Imisango Yenu Busanso Nshi Bwabamo?
INO myaka, kuli isubilo lya kuwamyako ifya bumi. Lipoti wa ba World Health Organization (WHO) atile: “Ino myaka abantu abengiko kuti bakumanishako fimo ifya kusakamana ubumi, amenshi yasuma ne nshila sha kupoosa ubusali.” Icishinka cili ca kuti, abantu abengi mu calo bekala mu mekalo ya busanku, lelo nga fintu umulabasa wa British Broadcasting Corporation washimike, “ubupiina mwi sonde bwalicefiwa mu myaka yapitapo 50 ukucila mu myaka ya ku numa 500.”
Ukuwaminako kwa fya cipatala kwalilundako imyaka abantu mu calo conse benekela ukwikala. Mu 1955 imyaka umuntu aleenekelwa ukwikala yali ni 48. Ilyo calefika 1995 yalininineko ukufika ku myaka 65. Icalenga iyi myaka ukufulilako caba kusangwa kwa miti ya kucilikila amalwele ya bana.
Pa myaka fye 40 iyapitapo, imfwa ishingi nga nshi shaleba sha bana banono abashilafika ku myaka isano. Lelo, ilyo calefika mu 1998, abana abengi mu calo balipeelwa umuti wa kucingilila amalwele yakalamba aya ku bwaice. Ne co calilenga imfwa sha bana abashilafika ku myaka isano ukucepelako nga nshi. Ukulingana ne cipani ca WHO, “nacimoneka fye apabuuta ukuti ubumi buli no kuwaminako, no kulepelako.”
Lelo kwena, ubumi bwalepa lelo ubwa mu mikalile yabipa kuti bwaba bwa kuicusha fye. Pa kufwailisha imikalile isuma, abengi bapoosesha amano ku fyuma. Lelo, ubumi bwa musango yo bulaleta amafya na bo bwine.
Bushe Imikalile Yawamako Yalisa?
Ukuwamya ubwikashi no bunonshi fyalilenga abantu abengi ukwalula imikalile yabo. Muno nshiku abengi mu fyalo ifikankaala kuti bakumanisha imikalile iyali kale iya bakankaala. Kabili ilintu ukulunduluka kwa musango yu kumo kumo kwalilenga abantu ukwikalako imyaka yafulilako, abengi balibelelekwa ukwikala imikalile iingabepaisha.
Ku ca kumwenako, abengi balibomfya indalama shafulilako isho bakwata ku kushita ifintu bashikabila pamo nga imiti ikola, ubwalwa, na fwaka. Ku ca bulanda, icili no kufumano cileshibikwa no kwishibikwa. Magazini wa World Watch atile “icintu icilekula lubilo lubilo mu konaula ubumi bwa bantu te malwele, lelo fintu fipangwa.” Alundapo no kuti: “Mu myaka fye 25, cileenekelwa ukuti amalwele ya fwaka e yali no kucishamo ukulwalika abantu ukucila amalwele yambukila.” E lyo, ulupapulo lwa Scientific American lutila: “Amalwele ya kansa ukufika ku mapesenti 30 ni ku mulandu wa kupeepa e lyo ne mikalile, maka maka imiliile no kukanatukusho mubili.”
Takuli no kutwishika ukuti imisango tusalapo mu mikalile yesu ilakuma sana ubumi bwesu. Ninshi kuti twasungilila shani ubumi busuma nelyo ukubuwamyako? Bushe imiliile isuma no kutukusha umubili ninshi capwa fyakumanina? Ukulundapo, bushe ifyaba mu mano yesu ne fintu fya ku mupashi filafwako ku mikalile iituntulu?