Amalwele ya Lwambu—Yalepaya Lelo Kuti Yacilikilwa
NANGU line abasabankanya amalyashi balalanda sana pa finkukuma fileta ubonaushi ne lyeshi lyabipisha, te lingi balanda pa kwanana kwa malwele ya lwambu. Nalyo line, inyunshipepala ya Red Cross/Red Crescent iyafumine mu June 2000 yatile: “Amalwele ya lwambu (pamo nga AIDS, ubulwele bwa mpepo, amalwele yalenga umo ukufilwa ukupeema, no kupolomya) yalipeye abantu abafulile imiku 160 ukucila abafwile ku masanso yalengwa ne fyabumbwa pe sonde mu mwaka wapwile. Kabili ifintu filebipilako.”
Kuli ifintu fibili ifikalamba ifyo baleti e filelenga impendwa ukukula nga nshi. Cimo icilenga kwanana kwa bulwele bwa AIDS, ubwipaya abantu 300 mwi awala limo. Peter Walker uwangalila akabungwe ka International Red Cross and Red Crescent Societies akalolekesha pa masanso atila: “AIDS nomba te bulwele, busanso. Ubu bulwele bwanene buleipaya ababomfi no kubwesesha pa nshi ubunonshi.” Cimbi icilenga kubipilako kwa mibombele ya mu fipatala, icilenga na malwele yapwile kale pamo nga TB, akaswende, no bulwele bwa mpepo ukubwela. Ku ca kumwenako, lipoti ukufuma ku calo cimo ica mu Asia itila cila mwaka abantu 40,000 balalwala icifuba ca TB. Mu calo cimo ica mu Eastern Europe abambula akaswende balifulilako imiku 40 mu myaka 10 iyapita.
Lelo icisungusha ca kuti, nangu line amalwele ya lwambu yasanguka amalwele yepaya, e yengacincintilwa sana. Na kuba lipoti yatile abengi pa bantu amamilioni 13 abafwile ku malwele ya lwambu mu 1999 “nga tabafwile abapoosa badola ba ku Amerika 5 ku kundapa umuntu umo na umo.” Nga ca kuti amabuteko ya mu calo yaliitemenwe ukupoosa badola ba ku Amerika 5 pa kundapa umuntu umo, shonse pamo nga bapoosele badola amabilioni 30—elenganyeni abantu bali no kupususha ubwingi!
Nangu ca kuti iyi ndalama ikalamba, nga twailinganya ku ndalama icalo cipoosa kuli fimbi, inono sana. Ku ca kumwenako, mu mwaka wa nomba line, indalama bapoosele ku fyanso shafikile kuli badola ba ku Amerika 864 bilioni, e kuti badola 144 pa muntu umo na umo. Tontonkanyeni pa ndalama ubwingi ishipooswa pa kuiteyanishisha inkondo ukucila ishipooswa pa kucincintila ukwanana kwa malwele ya lwambu! Napamo abantu balifilwa ukupwisha amalwele ya lwambu ukwanana—te pa mulandu wa kuti tabakwata indalama, lelo ni pa milandu imbi fye. Na kuba, amabuteko ya bantu yalafilwa ukutangisha fye ne fyacindama.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 12]
X ray: New Jersey Medical School—National Tuberculosis Center
lcikope ca mwaume alekola: WHO/Thierry Falise