twishibe na bwino bwino ifyo cali kabili abengi batila fye cali cisungusho, pantu fibokoshi umo balongele ifya kubomfya pa kupulinta fyasangilwe fili fye filya fine bafilongele umo basendela ifipe, e fyo na ilya ngalaba yakonkenyepo ukuya ku Tranquebar.” Bamishonari ba ku Denmark balipitulwikemo bwino bwino no kupulinta Baibolo ya kwa Almeida ukubikako fye na mabuuku yonse ayasheleko. Baibolo yonse iya mu ciPortuguese yaishilefuma mu 1751, imyaka nakalimo 110 ukufuma apo Almeida atendekele umulimo wakwe uwa kupilibula Baibolo.

Baibolo Yakwe na Nomba E po Yaba

Ukufuma fye ku bwaice bwakwe, Almeida alishibe ukuti abantu yaweyawe abalanda iciPortuguese balekabila ukukwata Baibolo pa kuti beshibe icine mu lulimi lwabo lwine. Alibombeshe no kushipikisha mu mulimo wakwe uwa kupilibula Baibolo imyaka yonse iyo aikele pano calo, te mulandu ne fyo icalici lya baKatolika lyalemukaanya, ifyo bambi bashatemenwe umulimo wakwe, ifyo kwali amafya ya mutatakuya pa kupituluka mu fyo apilibwile, ne fyo umwine aishiletendeka ukulwalilila. Mu kushipikisha kwakwe no kubombesha mwalifumine ifisuma.

Ififulo ifingi umo abantu balelanda iciPortuguese umo Almeida ashimikile, ino nshita mwashala fye abantu abanono abalanda ulu lulimi e lyo mumo mwena nomba tamwaba nangu bamo, lelo Baibolo yakwe yena na nomba e po yaba. Mu myaka ya ba1800 aba mu kabungwe ka British and Foreign Bible Society na ba mu kabungwe ka American Bible Society, basabankenye amaBaibolo ayengi nga nshi aya kwa Almeida ku Portugal na mu misumba yabela mu lulamba lwa bemba mu calo ca Brazil. Kanshi amaBaibolo ayo bafumya ku fyo Almeida apilibwile pa kubala e yaseeka sana mu fyalo ifingi umo balanda iciPortuguese.

Ukwabula no kutwishika, abengi balatasha abantu ba kale pamo nga Almeida ababombeshe ukupilibula amaBaibolo. Lelo uo tufwile ukutasha sana ni Yehova, Lesa uusokolwela abantu ifyo alefwaya, kabili “uufwaya ukuti abantu ba misango yonse bakapusuke no kufika ku kwishiba bwino bwino icine.” (1 Timote 2:3, 4) Cine cine, e walenga ukuti Icebo cakwe cibeko ukufika na ino nshita, no kuti bonse tucikwate pa kuti tunonkelemo. Natulemona ukuti icebo cakwe calicindama nga nshi kabili natulebelenga no mukoosha icebo ico Shifwe wa ku muulu atupeela pantu “ca mutengo sana.”

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 21]

ISHINA LYA KWA LESA

Cimo icacindama sana icitulanga ukuti Almeida alipilibwile bwino sana Baibolo, ni filya alembelemo ne shina lya kwa Lesa ukufumya ku filembo fya ciHebere ifyo beta ati Tetragrammaton.

[Abatusuminishe]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mapu pe bula 18]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

BEMBA WA ATLANTIC

PORTUGAL

Lisbon

Torre de Tavares

[Icikope pe bula 18]

Umusumba wa Batavia muli ba1600

[Abatusuminishe]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Icikope pe bula 18, 19]

Ibula lya kubalilapo muli Baibolo ya ntanshi mu ciPortuguese iya Cipingo Cipya, iyafumine mu 1681

[Abatusuminishe]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal