Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?
Bushe Yesu aloseshe mwi pa kweba Sauli ukuti: “Ifi ulepanta pa fya kusonkwelako uleicusha fye”?—Imilimo 26:14.
▪ Kale sana, bashibulimi balebomfya ifya kusonkwelako ku kutungulwilako inama pa kulima. Ica kusonkwelako cali cimuti icatwa ku ntanshi, icalepele nalimo amamita yabili na hafu. Ku lubali lumo ulwa ca kusonkwelako kwali icela icatwa. Inama nga yashintilila ku ca kusonkwelako, yaleicena. Ku lubali lumbi ulwa ca kusonkwelako kwali icaba nga kalisembe ico balebomfya ukufumishako iloba, ne fiko fimbi kuli plao.
Limo limo ifya kusonkwelako fyalebomfiwa nge fyanso. Umupingushi wa mu Israele Shamigari uwali umushilika wa nkondo alipeye abaPelishiti 600 “ku ca kusonkwelako ing’ombe.”—Abapingushi 3:31.
Baibolo na kabili yalilanda pali ici cibombelo mu mampalanya. Imfumu Solomone yalembele ukuti amashiwi ya muntu wa mano “yaba nge fya kusonkwelako,” kuti yalenga icibusa ukusalapo ukucita ifisuma.—Lukala Milandu 12:11.
Yesu na o, ninshi alibuuka ku bafwa, alilandiile mu mapinda. Aebele Sauli, uwalepakasa Abena Kristu ukuti aleke ‘ukupanta pa fya kusonkwelako.’ Aya mashiwi kuti yalenga umuntu atontonkanya pa nama iishumfwa, iikaana ifyo umwine alefwaya ukuti icite. Ilyo Sauli bamwebele fye ifi kuli Yesu, alyumfwile aleka ne fyo alecita, na kuba e waishileba umutumwa Paulo.
Bushe AbaYuda ba kale baleishiba shani inshita ubushiku?
▪AbaYuda baliko mu nshiku sha batumwa, balikwete ico baleishibilako inshita ifyo yaba nga takuli amakumbi. Nomba nga kuli amakumbi nelyo nga bwaila, amenshi e yo balebomfya ukwishibilako inshita. Bambi abalebomfya uyu musango wa nkoloko bena Egupti, abena Persia, abaGriki, na bena Roma.
Ukulingana ne fyalanda The Jewish Encyclopedia, amafunde ayo balekonka mu fya mapepo aya Mishnah na Talmud yonse yalilandapo pa nkoloko sha menshi mu ‘misango yalekanalekana, lelo inkoloko shonse shalebomfya amenshi ayaletona panono panono.’
Bushe iyi nkoloko ya menshi yalebomba shani? Amenshi yalefuma mu cipe icakwete akapunda akanono, yaletonena mu cipe cimbi. Uwalemona ifyo amenshi yaletona alepima inshita ukulingana ne fyo amenshi yali mu cipe icili pa muulu nangu icili pa nshi, kabili ku fipe fyonse fibili balishilileko ifya kwishilako ifyo inshita yaba.
Inkambi sha bashilika isha bena Roma shalebomfya ishi nkoloko ukwishibilako inshita ubushiku. Ipenga nga lyalila e lyo baleishiba ukuti inshita nomba ya-aluka. Bonse abaleumfwa ipenga nga lyalila baleishiba ilyo inshita yakumana nangu ilyo yapita.—Marko 13:35.