Abakote Baleya Balefula

MU 1513, kapansa umwina Spain Juan Ponce de León atubwile mu menshi ukukonko lulamba lushaishibikwa ulwa ku North America. Bamo bashimika ukuti apantu icifulo asangile calikwete amaluba ayengi, aciinike ati Florida, icipilibula mu cina Spain ukuti “Ica maluba maluba.” Ukusange shina kwena kwalyangwike. Lelo, ukusanga icamulengele ukuti aye alepansa, ukucilumbula, akamfukumfuku ka menshi ayengalenga abakote ukuba abaice, cena calimwanshishe. Pa numa ya kusokota bwino bwino muli iyo ncende yonse pa myeshi iingi, ukusapika kwa kwa uyu kapansa ukwa kufwaya akamfukumfuku kashimikwa aka menshi ya kulenga abakote ukuba abaice kwalipwile kabili atwalilile ubulendo bwa pa menshi.

Nangu ca kuti utumfukumfuku twa kulenga abakote ukuba abaice tatwingasangwa ilelo nga fintu tushasangilwe mu nshiku sha kwa Ponce de León, cimoneka kwati abantu balisanga ico kalemba Betty Friedan aitile “akamfukumfuku ka kulenga abantu ukukota.” Umulandu asosele ifi ni co impendwa ya bakote mwi sonde lyonse ilekulilako nga nshi. E co abantu abengi nomba balekota ica kuti abafulile mu calo bakote.

“Umulimo umo pa Milimo Iikalamba iyo Abantunse Baacita”

Abasapika pa lwa mishinku ya bantu ne mikalile yabo bashimikapo fimo. Pa kutendeka kwa uno mwanda wa myaka, nangu fye ni mu fyalo ifikankaala sana, abantu tabalefika ku myaka 50. Ilelo, balecila imyaka 75. E fyo cili na ku fyalo ifipiina, pamo nga China, Honduras, Indonesia, na Vietnam, imyaka abantu baleikala ilelo nailundwapo na 25 ukucila intu baleikala imyaka fye 40 iyapitapo. Cila mweshi abantu milioni umo e balefika ku myaka 60 mwi sonde lyonse. Ku ca kupapusha, abantu abaleya balefulilako ilelo pe sonde, te baice, lelo bakote ba ‘mushinsanshiku’ abakwete imyaka 80 no kucilapo.

Kasapika umo uwa fya mishinku ne mikalile ya bantu Eileen Crimmins alemba muli Science magazine ukuti, “ukuleefya imyaka abantu baleikala, e mulimo umo pa milimo ikalamba iyo abantunse baacita.” United Nations ilasuminisha ayo mashiwi, kabili pa kuti ilenge abantu ukwishiba pa lwa uku kubombesha, isobwelepo umwaka wa 1999 ukuba Umwaka wa Bakote ba mwi Sonde Lyonse.—Belengeni umukululo pe bula 3.

Ukwalula Ifyo Abantu Baishibe—Kulekabilwa

Nangu cibe fyo, uyu mulimo ukalamba, taupelele fye pa kuleefya imyaka abantu baleikala. Usanshishemo no kwaluka mu fyo abantu baishiba pa lwa bukote. Ca cine abengi nga batontonkanya pa lwa kukota balasakamikwa, no kuti kutiina fye, pantu ilingi line ubukote bwayampanishiwa ku kulwalilila no kuleko kutontonkanya bwino. Nangu cibe fyo, abasapika pa lwa bukote bakomaila pa kuti ukukota no kulwala fintu fibili ifyapusana. Inshila abantu bakotelamo shalipusana nga nshi. Bakasapika bamo batila, paliba ubupusano pa bukote bwa mu myaka na pa bukote bwa mubili (Belengeni umukululo uleti “Ubukote Cinshi?”) Mu mashiwi yambi, ukukota, no kubongoloka kwa mubili taficitikila pamo.

Na kuba, ilyo mulekula, kuti mwacitapo fimo ku kuwamyako ubumi bwenu. Kwena, ukucita ifi fintu takwakamulenge ukuba abaice, lelo kuti kwamulenga ukuba no bumi busuma ilyo mulekula. Icipande cikonkelepo cilelanda pali fimo ifyo mwingacita. Nangu ca kuti pali nomba ukusambilila pa fya bukote takwacindama sana kuli imwe, kuti cawama nga mwingatwalilila ukubelengapo, pantu mu kwangufyanya kukaba cintu cacindama kuli imwe.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 3]

UMWAKA WA BAKOTE BA MWI SONDE LYONSE

“Apo nomba ndi ne myaka 60 . . . , ndi pali balya abo naciloshako pa kubala abalefika pali iyo myaka,” e fyo Secretary General wa kabungwe ka United Nations (UN) Kofi Annan asosele nomba line ilyo baleimika Umwaka wa Bakote ba mwi Sonde Lyonse. Bengi abalefika pa myaka baAnnan bakwete. Bakasapika basoso kuti ilyo umwanda wa myaka uwalenga 21 ukalatendeka, pali cila bantu 5 umo akalafika pa myaka 60 nelyo ukucilapo mu fyalo ifingi. Bamo pali aba bakalakabila ukusakamanwa, lelo abengi bakalafwaya ukuti bakaleikalila, bakacindikwe, no kulaibombela nga kale. Pa kwafwako bakateka ukucitila abantu ifikalakabilwa ukulingana no kwaluka kwa ‘mishinku yabo ne mikalile’ no kutesekesha “ubucindami bwa bakote mu calo,” Icisaka ca UN General Assembly mu 1992 capingwilepo ukusoobolapo umwaka wa 1999 ukuba Umwaka wa Bakote ba mwi Sonde Lyonse. Umutwe wa uyu mwaka waibela uleti, “Ukukwata Icalo ca ba Mishinku Yonse.”

[Icikope]

Kofi Annan

[Abatusuminishe]

UN photo

UN/DPI Milton Grant e wakopele

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

UBUKOTE CINSHI?

Kasapika umo atila, “Te kuti twishibe bwino ifyo umuntu akesakota ukupitila mu kubebeta imipangilwe ya mubili wakwe.” Umbi nao atila, “Takwaba uuli onse uwaumfwikisha pa lwa bukote.” Nangu cibe fyo, basayantisti abasambilila pa lwa bukote balyesha ukubulondolola. Nga kucangusha, batila, ubukote myaka intu umuntu abako ukutula apo aafyalilwa. Lelo ubukote te myaka fye intu umo aikala pa calo. Te kuti tulande ukuti umwana alekota pantu ubukote bumonwa ngo kubongoloka kwa maka ya mubili. Ubukote caba kucuula atemwa ukukalipwa konse ukwisa pa muntu ilyo imyaka ileya ilepitingana. Abantu bamo bamoneka abaice ukucile myaka bakwete. Ku ca kumwenako, e cilya mumfwa abantu pa kweba umo batila “mukulu atusa fye.” Pa kulekanya ubukote bwa mu myaka ku bukote bwa mubili, ilingi line bakasapika balondolola ubukote bwa mubili (bulya ubwingalemanika imimonekele ya muntu) pamo nga ubukoloci.

Profesa uwasambilila pa bwina nama Steven N. Austad alondolola ubukoloci ukuti “kubongoloka kwa mibombele yonse iya mubili ukwa panono panono mu kuya kwa nshita.” Dokota Richard L. Sprott, uwa pa National Institute on Aging, na o atila ukukota “kubongoloka kwa panono panono ukwa mibombele imo iya mubili iilenga ukuti umubili ucincintile bwino ukukanshika kwalekanalekana.” Nangu cibe fyo, incenshi ishingi pa lwa bukote shilasumina ukuti cicili icayafya nga nshi ukupayanya ubulondoloshi bwaumfwika pa lwa bukote. Dokota John Medina uwasambilila pa lwa mipangilwe ya mamolekyu alondolola icalenga atila: “Ilyo umuntu afyalwa, pa kuti fye ese akote no kwisafwa, kulacitika ifintu ifingi mu mubili ifilenga ukuti ilyo akota akwate insandesande amatrilioni 60.” Te ca kupapa kanshi ukuti bakasapika abengi basondwelela fye ukuti ubukote e “cintu cimo icapikaana pa fyo bashaumfwikisha ukulosha ku mipangilwe ya mubili”!