Ukusakamana Uuleteensha—Fintu Bambi Bengaafwa

“INE na Lawrie twaba mu cupo pa myaka 55—inshita yalepa—kabili we myaka ulawama! Amba na maka ya kumusungilila pa ŋanda, nga nalimusungilile. Lelo ubumi bwandi bwatendeke ukubipilako. Kwi pele pele, natantike ukuti aye ku ŋanda ya kulelelako abanakuka. Ukukalipwa kwa mu nkuntu pa kushimika ici ni cikanga kuncimfye no kuncimfya. Nalimutemwa no kumucindika nga nshi kabili ndamupempula ilingi line ukufika apo ningapesha. Ifyo fine fye e fyo ningacita lwa ku mubili.”—E fyasosa Anna, umwanakashi wa myaka ya bukulu 78 uyo uwateensha umulume wakwe uwakwata ubulwele bwa Alzheimer’s disease pa myaka ukucila 10 na kabili pa myaka yapitapo 40 ateensha umwana wabo umwanakashi uwakwata ubulwele bwa Down’s syndrome.a

Icacitikila Anna te ceni nangu panono. Ukufwailisha mu fyalo fya mu British Isles kwasokolwele ukuti “aba myaka imo (aba muli ba40 na ba50) umwanakashi umo pali babili ninshi alateensha.” Nga fintu tulandilepo kale, ukushikitika kwa mu nkuntu na mafya ayalolenkana na bateensha inshita shimo yamoneka ayacishamo.

Dokota Fredrick Sherman, uwa ku American Geriatrics Society asoso kuti, “ndemona napamo amaperesenti 50 aya bateensha balapopomenwa mu mwaka wa kubalilapo uwa kuteensha.” Ku bakoloci pamo nga Anna, ubukose bwabo ubuleshibantukila no bumi bwabo ubuleya bulebipilako kuti fyalenga imibele ukwafisha.

Ku kwaafwa abateensha pa kuti babombe ne fishingamo fyabo, tulekabila ukwibukila ulwa fintu balekabila. Finshi ifyo fine bakabila, kabili ni shani twingabaafwa?

Abateensha Bakabila Ukulanda

Umwanakashi umo uwaafwile ukuteensha cibusa walefwa atile, “nalekabila ukufumya ifili ku mukoshi.” Nga fintu cilangililwe mu cipande cifumineko, amafya ilingi line yalanguka ukulolenkana na yo no kuyabombelapo lintu yengalandwapo na cibusa uulangulukilako. Abateensha abengi abayumfwe fyo te kuti bafyukeko ku mibele babamo basanga ukuti ukulanda pa lwa mibele kulabaafwa ukumfwikisha ukuyumfwa kwabo no kwilululako ukukanshika ukwaisulila.

Jeanny ebukisha pa lwa nshita lintu aleteensha umulume wakwe ati: “Naletasha lintu ifibusa baleiluka ukuti bonse babili twalekabila ukutungilila kwa mu nkuntu.” Alondolola ukuti abateensha bakabila ukukoselesha kabili, inshita shimo, uwa kukutika mu kulangulukilako. Hjalmar, uwaafwileko ukuteensha bukwe bwakwe, asumino kuti: “Nalekabila uwingakutika ku mwenso nakwete na mafya no kumfwikisha ifyo naleyumfwa.” Ukukuma ku cibusa cakwe icapalamisha, Hjalmar alundako ukuti: “Calewama ukumutandalila nelyo fye pa maminiti 30. Alekutika. Alesakamana icine cine. Pa numa ya ico naleyumfwa uwapembesulwa.”

Abateensha kuti basanga ukukoselesha ukwingi ukufuma kuli kakutika uulangulukilako. Baibolo ipanda amano ukuti: ‘Mube abayanguka ku kuumfwa, abakokola ku kulanda.’ (Yakobo 1:19) Lipoti muli The Journals of Gerontology yalandile ukuti “ukwishiba fye ukuti kwalibako ukutungilila ilingi line kuti kwapayanya ukwilulula kukalamba.”

Nangu ni fyo, cinshi cimbi ico abateensha bakabila, pa mbali ya kukutika no kutungilila kwa mu nkuntu?

Ukubapeela Ukwaafwa Kwingabomba

Dokota Ernest Rosenbaum atila, “umulwele no lupwa balamwenamo mu nshila iili yonse iyo ukutemwa no kukoselesha fingapeelelwamo.” Ica kubalilapo, “ukutemwa no kukoselesha” ifya musango yo kuti fyalangishiwa ilyo mulepempula, ilyo mwatuma foni, nelyo kalata umwipi napamo (na maluba nelyo ubupe bumbi).

Sue ebukisha ukutungilila uko ulupwa lwakwe lwapokelele lintu wishi alefwa ku bulwele bwa Hodgkin’s disease ukuti: “Cali ca kusansamusha lintu ifibusa fyesu baleisa mu kutandala pa kashita kepi.” Akonkanyapo ukuti, “umo uwa fibusa fyandi aleyasuka amafoni no kwaafwako ukutucapilako bonse no kutuciishilako.”

Ukutungilila abateensha kuti kwasanshamo, kabili kulingile ukusanshamo, ukwaafwa kwa kulungatika, ukwingamonwa. Elsa ebukisha ukuti: “Nalicisangile ica kwaafwa lintu ifibusa fyapeele ukwaafwa kubomba. Tabatile fye: ‘Nga mulefwaya nciteko icili conse, kuti mwanjeba.’ Lelo, baletila: ‘Ndeya ku kushita ifintu. Finshi ningamushitilako?’ ‘Bushe kuti namusakamaninako ibala?’ ‘Nshikwete ncito kuti naikalako no mulwele no kumubelengelako.’ Icintu cimo twasangile icibomba bwino cali kutantika ukuti abaleisa mu kupempula balesha balembako fimo muli noti buku lintu basanga cibusa wandi nanaka nelyo nasendama. Ico caletele ifwe bonse ukusangalala ukukalamba.”

Ukwaafwa kwa kulungatika uko mwingatambika kuti kwasanshamo imilimo yalekanalekana. Rose alondololo kuti: “Nalitashishe ukungafwa ukwanshika ubusanshi, ukulembelako abalwele bakalata balefwaya ukulemba, ukutangata abaisa ku kupempula abalwele, ukuyashita imiti, ukubasamfya mu mutwe no kubapempenkanya umushishi, ukusuke mbale.” Balupwa ne fibusa na kabili kuti bayafwa uuleteensha ukupitila mu kukomboshanya ukupayanya ifya kulya.

Nga cingacitika, na kabili kuti caba bwino ukwaafwa mu tunono tunono utwabimbwa mu kuteensha. Ku ca kumwenako, uwa kuteensha kuti pambi akabila ukwaafwa mu kuliisha nelyo ukusamba umulwele.

Aba mu lupwa abayangwako ne fibusa kuti pambi bapeela ukwaafwa kwingabomba ilyo ubulwele buletendeka fye, lelo ni shani nga ca kuti ubulwele bwa mutatakuya? Pa kuba abapamfiwa mu milimo yesu, kuti pambi twalabako ku kutitikisha—napamo ukulekulilanako—uko uuleteensha alelolenkana na ko. Fintu cingaba ica bulanda lintu ukutungilila uko kukabilwa nga nshi kwatendeka ukushibantukila!

Nge co cacitika, kuti cawama ku uleteensha ukulonganika aba mu lupwa ku kulanshanya pa lwa kuteensha umulwele. Ilingi line kuti mwalombako ukwaafwa kwa fibusa na balupwa abaitemenwa ukwaafwa. E fyo Sue no lupwa lwakwe bacitile. Ashimiko kuti: “Lintu kwaimineko ukukabila, twaibukishe abatwebele ifyo bali abaitemenwa ukwaafwa kabili twabatumine foni. Twayumfwile fyo kuti twabalomba ukutwaafwa.”

Lekeni Bapuupweko Umwela

Icitabo ca The 36-Hour Day, cilondolola ukuti “caliba icakatama nga nshi kuli bonse babili [mwe baleteensha] no [mulwele wenu]—ukuti inshita ishingi ‘mwatalukako’ ukufuma ku kuteensha pe fye umulwele ulwele ubwa ntandabwanga. . . . Ukutalukako, ku kuteensha [umulwele], e cimo ica fintu fyakatama mwingacita pa kuti mwingatwalilila ukuteensha.” Bushe abateensha tabalesuminisha?

Maria, uwayafwileko ukuteensha cibusa wapalamisha uwalefwa kuli kansa ayasuko kuti: “Ca cine nga nshi. Nalekabila ‘ukupuupwako mwela’ mu nshita mu nshita no kuleka umbi anteenseshako pa kashita kanono.” Joan, uteensha umulume uwalwala ubulwele bwa Alzheimer’s disease, na o wine alesuminisha. Atila, “cimo ica fintu tukabila sana kukwatako inshita ya kutuusha libili libili.”

Nangu ni fyo, ni shani fintu bengasanga inshita ya kutuusha ukufuma ku kutitikisha kwa fishingamo fyabo? Jennifer, uwayafwileko mu kuteensha abafyashi bakwe abakote, alangilila ifyo aleilulukwako ukuti: “Cibusa wesu inshita shimo aleisa no kuteensha mayo pa bushiku bumo pa kuti twingapuupwako umwela.”

Napamo kuti mwalenga uuleteensha ukupupwako umwela ukupitila mu kusendako umulwele pa kashita kamo, nga cingacitika. Joan atila: “Ndacisanga ica kupembesula lintu umo asenda umulume wandi pa kuti ndeshalako neka inshita shimo shimo.” Lubali lumbi, kuti pambi mwaba na maka ya kupoosako inshita no mulwele ku mwankwe. Te mulandu ne nshila mwingacitilamo, afweni pa kuti uuleteensha engakokolokako apantu e co akabila nga nshi.

Nangula ni fyo, ibukisheni ukuti te lyonse cayanguka ku uleteensha ukutuushako. Kuti pambi bayumfwa aba mulandu pa kusha abatemwikwa pa nshita yalepa. Hjalmar asumino kuti: “Tacayanguka ukutalukako ku mibele no kuyaangalako nelyo ukutuusha. Naleyumfwe fyo mfwile ukubapo lyonse.” Lelo alesanga umutende wa ku muntontonkanya uwakulilako ukupitila mu kuyatuushako pa nshita bukwe bwakwe ashalekabila ukuteensha kwasakamanisha. Bambi batantika ukuti umutemwikwa wabo umukalamba bamuteenseshe ku ŋanda ya banakuka pa maawala ayafulilako.

Impela ya Kulwala Konse

Kwena, ukuteensha uwatemwikwa uulwele ubwa kufwa cishingamo cakosa nga nshi. Nangu ni fyo, ukuteensha umutemwikwa kuti kwaba kwa kwikusha nga nshi. Bakasapika pamo pene na bateensha balanda ukuti kulaba ukukoselako kwa bucibusa pa kati ka fibusa na balupwa. Lyonse, abateensha balasambilila imibele ipya no kulamuka. Abengi balamwenamo na mapaalo ya ku mupashi na yo yene.

Icacilanapo ukucindama, Baibolo ilangilila ukuti Yehova no Mwana wakwe, Yesu Kristu, e bateensha bacilapo ukuba ne cililishi. Ubusesemo bwa mu Baibolo butulaya ukuti impela ya kulwala konse, ukucululuka, ne mfwa ili mupepi nga nshi. Mu kwangufyanya fye, Kabumba wa muntu uwakwato kutemwa akalambula abekashi ba pe sonde aba bulungami ukubapeela umweo wa muyayaya mu calo cipya icabamo ubutuntulu busuma ubwapwililika—umo umwikashi nangu umo takasose ati: “Nindwala.”—Esaya 33:24; Ukusokolola 21:4.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 11]

Ubutuntulu bwa mulwele bukashintilila mu kulungatika pa butuntulu bwenu

[Amashiwi pe bula 12]

Ukutungilila kwa fibusa fisuma kukaafwa nga nshi ukukoselela ukupita mu nshita shayafisha

[Akabokoshi pe bula 12]

Ukuteensha Kuti Kwaba kwa Kulambula

BAMO kuti baipusha abati, ‘Ukwa kulambula? Kuti kwalambula shani?’ Shi moneni fintu abakuteensha bakonkapo baebele Loleni!:

“Ukuipusula ifyo ulefwaya ukucita ne fyo watemwisha tacipilibula ukuti insansa shalacepelako. ‘Ukupeela ce shuko ukucilo kupokelela.’ (Imilimo 20:35) Kuti caba ca kwikusha nga nshi ukuteensha umuntu watemwa.”—E fyasosa Joan.

“Nali uwa kutasha pa kwaafwako nkashi yandi na bukwe bwandi mu nshita ya kukabila nga nshi—ukwabula ukuti bandipile. Calitupalamike pamo. Ndesubila bushiku bumo nkabomfya ukubelesha nanonka ku kwaafwa umbi mu mibele yapalako.”—E fyasosa Hjalmar.

“Nga fintu libili libili naleeba cibusa wandi uwalwele Betty, nalepokelela ifingi ukucila ifyo nalepeela. Nasambilile ukulangulukilako no kutekanya. Nasambilile ukuti kuti wasungilila imibele yaishininkisha na mu mibele yayafisha.”—E fyasosa Elsa.

“Nalikoseleko lwa ku mupashi. Nalishilecililako ukwishiba ifyo caba ukushintilila pali Yehova Lesa cila bushiku no kumuleka ukwikusha ukukabila kwandi.”—E fyasosa Jeanny.

[Akabokoshi pe bula 13]

Pa Kutandalila Uuleteensha

• Kutikeni mu kulangulukilako

• Mutasheni no mutima onse

• Afweniko mu kulungatika

[Ifikope pe bula 10]

Tungilileniko abateensha ukupitila mu kubashitilako no kubepikilako, nelyo ukubaafwa ukuteensha umulwele