Ukutandalila Amabala Yalumbuka Yamo

UMUNTU atendeke ukumfwa ubusuma bwa Paradise mwi bala lyabelele mu ncende yaleitwa Edene, napamo mupepi na bemba wa Van, apabela nomba Turkey. Umumana uwapatukene no kupanga imimana ine e waletapilila ibala umwali Adamu na Efa, abaali no “kulilima no kulilinda.” Fintu cingaleta ukucankwa ukulinda ibala umwafulile “umuti onse uo bengatemwo kumona kabili uwawama ku kulya”!—Ukutendeka 2:8-15.

Edene wali mushi wawamisha. Adamu na Efa ne ntuntuko shabo bali no kulundulula paradise, ukwabula ukutwishika ukubomfya ukwelenganya kwa kwa Lesa ukwawamisha ukwa kutendekelako ukuba e cipasho cabo. Mu nshita, isonde lyonse lyali no kusanguka paradise uwaisulamo abantu bwino bwino. Lelo ukubulwe cumfwila kwa ku mumbo ukwa bafyashi besu aba kubalilapo kwalengele ukuti batamfiwe ukufuma muli ici citungu cacingililwa. Ku ca bulanda, bonse bambi aba lupwa lwa buntunse bafyalilwe ku nse ya uyu mushi wa Edene.

Nangu ni fyo, umutundu wa muntu wapangilwe kuli Kabumba ukwikala mu Paradise. E co cali fye ca cifyalilwa ukuti inkulo sha ku ntanshi shali no kwesha ukuwamya injikalo shabo ukupashanya Paradise.

Amabala Yayemba aya mu Kubangilila

Amabala Yayemba aya pa Cintamba aya Babele yalilumbanishiwa ukuti yali cimo ica fipapwa fya mu calo ilya nshita. Yakuulilwe ukucila pa myaka 2,500 iyapita ku Mfumu Nebukadnesari iyakuuliile umukashi wa iko umwina Midiani uwalefuluka imitengo ne mpili sha ku mwabo. Ici cimpangilile icalepele bamita 22 ico ifimenwa fyafumba bwino bwino fyakupile na pa muulu, cakwete iloba ilyafula ilya kumesha ne miti iikalamba. Uyu namfumu walefuluka ku myabo cilemoneke fyo aalesansamuka ilyo aleendauka muli yi ncende yasansama iyapala Edene.

Ubulimi bwa kuyemfya impanga bwalilumbwike mu mukonko wafunda uwa Naelo uwa ku Egupti. The Oxford Companion to Gardens isosa ukuti: “Ku Egupti e kufuma ifikope fya kale nga nshi ifya mu calo pa lwa bulimi kabili e kwaba icishilano ca kale sana ica bulimi.” Pulani we bala lya mulashi wa cina Egupti pa Thebes, uwa muli ba 1400 B.C.E., alangisha ifishiba, imisebo yatantamamo imiti, no tuyanda twa mu paaka. Ukukonka pa mabala ya cifumu, amabala ye tempele yali e yafunda ukucila, umwali imiti yatitikana, amaluba, ifilimwa ifyaletapililwa ku mikolwa yalefuma mu fishiba na babemba balesenyamo inkokoluushi, isabi, na bacananika.—Linganyeniko Ukufuma 7:19.

Abena Persia na bo balishibikwe mu kubangilila mu calo pa lwa mabala yabo. Aya mabala ya Persia na Egupti yali ayayemba nga nshi ica kuti lintu imilalo ya kwa Alekesandere Mukalamba yabwelele ku Greece mu mwanda wa myaka uwalenga ine B.C.E., baletele inseke, ifilimwa, ne milimine yalekanalekana. Mu Atena, Aristotle no musambi wakwe Theophrastus balonganike imisango yalefulilako iya maluba no kulima ibala lya maluba, ku kusambilila ifilimwa no kufibika mu mabumba. AbaGriki ba cuma abengi, ukupala abena Egupti na bena Persia ababatangilile, balikwete amabala yayemba nga nshi.

Abena musumba ba mu Roma balekuula amayanda mu musumba no kulimapo amabala. Aba cuma balelima amapaaka yayemba aya kuyaangalako mu mayanda yabo aya mu mishi. Nelyo fye ni Nero wa culukusu alefwaya Edene wa kuipangila, e co mu bunkalwe atamfishe imyanda ya ndupwa, ukubongolola amayanda yabo, no kulima paaka wakwe uwa mahekita ukucila pali 50 ukushinguluka isano lyakwe. Pa numa ya ico, muli ba 138 C.E., ku ncende ya ku mushi ukwaikele Kateka Hadrian pa Tivoli, e ko ubulimi bwa kuyemfye mpanga ubwa ciRoma bwafikile pa kalume. Iyi ncende ya ku mushi iyakwete amahekita 243, mwali amapaaka, ifishiba, babemba, no tumfukumfuku.

Abena Israele ba pa kale na bo balikwete amabala yabo na mapaaka. Kalemba wa lyashi lya kale ilya ciYuda Josephus alemba ulwa mapaaka yafulile ayalimo imilonga pa cifulo caleitwa Etam, ukwenda bakilomita 13 ukufika kuli 16 ukufuma ku Yerusalemu. Amapaaka yali pa Etam napamo yali pa kati ka ‘malimino, impanga ishaseba, ifishiba fya menshi no mutengo’ ifyo Baibolo itila e fyo Solomone ‘aicitile.’ (Lukala Milandu 2:5, 6) Ku nse fye ya Yerusalemu pa lupili lwa Miolife pali ibala lya Getsemane, ilyalengelwe ukulumbuka kuli Yesu Kristu. Kuno, Yesu alesanga ukwa kutuusha uko engasambilisha abasambi bakwe mu mutalalila.—Mateo 26:36; Yohane 18:1, 2.

Ukufuma ku Mabala ya Cilungwana Ukuya ku Mabala ya ciNgeleshi

Lintu imilalo ya Balungwana yasalangene ukuya ku kabanga na ku masamba mu mwanda wa myaka uwalenga 7 C.E., na yo ine, pamo nga Alekesandere, yatulile pa mabala ya Persia. (Linganyeniko Estere 1:5.) Howard Loxton alemba ukuti: “Abalungwana basangile ukuti amabala ya cina Persia yalipalene nga nshi na paradise iyalaiwa ku ba busumino muli Koran.” Ukupala icipasho ca liko ica bena Persia, ibala lya Balungwana, ilyafumine ku citungu caumba icasebeka ku Spain ukushinta ku Kashmir, lyayakanishiwe pane ku milonga ine iyaishilekumanina pa kati ku cishiba nelyo akamfukumfuku, icicinkulako ulwa mimana ine iyali mu Edene.

Ku kapinda ka ku kuso aka India, mu lulamba lwa cishiba ca Dal mu mukonko wayemba uwa Kashmir, bakateka ba ciMogul aba mu mwanda wa myaka uwalenga 17 balimine amabala 700 ayaba nga paradise. Aya yapangile ukubalabata kwafulisha umwapatankana imyanda ya tumfukumfuku, incende shasebwa, no tupooma. Akayanda ka mu paaka aketwa black marble akakuulilwe pa lulamba lwa cishiba ca Dal kuli Shah Jahan (uwakuulile Taj Mahal) na nomba kakwatapo ifilembo fya kuti: “Nga paliba paradise pano isonde, e uno, e uno, e uno.”

Pa myanda ya myaka iyafulilako iyatangilileko, Ubulaya bwalifumine mu Nkulo sha pa Kati no kwingila mu mwanda wa myaka uwalenga 14 mu Kubukulula Imyata. Icishilano ca bulimi ica bena Roma, icanyanyantilwe lintu Inkulo sha pa Kati shatendeke mu mwanda wa myaka uwalenga isano C.E., catendeke ukubwela na kabili—iyi nshita mu kutekwa ne calici. Kristendomu alangulwike amabala nga ‘paradise wa pali ino nshita.’ Pulani wa cikuulwa ca bashimbe baume uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 9 alangisha amabala yabili ayalembwapo ati “Paradise.” Amabala ya Kristendomu mu kwangufyanya yatendeke ukukula no kuyembelako, lelo mu cifulo ca kubelebesha ifyakatamikwa fya ku mupashi, ayengi yasangwike ifishibilo fya maka ne cuma.

Lintu Charles VIII uwa ku France acimfishe Naples, mu Italy, mu 1495, alembeele aba ku ŋanda ati: “Teti musumine amabala ubusuma nsangile muli uno musumba . . . Cilemoneka kwati ni Adamu na Efa fye e babulilemo ku kuyalenga ukuba paradise wa pe sonde.” Lelo nga ca kuti Charles aikeleko ukufika na mu mwanda wa myaka uwalenga 17, nga alimweneko amabala yakalamba aya mu France aya Mfumu Louis XIV. Icitabo ca The Garden citunga ukuti amabala ya Ŋanda ya Mfumu iya ku Versailles “na nomba kuti yaitunga ukuba ayakulisha mu calo conse kabili ayayembesha.”

Nangu cibe fyo, Ukubukulula Imyata kwakwete ubupilibulo bupya ubwa paradise ubwa kuti: ububumbo buli no kucepako pa muntu wabuutushiwa uuli no kuwamya ibala ukupitila mu kufumyapo fyonse ifingalilenga ukumoneka nge mpanga. Imiti na maluba fyonse fyalitantikwe mu muyano wine wine. Muli fyo, ubutukushi bwa bena Roma ba mu kubangilila ubwa kwalula imimonekele ya miti ne fimpusa ukupitila mu kutungwila no kololola—bwalibukulwilwe apakalamba.

Lyene, mu mwanda wa myaka uwalenga 18 na 19, ukupansa kwa ba pa menshi no kushishanya kwaletele ifilimwa fipya ne milimine imo ku fyalo fya ku masamba. England atendeke ukukatamika ubulimi. The New Encyclopædia Britannica isoso kuti: “Mu England mu mwanda wa myaka uwalenga 18, umuntu atendeke ukwibukila pa lwa bubumbo ubo na o ali ulubali lwa buko. Mu cifulo ca kupampamikapo imitantikile yakwe iya kuipangila pa bubumbo, atendeke ukulanguluka pa fya kuteulwila ubumi bwakwe ku bubumbo.” Abantu bamo pamo nga William Kent na Lancelot Brown bali incenshi mu kuyemfye mpanga. Brown e waelengenye imiwamishe ya mpanga ukucila pali 200 mu England. Abaume babili abaishileba bapresidenti ba United States, Thomas Jefferson na John Adams, batandalile England mu 1786 ku kusambilila pa lwa mabala ya baNgeleshi.

Ukuyemfye Mpanga Ukwa ku Kabanga

Ubulimi bwa mabala yayemba ubwa ku China bwalisonga ukutumpuluka kwa ku Kabanga kwati ni fintu ifishilano fya bulimi ifya Egupti, Greece, na Roma fyasonga ukutumpuluka kwa ku Masamba. Pa kutendekelako abena China balepepa ifyabumbwa, umo imimana, amabwe, ne mpili fyonse fyalemonwa nge mipashi yasanguka mu fintu na muli fyo baleficindika. Pa numa ya ico, ubuTao, buConfucian, no buBuddha bwalipitile mu calo no kuletako umusango wa buko uwa bulimi bwa mabala yayemba.

Ku lubali lumbi ulwa Bemba wa Japan, amabala ya bena Japan yalundulwile mu nshila ya yako, umo imimonekele e yakatamikwapo ukucila ukubalabata kabili icintu icili conse calikwata icifulo ca ciko iciine. Pa kwesha ukubakilila ukuyemba kwa bubumbo no kulekanalekana pa cifulo cimo, umulimi atantika amabwe mu kusakamanisha no kulimba ifilimwa kabili alasakamanishisha imimenene ya fiko. Ici calimonekesha mu butukushi bwitwa bonsai (icalola mu kuti “icilimwa cabyalwa mu cikopo”), ubu e butukushi bwa kulama imikulile ya cimuti cinono nelyo imiti yafulilako ukuipanga mu cintu cimo no bukulu bulefwaikwa.

Nangu ca kuti imilimine ya mabala yayemba aya ku Kabanga kuti yapusanako panono ku ya ku Masamba, na yo yene yalangilila ukufuluka kwa Paradise. Ku ca kumwenako, mu ciputulwa ca nshita ica bena Heian mu Japan (794-1185), abalimi baeseshe ukubwesha imibele ya “paradise wa pe sonde,” e fyalembele uwaishibisha ilyashi lya kale ilya mabala ya cina Japan Wybe Kuitert.

Ukutemwa Ukwaba Mpanga Yonse

Ukutemwa amabala yayemba kwaba fye mpanga yonse—ukusanshako na ku mikowa yalelunga no kutolaula fye ifinsabwansabwa, iyaikele mu mabala “yalengwa na Lesa”—mu mitengo, na mu ncende sha cani. Pa lwa “bena Aztec ba ku Mexico na baInca ba ku Peru,” Britannica isoso kuti, “bakacimfya bashimike ulwa mabala yawamisha aya mpili shasansama, imiti yatitikana, utumfukumfuku, ne fishiba fya kuyemfya . . . ifyapalana sana na mabala ya ku Masamba.”

Ee, miti yatitikana iya pa kale iyali mu naamba sha Naelo, impanga shayemfiwa isha ku Kabanga, amapaaka ya muli lelo aya mu misumba, na mabala ya maluba—cinshi ifi filangisha? Ukuti umuntunse alafuluka Paradise. Pa kulanda pali uku kufuluka “kufuluka Paradise” ukwaikalilila mu muntunse, kalemba Terry Comito alondolwele ati: “Amabala yayemba fifulo umo abantu bayumfwa abakakuka.” Kabili muntunse nshi ushingatemwa ukusosa ati, ‘Pa myandi paba nge Bala lya Edene’? Lelo bushe ibala lye sonde lyonse—te bala fye lya ba cuma—cilooto fye? Nelyo bushe likabako ku ntanshi?

[Icikope pe bula 7]

Amabala Yayemba aya pa Cintamba aya Babele ukulingana no kwelenganya kwa waishiba ukulenga

[Icikope pe bula 7]

Ibala lyayemba ilya mu Japan

[Icikope pe bula 7]

Versailles, ku France

Ukutendeka fye na kale na kale, abantunse balifuluka Paradise

[Abatusuminishe]

French Government Tourist Office/Rosine Mazin