Ifyo Imisoka ya Kupangana Imukuma
KU ULEMBA LOLENI! MU JAPAN
Don (e mu kuti intungulushi) uwe bumba limo ilya baMafia (bamukuukulu) atunga pa munwe wa umo uuilundile kwi bumba lyabo nomba line. Umulopa watonena pa cikope ca “mutakatifu.” Icakonkapo, umulilo waoca ico cikope. ‘Nga ukasokolole fye inkaama sha lino ibumba, ninshi umweo obe ukapya nge fi fine fyapya uyu mutakatifu,’ e fyo intungulushi yaeba umulumendo.
ICIPOOPE ca kuba tondolo—mu ciItalian, omertà—calengele imisoka ya kupangana ukubomba mu bumfisolo pa myake ingi nga nshi. Ilelo, nangu cibe fyo, amabumba ya ntalamisoka yaleumfwika mu malyashi yakalamba aya mu nyunshipepala ukuli konse lintu abaali muli ayo mabumba baya mu kuyaseba. Untu aba bapentiti, nelyo bashikamfutu ba muli baMafia basangile sana no mulandu, aali ni Giulio Andreotti, uwali cilolo mukalamba uwa buteko mu Italy pa miku 7 kabili nomba uulelubulula pa mulandu wa kubako mu milandu ya baMafia.
Amabumba ya ntalamisoka ukuli konse yalitandanya ukusonga kwa yako mu bantu ba misango fye yonse: baMafia mu Italy na mu United States, uko na kabili babeta abati Cosa Nostra; amabumba yashitisha imiti ikola aya mu South America; baTriad ba ku China; bayakuza aba ku Japan. Imicitile yabo iya bubifi ilatukuma ifwe bonse no kulenga fintu tushita ukukoselako umutengo.
Mu United States, nga fintu casoswa, baMafia balyakanya umusumba wa New York pa mabumba yasano, ayo yapanga amabilioni ya madola ukupitila mu kufinsha, inshila sha kaliilo isha kubepekesha ukucingilila bantu, ukulakongweshe ndalama sha kwingilishapo pa kubwesha, ukuteye fyangalo fya cela mushuke, ukushitishe miti ikola, na bucilende. Calitunganishiwo kuti amabumba ya baMafia yalikatilila sana ku tubungwe tulandilako ababomfi mu milimo ya kukuse fisooso, iya fimbayambaya, iya makuule, ukusalanganye fya kulya, na mu kupange nsalu. Ukubomfya amaka yantu bakwata pa tubungwe tulandilako ababomfi, kuti bakalulula amafya ya kukangana kwa babomfi nelyo ukupishapo mufulo pa mulimo umo uulebombwa. Tutile ni pa bukuule, cimashini cilebela umushili ubushiku bumo kuti cakaano kwenda, akasuba kamo amabuleki ya cimashini ca kwimbilako umufula yanenuka, e lyo abengabombela pali fimashini na bo “baleshingilisha” umulimo—ifi fya kucitika e lyo na fimbi filatwalilila ukubako mpaka fye umwine wa bukuule asumina ukunakila ku fyo bamukuukulu balefwaya, nampo nga kubapeela amafisakanwa nelyo ukupangana na bo icipangano ca kuti bene bakesebomba iyo milimo. Na kuba, “ukupeela amafisakanwa kuli aba Bamukuukulu kuti kwaebekesha bashimakwebo ukuti bakalabaletela ifipe bwangu bwangu, ukukwata umutende na babomfi ne nshila ya kukwatilamo ababomfi abengalalipilwa fye amalipilo yanono,” e fyo magazini wa Time ashimika.
Mu Colombia amabumba yashitisha imiti ikola yabili yalicimfyenye mpaka na lintu Pablo Escobar, umukalamba we bumba lya miti ikola ilya ku Medellín, bamulashile mu 1993. Pa numa ya ico, ibumba lya miti ikola ilya ku Cali e lyaikatilile fye lyeka ubukwebo bwabulwe funde ubwa kushitisha cocaine icalo conse. Pa kusanga amadola amabilioni 7 mu 1994 mu United States fye mweka, lyaishileba nakalimo e bungwe lyakulisha ilya misoka ya kupangana mu calo conse. Lelo ukwikatwa kwa kwa cumyalutwe wa ili bumba, José Santacruz Londoño mu 1995, kwalyumine umupini ku ntanshi kuli ili bumba lya miti ikola. Lyonse nangu cibe fyo, kulabako impyani iifwaisha iilolela ukuti ikapyanepo pamo ngo mukalamba uuli no kukonkapo.
Apantu nomba imitekele ya bena Soviet Union yalibongolweke, baMafia ba ku Russia balishilesokoloka no kulabomba pa kati ka fyalo ifingi. Pali uyu mulandu, “ubukwebo ubuli bonse mu Russia bwali no kulabomba na baMafia,” e fyasosa umo wa mu milimo ya fya mabanki muli Newsweek. Nangu fye ni mu Brighton Beach, New York, baMafia ba ku Russia calishimikwa ukuti balasanga icibwesha icifuma mu micitile yapikana iya kufinsha iya kubomba na mafuta ya bamotoka. Abene ba bamotoka e besa mu kulipililamo ishingi, e lyo no buteko ukulufya indalama sha musonko. Bamukuukulu abafuma ku Russia na kabili balatungulula ifisepe fya bacilende mu Bulaya bwa ku Kabanga. Ubwingi bwa misoka iyo bacita tabakandilwanapo nangu panono. Takwingaba uwingapama ukulwa na baali kale aba mangalo abaipangasha ne fyanso e lyo na bakashosho abalwile mu nkondo ya ku Afghanistan.
Na mu ncende sha ku Kabanga caba fye cimo cine. Mu Japan abo bali mu bukwebo bwa fya kutambishatambisha balenekela imisango yalekanalekana iya fyongo nga tabalelango mucinshi kwi bumba lya bayakuza ilya muli iyo ncende no kubapa umutuulo. Kuno na ko indalama sha kulombelapo kucingililwa shilalombwa ukufuma ku mayanda ya bwalwa nangu fye na ku bapitanshila. Ukulundapo, bayakuza balingila no kuyafika fye na mu bunonshi bwa mu Japan ukupitila mu kuteyanya utwampani twabo abene, ukupoke ndalama mu kufinsha aba makwebo, no kuilundinkanya ku mabumba ya ntalamisoka aya ku nse ya calo.
Utubungwe twa ntalamisoka utwabela mu Hong Kong na mu Taiwan na to tulesalanganya imibombele ya tuko ukushinguluke calo. Nomba baTriad, twaishibako fye ishina, ifyo babomba tafyaishibikwa sana. Imilimo yabo yatendeke kale mu mwanda wa myaka uwalenga 17, lintu abashimbe baume aba fya mapepo abena China baumene akapi ukulwisha abena Manchuria abacandile China. Nangu ca kuti ababamo balifika mu makumi ya makana, calisoswa ukuti baTriad ba mu Hong Kong bapanga amabumba yabomba fye pa nshita inono pa musoka wa kulungatika nelyo misoka iyakonkana, icilenga ukwafya kuli bakapokola ukwishiba fintu baba. Balapanga amadola amabilioni ayengi mu kushitisha kwabule funde ukwa heroin kabili balenga Hong Kong ukusanguka icifulo cikalamba umupangilwa amakardi ya kukongwelapo aya cimbepa.
Mu citabo cakwe ica The New Ethnic Mobs, William Kleinknecht alemba pa lwa misoka mu United States ukuti: “Mu calo cipya ica misoka ya kupangana, tamwaba ibumba lya mushobo umo ilya bamukuukulu ilikakwate nshita ya ku ntanshi iyawamisha ukucila aya ku China. . . . Amabumba ya misoka aya bena China yaleya yalekoselako mu misumba iingi muli cilya calo. . . . Ni cikanga babe kwati ni baMafia ba mu New York.”
Ukukuma ku musango na umbi uwa makwebo yabulwe funde ayatuntuka ku Hong Kong, umulashi wa Ciputulwa ca Filye ica mu United States atila: “Ukwingisha abantu mu calo ukwabule funde e mumonekela imisoka ya kupangana.” Abalashi bamo balipimo kuti abena China 100,000 balengila mu United States ukwabule funde cila mwaka. Uuli onse uukuukila ku calo cimbi uo baingisha mu calo ali no kulipila nangu fye amadola 15,000 pa kumuleta mu calo ca busambashi, ukulipila ubwingi bwa shiko lintu afika kuntu ali no kwikala. E co, ku bengi abakuukila ku fyalo fimbi ubumi mu calo cintu bafulukishe ukuyako busanguka ca kukumanya ca kutiinya icapale cibalo umwaba umwa kubombela umo abantu bacululuka ne fikuulwa fya bacilende.
Pa mulandu wa kuti tamwaipoosa mu fya misoka, kuti pambi mwayumfwe fyo imisoka ya kupangana taimukumako. Lelo bushe taimukuma? Abengi abakunkuma ku miti ikola, ababa mu makontinenti yafulilako, balacite misoka pa kuti bengalasange sha kulipila pa miti ikola iipayanishiwa na mabumba yashitishe miti ikola aya ku South America. Ababa mu misoka ya kupangana balashininkisho kuti ifipangano fya kwisabombe milimo ifya twampani utubombele cintubwingi filepeelwa fye ku twampani uto babombela pamo na to; pali uyo mulandu abekashi balalipile ndalame shingi ukucilapo. Icipani ca President’s Commission on Organized Crime inshita imo calondolwele ukuti mu United States, “imisoka ya kupangana ilafulunganye mitengo ukupitila mu kwiba, ukufinsha, amafisakanwa, ukupampamika imitengo no kucincintila ukushishanya” no kuti abashita balapatikishiwa ukulipila kuli baMafia “icifika ku kuba mutengo walumisha.” E co, takuli nangu umo uushikumwako ku misoka. Ifwe bonse tulaculilamo.
Lelo mulandu nshi imisoka ya kupangana iletungulukila ilelo?
[Akabokoshi pe bula 5]
BaMafia—Uko Batula
“BaMafia bafumine mu Sicily mu kati ka Nkulo sha pa Kati, uko cipala kwati e kwatendekele ibumba lya mu bumfisolo ilyaipeeleshe ku kupinuna imitekele ya bakacimfya bafumine kumbi abapokele icishi—pamo nga baSaracen, abena Normandy, na bena Spain. Apatulile baMafia ni pa kukwate filundwa ukufuma mu tumilalo twa fita utwingi utwa pa mbali, nelyo mafie, abo balembele umulimo ku bene ba mpanga abaaleikala ku ncende shimbi ukuti bengacingilila isho mpanga shabo kuli bamukuukulu mu mibele ya bumbulamafunde iyaanene pa ncende ikalamba iya Sicily ukupulinkana imyanda ya myaka iingi. Mu myanda ya myaka iyalenga 18 na 19, bakalulunkanya bapambana aba muli utu tumilalo twa fita utwa pa mbali baiteyenye abene no kwisaba na maka nga nshi ica kuti bayalukiile abene ba mpanga no kusanguka e ba kwangalila ubwingi bwa shilya mpanga, ukulafinsha indalama sha bene ba mpanga ukulipila pa fyo balecingilila ifilimwa fyabo.” (The New Encyclopædia Britannica). Ukufinsha indalama sha kulipililo kucingililwa e casangwike e nshila yabo iya kubombelamo. Batwele inshila shabo ku United States, uko baileyobeka mu kuteye fyangalo fya cela mushuke, ukupoke ndalama pa kutiinya ababomfi, ukulakongweshe ndalama sha kwingilishapo pa kubwesha, ukulashitisha imiti ikola, na bucilende.