Inshila 6 Isha Kucingililamo Ubumi Bwenu

KU ULEMBA LOLENI! MU NIGERIA

UKULINGANA na kabungwe ka World Health Organization (WHO), mupepi na maperesenti 25 aya bantu bekala mu fyalo fipiina tabakwata amenshi yasuma. Ukucila pa maperesenti 66—mupepi na bantu amabilioni 2.5—tabakwata kwa kupooso busali ukwalinga. Ku bengi ifyafumamo malwele ne mfwa.

Mu mibele ya musango yu, cilafya ukusungilila ubusaka. Nalyo line, nga ca kuti mwalenga ubusaka bwa pa lwenu ukuba e bumi, mukaicingilila ku malwele ayengi. Twalalanda pa nshila 6 isho mwingabomfya ku kuicingilila na ku kucingilila ulupwa lwenu ku tushishi utwingengila mu mubili wenu no kumulwalika.

1. Sambeni amaboko ne sopo na menshi nga mwakumya amafi na lintu tamulaikata ica kulya.

Inshila yakatama iya kuleseshamo ukulwala kushininkisha ukuti isopo na menshi filebapo lyonse ku kuleka bonse mu lupwa lwenu balesamba maboko. Isopo na menshi filafumya utushishi tulwalika ku maboko—utushishi tulwalika utwingengila mu fya kulya nelyo mu kanwa. Apantu abaice ilingi balabika iminwe yabo mu kanwa, calikatama ukusamba amaboko yabo ilingi, na kucilisha ilyo tamulabapa ica kulya.

Na kucilisha calikatama ukusamba ku maboko ne sopo pa numa ya kubomfya icimbusu, ilyo tamulaikata ica kulya, na pa numa ya kupipa umwana.

2. Bomfyeni icimbusu ca kwimba.

Ku kulesha ukusalangana kwa tushishi tulwalika, calikatama ukupoosa ubusali bwino. Amalwele ayengi, maka maka ukupolomya, yafuma ku tushishi tulwalika utusangwa mu busali bwa muntu. Utu tushishi kuti twaingila mu menshi ya kunwa nelyo ifya kulya, kuti twaba ku maboko, nelyo pa fipe fya mu kicini na pa fyo mupekanishishapo nelyo ukupeelelamo ifya kulya. Ilyo ico cacitika, abantu kuti bamina utushishi tulwalika.

Ku kwaafwa ukucingilile ci, bomfyeni icimbusu. Ubusali bwa nama bufwile ukutalushiwa ku mayanda no tumfukumfuku twa menshi. Kuti mwapapa ukwishibo kuti ubusali bwa tunya na bana abanono bwalicilamo ukuba no busanso ukucila ubwa bakalamba. E co na baice bene bafwile ukusambilishiwa ukubomfya icimbusu. Ilyo abana basha ubusali apali ponse, ubusali bwabo bufwile ukukuswa ilyo line fye no kupooswa mu cimbusu nelyo ukushiikwa.

Ifimbusu fifwile ukulasungwa ifya busaka no kufimbwapo.

3. Bomfyeni amenshi ayasuma.

Indupwa shakwata amenshi ayasuma ayengi, aya ku mupompi tashilwala sana ukulingana ne shishakwata. Abashakwata amenshi ya ku mupompi kuti bacingilila ubumi bwabo ukupitila mu kufimba pa fishima no kutalusha amenshi ya fiko ku ya kunwa, aya kusamba, na ya kucapila. Na kabili calicindama ukukanaingisha inama mu ng’anda no kushitalusha ku menshi ya kunwa.

Inshila na imbi iya kuicingililamo ku malwele kusunga ubusaka imbeketi, umwando, ne mitondo ibomfiwa ku kutapula no kusunga menshi. Ku ca kumwenako, caliwama ukusaamika imbeketi ukucila ukuibika pa nshi.

Amenshi ya kunwa ayasungwa mu ng’anda yafwile ukusungwa mu cipe ca busaka kabili icifimbwapo. Amenshi muli cilya cipe yafwile ukutapulwa na kapu wa busaka. Te kwesha ukusuminisha abantu ukwikata mu menshi ya kunwa nelyo ukunwina ku cipe mubikamo amenshi.

4. Ipikeni amenshi ya kunwa kano nga yafuma mu mupompi uusuma.

Ilingi amenshi yawamisha ukunwa yafuma mu mupompi. Ilingi amenshi yafuma mu tumfukumfuku tumbi kuti yakwata utushishi tulwalika, nangula yengalamoneka ayasuma.

Ukwipika amenshi kulepaya utushishi tulwalika. E co lintu mwatapa amenshi mu fishiba, mu milonga, nelyo mu matanki ya menshi, caliwama ukuyepika no kuyaleka yatalala ilyo tamulayanwa. Amenshi yashakwata utushishi tulwalika yalikatama na kucilisha ku tunya nelyo abana banono, apantu umubili wabo taulwisha utushishi tulwalika ukulingana na bakalamba.

Nga ca kuti amenshi ya kunwa te kuti yepikwe, yasungeni mu cipe icapangwa na pulastiki walengama nelyo amaglasi no kufimbapo. Lyene no kubiika icipe pa kasuba inshiku shibili ilyo tamulatendeka ukuyabomfya.

5. Sungeni ifya kulya fyenu ubusaka.

Ifya kulya filiwa ifibishi fifwile ukusamfiwa bwino. Ifya kulya fimbi fifwile ukwipikwa sana, maka maka inama ne fyuni.

Caliwama ukulya ica kulya ilyo line fye caipikwa; muli iyo nshila te kuti cikwate inshita ya kusasa. Nga ca kuti mufwile ukusunga ica kulya ukucila pa maawala yasano, mufwile ukucisunga icakaba nelyo ukucibika mu friji. Ilyo tamulacilya, mufwile ukucikafya bwino.

Ilingi inama iibishi ilakwata utushishi tulwalika, e co tamufwile ukuibika pamo ne fya kulya mwipike. Pa numa ya kupekanya inama iibishi, samfyeni ifipe mwacilabomfya na po mwacilapekanishisha.

Apo mupekanishisha ica kulya pafwile ukuba apa busaka lyonse. Ifya kulya fifwile ukufimbwapo no kutalushiwa kuli balunshi, bakwindi, ne nama shimbi.

6. Oceni no kushiika ifisooso fya mu ng’anda.

Balunshi, abasalanganya utushishi tulwalika, batemwa ukufyalila mu fya kulya fya pa cishala. E co ifisooso fya mu ng’anda tafifwile ukupooswa pa nshi. Cila bushiku, fifwile ukushiikwa, ukocewa, nelyo ukupooswa mu nshila imbi.

Ukupitila mu kubomfya ifi fya kutungulula, kuti mwaicingilila no lupwa lwenu ku kupolomya, kolera, typhoid, ku nsokanda, ku fya kulya filwalika, nelyo amalwele yambi.

[Abatusuminishe]

Ifi fyebo fyafuma muli: Facts for Life, iyasabankanishiwe no tubungwe twa United Nations Children’s Fund, United Nations Scientific, Educational, and Cultural Organization, na WHO.