Icongo—Cintu Mwingacita pa lwa Cene

PA KUWA kwa kasuba namunaka, mwapona na mu tulo utwine twine. Mu kupumikisha, bamushibusha ku mbwa sha bena mupalamano ishilebosa. Mwapilibuka mu busanshi amuti nakalimo icongo calapwila apa. Lelo ciletwalilila fye. Mu kubwekeshabwekeshapo, imbwa shatwalilila fye ukukuwa. Ilyo mwafulwa, no kupumfyanishiwa pa mulandu wa kufufiwo tulo, kabili nomba mwalalola, muletwishika ifyo abanenu bena bashipikishe ukukolonkonta kwa musango yo.

Abantu balapusana mu nshila bashishimisha ku congo. Ababomfi babombela pa fibansa fya ndeke abekala mupepi na paponene ndeke tabapumfyanishiwa sana ku congo ca ndeke nge fingayumfwa abashibombela ku fya ndeke. Namayanda uubomfya icibombelo ca malaiti ku kukumbawila ifya kulya alashishimisha ku congo ca ciko ukucila umuntu uwikele mu muputule umbi uulefwaya ukubelenga nelyo uuletamba Televishoni.

Bushe Icongo ca Kukomeka mu Matwi Cinshi?

Ifyalo filapusana mu nshila filondolwelamo icongo ca kukomeka mu matwi. Mu Mexico, icongo caba “ciunda fye conse icishifwaikwa icaba akalushabuci nelyo icikalifya abantu.” Mu New Zealand balanguluka icongo ukuti cacilamo nga caba “mu nshila ya kuti mu kukanalinga calapumfyanya umutende, ukutuusha no kwikala bwino ukwa uli onse.”

Basayantisti babili abalumbuka, Alexander Graham Bell, uwapangile telefoni, na Heinrich Hertz, umwina Germany uwasambilile physics, e balumbulwa sana sana pa fya kupima iciunda. Babel, nelyo ifyaishibikwa sana nga decibel (icakaniko ca pe kumi ica bel umo), e fya kupiminako ukupongomoka, ilintu hertz apima ukusumbika, nelyo ukusantuka kwa ciunda. Lintu icongo capimwa, amalipoti ilingi line yalosha ku cipimo ca madecibel aya ciunda.a

Lelo nani uupima no kwishiba ukupumfyanya kuntu iciunda cileta? Ni mwe, mwe baleumfwa! “Ukutwi kwa muntu kwaba e ca kupiminako cawamisha ica ciunda ca kukalifya,” e fisosa The Independent iya ku London.

Ififuma mu Congo

Apo ukutwi e “ca kupiminako cawamisha” ica kupiminako icongo, kanshi e cilundwa icicula sana ku congo. Nga utumishipa twabeebuka utwa mu kati ka kutwi twaonaika ninshi amatwi yalala yakoma. Kwena, abantu balapusana inshila bomfwilamo icongo. Lelo nga lyonse mulesangwa mu congo icicilile pa madecibel ayacila pali 80 ukuya kuli 90 kuti calenga amatwi panono panono ukuya yalekoma. Mu cine cine, icongo nga cili icikalamba, ne nshita kuti yaba fye inono iyo mwingapoosa mu ncende ya musango yo ninshi na matwi yakoma.

Magazini wa New Scientist ashimika ukuti utulimba twa kubika pa kutwi ilyo uleenda utushitishiwa mu France twalifika ku madecibel 113. Ukulosha ku kufwailisha kumo, kwalandile ukuti kwaliko “inyimbo sha rock ishalishiwe pa cilimba ca madisk ilingi line shalecila pa madecibel 100 no kulafika pa muulu mupepi na ku madecibel 127.” Icacilanapo kubipisha cintu cifuma mu congo ca pa fiila fya bakalisha wa filimba. Uwa kufwailisha umo asangile abantu nabatitikana mupepi ne fisoselo fyatentekanishiwe ukwabula no kwishibe co balecita. Ashimika ati: “Pa menso paalefiita, umukunto wa baso walelenga umubili wandi ukutetema, kabili icongo calenkalifya mu matwi.”

Cinshi cintu icongo cingacita kuli imwe? Incenshi imo yalando kuti: “Icongo catwalilila ica pa cipimo calinga fye ukufika na ku cipimo ca pa muulu cilalenga ukupopomenwa, ukunakuka, no kusashila.” “Ukulungulushiwa ku congo takupumfyanya fye insansa, kulalenga umubili ne nkuntu ukufunshika,” e fyalanda Profesa Gerald Fleischer, uwa ku yuniversiti wa ku Giessen, Germany. Nga umo nakanshika e lyo palunda ne congo, ukulingana no kulanda kwa kwa Profesa Makis Tsapogas, kuti caleta ukupopomenwa nangu fye no kulwala.

Ukwikala apali congo pa nshita ntali kuti kwayambukila imibele ya muntu. Lintu ubuteko bwa bena Britain bwaipwishe abalecushiwa ku congo ca kukomeka mu matwi fintu baaleyumfwa pa lwa balecite congo ca musango yo, balandile ulwa kubapata, ukulandula, nangu fye ukubepaya. Lubali lumbi, abacite congo ilingi line balema icipyu lintu abantu bailishanyako libili libili. “Icongo cilacefya ukulangulukilako bambi kabili ciletako ukwime cipyu no bukalushi,” e fyalanda umo uwaipoosa mu kukankantishe congo.

Abengi abaacushiwapo ku congo ca kukomeka mu matwi balishiba ukuti amaka yacincintila ukupumfyanishiwa yalaya yalenakuka panono panono. Bayumfwa ifyayumfwile umwanakashi umo uwali na bena mupalamano abo lyonse fye inyimbo shabo shalelilisha sana uwatile: “Lintu wapatikishiwa ukukutika ku cintu ico ushilefwaya, kuti wafunshika. . . . Nangu fye ni lintu icongo caleka, twaleishiba ukuti na kabili calatendeka.”

Bushe kanshi, takwabako inshila ya kubombelamo ne congo ca kukomeka mu matwi?

Ico Mwingacita

Apo icongo calyanana, abengi tabeshiba no kwishibo kuti balepumfyanya bambi. Abalaishiba, bamo kwena kuti baleka incitilo iikalifya bambi. E mulandu wine inshila ya bucibusa ingabombela bwino pa kulanda no mwina mupalamano wa congo. Umuntu umo alifulilwe ilyo abena mupalamano bakwe bailishenye ku buteko ukuti aali wa congo. Atile: “Kuti nasubilo kuti nga balishile twaisamonana pa kanwa nkati nga balifulilwe pa congo.” Nyina umo uwapekenyeko parte wa bana banono alipapile ilyo umulashi amutununwike. Uyu nyina atile: “Kanshi abaaleilishanya nga baishilekonkonsha no kunjeba nga calibakalipe.” E mulandu wine kanshi, umulashi umo uwa fya bumi bwa mu bwikashi umwina Britain apapiile ilyo asangile ukuti amaperesenti 80 aya baaleilishanya pa lwa congo ca mu mayanda tabaalandapo na bena mupalamano babo ukuti banasheko icongo.

Ukufilwa ukulanda ku bena mupalamano ba congo kulangilila ukuti tamwacindikana. Ifyo abantu benekela ukwasukwa kabili ilingi line e fyo babaasuka ukuti: ‘Nga ndefwaya ukulishe cilimba candi, mfwile nalisha, ninkwate nsambu!’ Balatiino kuti ukutubulula kwa cikuuku ukwa kuti bacefyeko iciunda kuti pambi kwaletako ukukansana ukubeebo kuti tacibakumine. Fintu ico cilelangisha imibele ya bulanda pali buno bwikashi bwa ndakai! Fintu cipalile ku bulondoloshi bwa mu Baibolo ubwa kuti muli shino “nshita ishayafya,” abantu mu cinkumbawile bali no kuba ‘abaitemwa, aba miiya, abankalwe, kabili bacintalika’!—2 Timote 3:1-4.

Ifingi fishintilila sana pa nshila intu uulecushiwa abomfya. Magazini wa Woman’s Weekly alangilile ica kucitika cili pano icaliko ilyo ukuilishanya kwa kwime cipyu kwakalifye untu bapeele umulandu: “Ukulanda mu cikabilila na mu kumfwika ukuti, ‘Nshilekaana, nimbifya—ico nacikalipila ni co nga nshilele ndanaka sana’ nalimo e cingafwaikwa pa kunashanasha [umwina mupalamano wa fikansa].” Nalimo kuti baitemenwa ukutalusha icilimba ku cibumba cipalamineko no kubweshako iciunda panono.

Nga fintu caba, calilinga ukusungilila ukwampana kusuma na bena mupalamano benu. Abalashi bamo aba mabuteko ya cikaya balafwilishako ukuwikisha abena mupalamano nga bapusana. Pa mulandu wa kubipilwa kwisako nga abalashi e baisafisha ukuilishanya, ukwita inkombe ya buteko kulingile ukumonwa nga “ica kucita fye nga cakakala.”

Nga ca kuti muleenekela ukukuukila ku ng’anda ipya, kuti cawama ukuyamona ukwingalafume congo ilyo tamulapwishishisha ifipangano fyonse. Abemininako ukushitishe fikuulwa balatubulula ukuti mwayatandalila ing’anda muli no kushita pa nshita shalekanalekana isha kasuba ukubebete congo. Kuti mwaipushako abena mupalamano mwaumfwe fyo bengalandapo. Nga mwasango bwafya lintu mwakuukila pa cifulo cipya, esheni ukupikulula mu nshila ya cikuuku. Ukulalwishanya mu filye cilundako fye ubulwani.

Lelo ni shani nga ca kuti mwikala mu cifulo umwabe congo kabili ne nshila ya kukuukila kumbi na yo tamukwete? Bushe muli no kulacula fye ifyo fine? Awe iyo.

Ifya Kuicingilila ku Congo

Sangeniko inshila mwingabomfya ku kucingilila ing’anda ku congo cifuma pa nse. Bebeteni ifibumba na pa nshi ukumona nga kuli ifipunda ifingacilikwa. Moneni maka maka incende umwaba apa kusomeka intambo sha malaiti. Bushe tamulesunkana?

Icongo ilingi line cingilila mu fiibi na mu mawindo. Ukubika amagalasi yabili pe windo kuti cayafwako ukucefyako icongo. Nangu fye mwi fulemu lya ciibi ukukonkeshamo akapapa kanakanaka kuti kwalalenga iciibi ukulafika bwino. Nakalimo ukukuulako umutefwe wa ŋanda no kubikako iciibi calenga bubili kuti cacingilila incende mwikelemo ku congo ca bamotoka.

Nangu cingatila icongo ca bamotoka cilekula mu kwangufyanya nga nshi, bakapanga ba bamotoka lyonse baleletako ifibombelo fipya ne nshila sha kunashishamo icongo mu kati ka motoka. Amataila yashicita sana icongo na yo kuti yayafwako. Mu fyalo ifingi ukweshaesha imisango yalekanalekana iya misebo kwaliletako fimo ifyo beta abati “whisper concrete,” uko amabwe yamo yashala fye nayasalangana na muli fyo ukukanalakumana libili libili na mataila. Ukubomfya umusebo wa musango yu kulanashako icongo ukufika ku madecibel yabili kuli bamotoka banono na decibel umo ku fimbayambaya fikalamba. Nangu ici tacingamoneka ukuti cikalamba, ukucefyako fye amadecibel yatatu nga kwakanya pali bamotoka bonse ciba kwati kubweshako icongo ca bamotoka ukufika kuli hafu!

Abapange misebo nomba balashila imisebo ikalamba ukwabikwa ne ficingo nelyo ifipuma fye loba, muli fyo ukucefyako nga nshi icongo. Nangu fye nga incende ya kucite fyo takuli, kulabako ukupindilila kwaibela, pamo nga filya caba ku kabanga ka London uko bapikula umuwilo ne fimenwa ifishuma, ificingilila abekala mupepi ne misebo ikalamba ku congo.

Ukufubalishe fiunda fileto kupumfyanya ukubomfya ico beta abati icongo ca kufufya—ku ca kumwenako, amatamba yapumfyanya aya mu lwelele nelyo ukupuutamo mwela—e cingabomba mu mibele imo, pamo nga mu maofesi. Mu Japan bapiano ba mutalalila nomba baleshitishiwa. Mu cifulo ca kupama pa lusale, umushimpo uya mu kukumya pa malaiti apafumya iciunda mu fya kumfwilako fya mu matwi ifya ulelisha.

Basayantisti kale kale balipoosa inshita iikalamba ukufwailisha pa fyo bengapanga ico beta ica kukankantishe congo. Maka maka, ici cisanshamo ukubomfya iciunda na cimbi pa kupangako ifiunda ififumyapo icongo. Kwena, ici cibimbamo ifibombelo na fimbi ne fipooswa ifingi kabili mu cituntulu tafifumyapo intulo ya bwafya. Ipepala lya U.S.News & World Report lyalandapo ukuti: “Ukufikila abantu bakatendeke ukumona icongo pamo nge fiko fya fiunda, ica kukankantishe congo kuti caba ni nshila ya kutuletelako fye umutalalila unono.” Nakalimo kuti caba, lelo bushe umutalalila e wingapwisha icongo ca kukomeka mu matwi?

Bushe mu cituntulu kwalibako icilolelo icili conse ica kwikala ku matwi tondolo pa ng’anda yenu na mu bwina mupalamano? Icipande cesu icikonkelepo ciletupeela isubilo lya cine cine.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 26]

Ifyo Mwingasengauka Ukuba Umwina Mupalamano wa Congo

● Langulukileniko abena mupalamano benu ilyo mulecita conse icilelete congo, kabili bangilileni ukubeshibisha.

● Umfwileni lintu umwina mupalamano amulomba ukunashako icongo.

● Ishibeni ukuti icimwemwe cenu tacilingile ukutungulula ku kucula kwa banenu.

● Ibukisheni ukuti icongo ne fiunda filapita bwino mu nkungu na pa nshi fye.

● Bikeni icibombelo cilete congo pamo apasanshikwe.

● Shininkisheni ukuti kuliko umo uwingayashimya icili conse icingalila pamo nga mu ng’anda nangu muli motoka.

● Mwilabombe milimo ya congo nelyo ukubomfye fibombelo fya mu ng’anda ifilete congo mu nshita ya bushiku.

● Mwilalishe nyimbo pa cipimo icingakalifya abanenu.

● Mwilasha imbwa sheka pa nshita yalepa.

● Mwilasuminisha abana ukulacilauka no kupumfyanya aba pa ntunti ya pe samba.

● Mwilalisha uta, ukupume fiibi, nelyo ukulisha injini wa motoka ubushiku.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 27]

Ifyo Icongo Cimwambukila

Ipepala lya The Times lisoso kuti: “Icongo e cimo icingaleta ubusanso icayanana nga nshi mu maindastri mu Britain ilelo, kabili icifumamo ilingi line kukoma amatwi.” Ukufwailisha kwa fyo ubumi bwambukilwa ku fintu umuntu acita kulangililo kuti icongo icacila pa madecibel 85 kuti caleto busanso ku kana kalekula mu nda. Amatwi ya mwana yalakoma, kabili amahomone ya mwana kuti yalubana e lyo no kwisafyalwa uwalemana.

Ukwikala apali icongo kulatunkanika umupita umulopa no kucefyako umulopa uuya ku filundwa fya mubili. Icikonkapo ca kuti, umubili ulacitapo cimo ukupitila mu kuletako amahomone ayalenga umulopa ukubutukisha no kwingilishako ukutunta kwa mutima, limo limo ukulenga ukukubauka kwa mutima no mutima fye ukukalipa.

Ilyo icongo capumfyanya imibombele yenu, kuti kwaba amafya yambi. Nga mwafufiwo tulo kuti cayambukila ifyo mulebomba akasuba. Icongo tacingaalula umusenselo mulebombelapo umulimo, lelo kuti casangwila ku bwingi bwa filubo mwingapanga.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 29]

Ukuicingilila pa Ncito

Nga mwasango kuti icongo cili e bwafya mulekwata pa ncito, kuti mwalangulukapo ukufwalako cimo mu matwi. Ifya kufimba mu matwi filalinga ukushinguluka umutwe kwati fya kumfwilamo kabili ilingi line filabomba bwino icongo nga cili icikalamba. Fyaliwama pantu kuti mwatwalilila ukumfwa ifyo abantu balelanda ne fishibilo fya kusoka ukufuma kuli bamashini, nangu line filacilenga ukuba icayafya ukwishiba intunga ukulefuma ifiunda muleumfwa. Utwa kucilika mu matwi tufwile ukulinga bwino ku matwi yenu kabili tatwalinga ukubomfiwa nga mwalilwala amatwi nelyo nga mu kutwi mulakalipa.

Ukulakakamo muli bamashini kuti kwacefyako ukusokona. Ukubika icibombelo pa ncende apayanshikwa umupila kuti kwacefyako icongo ca kukomeka mu matwi pamo nge fyo cingaba nga mwapaatukanya bamashini ba congo baikala beka.

*Amafunde mu fyalo ifingi yafwayo kuti abene ba ncito baleshininkisho kuti ababomfi babo nabafwalako fimo ifya kucingilila mu matwi.

[Icikope pe bula 28]

Ni shani mwingaicingilila ku congo icifuma mu mekalo umo babomfya bamotoka?