Icongo—Isakamika lya Muno Nshiku

KU ULEMBA LOLENI! MU BRITAIN

“E cimo ica fikalifya sana mu bumi.”—Amashiwi ya kwa Makis Tsapogas, impanda mano ya mu cipani ca World Health Organization.

“E mbipa yayanana mpanga yonse mu Amerika.”—The Boston Sunday Globe, U.S.A.

“E mbipa yakulisha muli ino nshita yesu.”—Daily Express, London, England.

TE KUTI ucimone, ukumfwe cena, ukusonda, nelyo ukucikumya. ICONGO, icitentula ubumi bwa mu matauni, nomba cilebifya ne ncende sha mu mishi.

Umwina Amerika umo uwasambilile filengwa na Lesa uwapoosele imyaka mupepi na 16 ukulalemba ifiunda fya mu filengwa na Lesa alisango kuti umulimo wakwe uya ulekoselako fye. Mu 1984 afwailishe mu ncende 21 mu citungu ca Washington, U.S.A., umushaleba congo pa maminiti 15 nelyo ukucilapo. Ilyo papitile imyaka isano, pashele fye incende shitatu.

Ku bekashi abengi aba mu calo, kuti cayafya ukusanga incende shitatu umushaba congo. Mu Japan, lipoti wa muli cilya calo conse uwa 1991 atile icongo calebalamuna ukuilishanya ukucila umusango onse uwa mbipa. Na kuba, The Times iya ku London mu kulingisha yalondolola icongo pamo nga “icikuko cakulisha mu bumi tulimo.” Ukufuma ku kubosa kwa kukalifya ukwa mbwa ukushiputuka ukufika ku kupongomoka kwa cilimba ca mwina mupalamano nelyo ukulila kwa ndibu muli motoka iya kutiinya abapuupu nelyo waileshi wa muli motoka, icongo caba fye kwati e fyo abantu bekala. Lelo icongo tacili ceni. Kutali cafuma.

Ubwafya Tabutendeke Nomba

Pa kucincintila ukutitikana mu misebo, Yuli Kaisare alibindile ifya kwendelamo fya mipeto ukukanalaenda akasuba mu kati ka Roma. Ku ca bulanda kuli wene na ku bena Roma banankwe, ici cipoope caleteleko icongo ca kukomeka mu matwi ubushiku, “lintu imipeto ya fikocikala iya mbao nelyo iya cela yaleluluma pa fipaapaatu fya mabwe ifyatantikwe apa kwenda.” (The City in History, kuli Lewis Mumford) Ukucila pa myaka 100 pa numa, kashika wa nshintu Juvenal ailishenye ukuti icongo cafufishe abena Roma utulo mu kutwalilila.

Ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 16, London, umusumba wa bwangalishi uwa England wasangwike musumba wakulisha umwalemang’anya abantu. Alison Plowden kalemba wa lupapulo lwa Elizabethan England, alemba ati: “Ica kubalilapo fye icalepapusha abatandashi cali cibolokoto: ukulila kwa fyela no kukonkonta mu fifulo fyafulisha ifya kubombelamo, ukululuma no kusholokota kwa mipeto ya fikocikala, ukung’onta kwa ng’ombe ishiletwalwa ku mushiika, ukupunda kwakalabana ukwa baleshitisha mu misebo abalepundilila ifyo baleshitisha.”

Mu mwanda wa myaka uwalenga 18 e mwatendekele ukwaluka mu fya maindastri. Nomba ububi bwa congo ca fyela bwalishilemoneka ilyo abaalebomba mu mafakitare batendeke ukufilwa ukumfwa. Lelo nangu fye bekashi aba mu misumba abashapaleme ku mafakitare baleilishanya ku congo icaleya cilekulilako. Kalemba wa lyashi lya kale Thomas Carlyle ailesokama mu “muputule umwacilikwe bwino” uwabelele pa mutenge wa ng’anda yakwe iya mu London pa kuti engasengauka ukulila kwa bamukolwe, bapiano ba bena mupalamano, ne fya kwendelamo fyalepita mu musebo wapalamineko. The Times yashimiko kuti: “Tacabombele.” Mulandu nshi? “E lyo aishilekalifiwa sana pa lwa fyo icongo caleisa, icalefuma ku fiunda fya kulila kwa mato no kupyola kwa mashitima”!

Imbipa ya Muno Nshiku Ili fye Konse

Ilelo abailishanya pa congo basonta sana ku fibansa fya ndeke ilintu ababomba ne myendele ya ndeke balikosapo pa kuti ifunde likapangwa ilya kulesha icongo ca kukomeka mu matwi. Lintu abene ba cibansa ca ku Manchester mu England babikilepo ifunde lya kuti lyonse ilyo indeke ya Concorde yaima baleilipilisha, bushe calibombele? Iyo. Umukalamba wa ba kensha wa Concorde alisumine ukuti indeke yali ne congo lelo atile nga ca kuti yaleima na mafuta yanono pa kuti icongo cicepeko, taingayafika ku Toronto nangu ku New York ukwabula ukwiminina pa nshila.

Ukulesha icongo ca fya kwendelamo mu misebo na bo bwine bwafya. Mu Germany, ku ca kumwenako, ukusapika kusokololo kuti uyu musango wa kukafya ulapumfyanya amaperesenti 64 aya bekashi. Kabili buli bwafya ubulekulilako, ukulingana no kushimika bukulile imiku 1,000 ukucila pa nshita lintu mu bwikashi mushali bamotoka. Lipoti ukufuma ku Greece alondololo kuti “Athens e musumba wafulishamo icongo mu Bulaya kabili ukubolokota kwalibipisha ica kuti kulonaula ubumi bwa bena Athens.” Mu kupalako, Icipani Cimona pa Fyashingulukako mu Japan cilemona ukukulilako kwa congo ca mu fya kwendelamo kabili baleshingamika conse ici ku kubomfya kuleya pa ntanshi ukwa bamotoka. Nga motoka talebutuka sana icongo cikalamba cifuma mu injini, lelo nga abutuka ukucila pali bakilomita 60 pe awala, ku mataila e kufuma sana icongo.

Ukuilishanya kukalamba sana pa lwa congo mu Britain kuntu kufuma mu mayanda. Mu 1996, icipani ca mu Britain ica Chartered Institute of Environmental Health camwene ukuti kwaliko ukuya pa muulu amaperesenti 10 mu fyo abantu bailishenye pa lwa bena mupalamano ba congo. Uulandilako ici cipani alandilepo ati: “Kuti cayafya no kulondolola. Icingalenga cimo ca kuti ifyo incito iletitikisha abantu cilelenga ukuti balefwaisha sana ukwikalako ku matwi tondolo pa ng’anda.” Mu fyakaniko fibili muli fitatu pa bailishenyepo mu Britain mu 1994 mwabimbilwemo ukulishe nyimbo bushiku bonse ne filulumo fya mainjini, indibu e lyo na bauta ba bamotoka. Lelo ni shani pa lwa maperesenti 70 aya bacula ku congo ca kukomeka mu matwi abashiilishanyanako pa kutiina ukusanswa? Ubwafya mu cine cine bukumene fye mpanga yonse.

Pa mulandu wa kwanana kwa congo ukulesakamika, ifipani ifyaiminina pa kucingilila ifyatushinguluka bapampamine pa kuti kubeko amafunde ya kucefyanyako icongo ca kukomeka mu matwi. Mu United States, ku ca kumwenako, mu mekalo yamo nabapangako amafunde ya cikaya aya kucefyako ukubomfya ifibombelo fya kuwamishako pa mansa ifyakwata bamashini. Mu Britain, Ifunde lya Kuleshe Congo ilipangilwe likumine ku bena mupalamano ba congo kabili lilesuminisha ukulipilisha fye apo pene umo nga apula mwi funde pa kati ka 23:00 hrs ukufika pa 07:00 hrs. Abalashi ba cikaya nabakwata fye na maka ya kupokolola icilimba cine icilekalifya abantu. Nangu cibe fyo, icongo ciletwalilila.

Apo icongo ca kukomeka amatwi cili bwafya ubulekulilako, kuti pambi mwatwishika cintu imwe mwe balecushiwa mwingacitapo. E lyo na kabili, ni shani fintu mwingasengauka ukukafye congo? Bushe kukatala akubako ukwikala ku matwi tondolo? Pa kusange fyasuko belengeni ifipande fikonkelepo.