Inshila 6 Isha Kuibakilamo ku Malwele

Ubwafya mu Fyalo Ifipiina

ABANTU abengi ilelo bafwile ukuibikilishako sana pa kuti babe aba busaka, maka maka mu fyalo umushisangwa sana amenshi ayasuma ne fimbusu ifingi. Lelo cisuma ukuba aba busaka. Catunganishiwa ukuti ukucila pali hafu wa bana balalwala no kufwa pa mulandu wa tushishi tuleta amalwele utwingila mu kanwa ukupitila mu minwe yalamba nelyo ifya kulya fyakoweshiwa atemwa amenshi. Amalwele ayengi, maka maka ukupolomya, kuti yacilikilwa pa kukonka imitubululo ikonkelepo iyaba mu lupapulo lwa Facts for Life ulwa kabungwe ka United Nations Children’s Fund.

1 Bomfyeni ifimbusu ku kupoosa ubusali

Utushishi utwingi utuleta amalwele tusangwa mu busali. Ilyo utushishi tuleta amalwele twaingila mu menshi nelyo mu fya kulya nelyo twaikala pa minwe, pa fipe fya mu kicini, nelyo pa fifulo mupekanishisha no kupeelela ifya kulya, kuti twaingila mu kanwa kabili kuti mwamina utu tushishi, ne ci kuti caleta amalwele. Inshila yawamisha iya kucilikila ukwanana kwa tushishi twa musango yu kubomfya ifimbusu ku kupoosa ubusali. Bomfyeni icimbusu ku kupoosa ubusali. Shininkisheni ukuti takuli amafi ya nama mupepi na pa mayanda, mu nshila, nelyo mu ncende abana bangalila.

Ukushaba ifimbusu, shikeni ubusali ilyo line. Ibukisheni ukuti ubusali bonse bulakwata utushishi utuleta amalwele, pamo no busali bwa bana. Mufwile ukupoosa ubusali bwa bana mu cimbusu nelyo ukushiika.

Mulewamya ifimbusu lyonse. Mufwile ukukupika pa fimbusu fya kwimba kabili mufwile ukulakumpa lyonse ifimbusu fya kukumpa.

2 Sambeni ku maboko

Mulesamba ku maboko lyonse. Mulesamba ku maboko ne sopo na menshi nelyo ne mito ku kufumya utushishi tuleta amalwele. Tacakumanina ukusamba fye ku maboko na menshi—mufwile ukusambako ne sopo nelyo imito.

Calicindama ukusamba ku maboko pa numa ya kufuma ku cimbusu na pa numa ya kupipa akanya nelyo umwana uwaciya ku cimbusu. Kabili mufwile ukusamba ku maboko pa numa ya kwikata inama, ilyo mushilaikata ifya kulya, na lintu mushilaliisha abana.

Ukusamba ku maboko kulacingilila abantu ku nsokanda ishileta amalwele. Ishi nsokanda tamwingashimona ukwabula maikroskopo. Shikala mu busali na mu misu, mu menshi na mwi loba, na mu nama iishipiile nelyo iishipikwe bwino. Inshila ikalamba iya kucilikilamo insokanda ku kwingila mu mubili kusamba ku maboko. Kabili, nga mulefwala insapato ilyo muli mupepi no kwabela icimbusu, kuti mwacilikila insokanda shingabako ku kwingila mu mubili ukupitila mu nkanda ya ku makasa.

Ilingi abana balabika iminwe mu kanwa, e co mulebasamba ku maboko lyonse, maka maka ilyo bafuma ku cimbusu na lintu bashilalya. Basambilisheni ukusamba ku maboko no kukana-angalila mupepi na ku cimbusu, nelyo ku ncende abantu bapoosa ubusali.

3 Sambeni ku menso cila bushiku

Pa kucilikila amalwele ya menso, mulesamba ku menso ne sopo cila bushiku. Mufwile ukusamba na bana ku menso. Ku menso ukuli ifiko kulaleta balunshi abasenda utushishi tuleta amalwele. Utu tushishi kuti twaleta amalwele ya menso no kulenga umuntu apofula.

Muleceeceeta amenso ya bana benu lyonse. Amenso ayali bwino yalakwatako amenshi kabili yalabeeka. Nga ca kuti amenso tayakwete menshi, nayakashika nelyo nayafimba nelyo nga yalefumya amanong’o, umwana afwile ukupimwa ku ba ku cipatala nelyo badokota.

4 Bomfyeni amenshi yasuma epela

Aba mu ndupwa tabalwala sana nga ca kuti balebomfya amenshi yasuma kabili nga bashininkisha ukuti mu menshi tamuleingila utushishi tuleta amalwele. Amenshi yenu yasuma nga yafuma mu mupompi uwakwata imipaipi yapangwa bwino kabili iyasungwa bwino nelyo mu fishima no tumilonga ifishakoweshiwa. Amenshi yafuma mu fishiba, mu mimana na mu matanki yashakwata ifya kukupikapo nelyo mu fishima te lingi yaba ayasuma, lelo kuti yasangululwa nga yabilaushiwa.

Mufwile ukukupika pa fishima. Imbeketi, imyando, ne mitondo ibomfiwa ku kutapula no kusunga amenshi ilingile ukusamfiwa lyonse no kubikwa apa busaka, te pa nshi iyo. Inama tashifwile ukuba ku ncende mutapa amenshi ya kunwa no kwikala abantu. Mwilabomfya umuti wa kwipailako utushishi nelyo imiti imbi mupepi no ko mutapa amenshi.

Mu ng’anda, amenshi yalingile ukubikwa mu cipe ca busaka icakwata inkupiko. Kuti cawama ukukwata icipe ca kubikamo amenshi icakwata umupompi. Nga ca kuti takuli umupompi, mufwile ukutapula amenshi muli cilya cipe ukubomfya kapu ya busaka. Tamufwile ukwikata amenshi ya kunwa na maboko yalamba.

5 Cingilileni ifya kulya ku tushishi tuleta amalwele

Nga mwaipika sana ifya kulya kuti mwaipaya utushishi. Ifya kulya, maka maka inama ne nkoko filingile ukwipikwa sana. Utushishi tulafula bwangu mu fya kulya ifili ifya cifulefule. E co mufwile ukulya ifya kulya ilyo line mwaipika. Nga mulefwaya ukusunga ifya kulya ukucila pa maawala yabili, shininkisheni ukuti fyasungwa ifyakaba nelyo fyasungwa umwatalala. Kabili, nga ca kuti ifyo fya kulya mwipike mwalalyapo na kabili, mukupikepo. Ukucite ci kucingilila ifya kulya kuli balunshi no tushishi. Ilyo mushilalya filya fya kulya mwacisunga, kafyeniko.

Umukaka wa kwi bele e mukaka wa tunya na bana abanono uwawamisha kabili uwacingililwa sana. Umukaka wa nama uwaipikwa waliwamapo ukucila umukaka uushaipikwa. Mwilabomfya mabotolo ku kupelelamo abana umukaka kano mwayasuka mu menshi ayabilauka ilyo mushilayabomfya. Ilingi amabotolo ya kupeelelamo umwana umukaka yalakwata utushishi utuleta ubulwele bwa kupolomya. Caliwamapo ukonsha abana nelyo ukubapeela umukaka ukubomfya kapu wa busaka.

Mulesamfya ifisabo ne misaalu na menshi yasuma. Ici calicindama maka maka nga mulepeela utunya ifibishi nelyo abana banono.

6 Pooseni ifisooso fyonse ifya pa ng’anda

Balunshi, impemfu, bakwindi, ne mpuku filasenda utushishi tuleta amalwele. Ifi fintu fyatemwa apali ifisoso. Nga ca kuti takwaba abasenda ifisooso kuntu mwikala, pooseni ifisooso mu mukanda umo mwingashika filya fisooso nelyo ukufyoca cila bushiku. Sungeni ing’anda yenu iya busaka kabili iyabula ifisooso pa mbilibili na menshi ya fiko.

Nga ca kuti lyonse mulekonka iyi mitubululo, mukasanga ukuti cikanguka ukucita ifi fintu lyonse. Tayaafya kabili taikabila indalama ishingi pa kuikonka, lelo ikabakilila imwe no lupwa lwenu ku malwele.

[Icikope pe bula 15]

Ukushaba ifimbusu, shikeni ubusali ilyo line

[Icikope pe bula 15]

Mulesamba ku maboko lyonse

[Icikope pe bula 16]

Aba mu lupwa tabalwala sana nga balebomfya amenshi yasuma kabili baleshininkisha ukuti utushishi tatuleingilamo

[Ifikope pe bula 16]

Mulesamba ku menso ne sopo cila bushiku

[Icikope pe bula 17]

Nga mulefwaya ukusunga ifya kulya mwipike ku kwisalya inshita imbi, kupikenipo

[Icikope pe bula 17]

Mulingile ukushiika ifisooso fya pa ng’anda nelyo ukufyoca cila bushiku