Ukubwelela ku fya Kutendekelako mu Kulwisha

Ubulwele Bwa Mpepo

Apantu icalo conse catonta sana pa kumfwa ifya nkondo sha bana calo, bumpulamafunde, ubulofwa, na mafya yambi, imfwa shilengwa no bulwele bwa mpepo te cintu cilandwapo sana sana pa lyashi lya pa mulabasa. Nangu ni fyo, akabungwe ka World Health Organization (WHO) kasoso kuti mupepi na hafu wa bekashi ba pe sonde ilelo baliba mu busanso bwa kulwala ubulwele bwa mpepo, kabili abantu amamilioni 300 ukufika ku mamilioni 500 balalwala cila mwaka, ukulenga ubulwele bwa mpepo ukuba “e bwacilapo ukusalangana pa malwele yonse aya mu ncende shakabisha kabili ubwacilapo ukusende myeo.” Bubipile shani?

Pa masekondi ayali yonse 20, umo alafwa ku bulwele bwa mpepo. Ukusansha ico cipendo cipilibula ukuti abafwa cila mwaka baba milioni umo na hafu—impendwa yalingana no bwingi bwa bantu bonse mu calo ca Botswana. Abengi abafwa bantu ba mu ncende shakabisha isha mu Afrika, ukucilisha abana banono. Muli baAmerika, mu mpanga ya Amazon, e mo akabungwe ka WHO kasangile ubulwele bwa mpepo ukuti e mo bufulishe. Icalenga sana sana ubulwele bwa mpepo kulya caba kubungaule miti no kwaluka kumbi mu filengwa na Lesa. Mu mekashi yamo aya mu Amazon aya mu Brazil, ubulwele nabubipisha ica kuti pa bekashi 1,000 ninshi ukucila pali 500 balyambukilwa.

Nampo nga ni mu Afrika, muli baAmerika, ku Asia, nelyo ukuli konse kumbi, ubulwele bwa mpepo bukuma maka maka abapiina. Akabungwe ka WHO katila, aba bantu “tabakumanisha ukuya ku fipatala, te kuti bakumanishe ukuicingilila kabili balitaluka nga nshi ukwaba imilimo ya kulama ubulwele bwa mpepo.” Nangu ni fyo, kwaliba isubilo ku kalanda ka aba bapiina. Inyunshipepala ya pa lwa kusapika amalwele ya mu ncende shakabisha iya TDR News, itila mu myaka ya nomba line, inshila ingabomba bwino iya kucincintililamo imfwa ilengwa no bulwele bwa mpepo naiseekelako. Ni nshila nshi? Ukubomfya ifyandaluwa fyayandatilwako umuti wa tushishi.

Ubusuma bwa Fyandaluwa

Nangu ca kuti ukubomfya ifyandaluwa musango wa kale, Dokota Ebrahim Samba, umukalamba wa maofeshi ya ba WHO mu Afrika, aebele inyunshipepala ya ba Panos Institute, iya Panos Features ukuti ukweshaesha kwa kumona ifyo ifi fyandaluwa fibomba ku kulwisha ubulwele bwa mpepo kwalangisha ukuti “filabomba bwino sana.” Ku ca kumwenako, mu Kenya ukubomfya ifyandaluwa fyayandatilwako umuti kwalyesha ukucefyako imfwa pa kati ka bana abashilafika na ku myaka isano, ukusanshako ne mfwa shimbi fye. Ukulunda ku kupususha ubumi, “ifyandaluwa kuti fyacefyako ukufinininwa kwakwata aba fya fipatala” pantu abakalakabila ukundapwa ku bulwele bwa mpepo bakalacepelako.

Nangu cibe fyo, ubwafya bulipo ni ubu: Ni bani bali no kulipila indalama sha fyandaluwa? Lintu bamo mu calo ca mu Afrika baipushiwe ukusangwilako, abengi balikeene. Kabili tacilepapusha, pantu abantu bekala mu calo icipoosa indalama ishishifika na ku madola 5 (aya ku United States) pa muntu umo pa mwaka ku kusakamana ubutuntulu bwakwe, icandaluwa—nampo nga calyandatilwa no muti nelyo iyo—cintu ca mataki. Nangu cibe fyo, apantu amabuteko tayapoose ndalama ishingi mu kubomfya iyi nshila ya kucingililamo ukucila pa shingapooswa ku kundapa ubulwele bwa mpepo, incenshi sha ba United Nations shitila “ukushita no kwananya ifyandaluwa fyayandatilwako umuti kuti kwapusushako indalama ishingi isha mabuteko ayapiina.” Na ciine, amabuteko nga yapayanya ifyandaluwa kuti yaba ni nshila ya kupusushishamo indalama. Nangu ni fyo, ku mamilioni ya bekashi babo abapiina, te kupususha fye indalama—kupususha no bumi bwabo.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 15]

CDC, Atlanta, Georgia