Ifya Kufunda Abana Abali ne Myaka 13-19

ELENGANYENI ukuti mwanina indeke no kuya ku calo cimbi. Cilya fye mwafuma mu ndeke, mwasanga ukuti kuli ico calo kwalitalala icine cine. Kuti mwacita shani? Mufwile ukucitapo fimo pa kuti mwikale bwino muli ico calo.

Ilyo umwana alekula kulaba inshita ilyo esa mu kwaluka. Ne yi nshita ni lintu aba umusepela. Ku ca kumwenako umwana wenu umwaume uwatemenwe ukuba na imwe inshita yonse nomba atendeka ukusangwa fye na banankwe. Umwana wenu umwanakashi uwalemulondolwela fyonse ifyamucitikila nomba atendeka ukwasuka fye ifyasuko ifipi.

Nga mwamwipusha ati: “Mwacisambilila shani?”

A-asuka fye ati: “Bwino.”

Atalala na tondolo.

Nga mwatila: “Cinshi uletontonkanya?”

A-asuka fye ati: “Tapali.”

Na kabili atalala na tondolo.

Nalimo kuti mwaipusha amuti, cinshi umwana wandi abela ifi? Kale, alemweba fyonse fye ifili ku mutima. Lelo ilyo aba umusepela, aleka ukumweba. Na kuba asalapo no kulaeba abanankwe ukucila ukweba imwe.

Bushe nga caba ifyo mufwile ukumutaluka? Iyo. Kuti cawama mwapalama sana kuli ena. Lelo intanshi mulingile ukwishiba icilecitika ku mwana wenu pali iyi inshita.

Ilyo Abana Baba Imisepela

Kale, abasambilila baishibe ukuti umwana nga afisha imyaka 5, ninshi bongobongo ili fye kwati ya mukalamba. Nomba basanga ukuti nangu ca kutila taikulilako sana pa numa ya myaka 5, ifyo icita fyena filaya filefulilako. E cilenga no kuti abana balealuka mu kutontonkanya ilyo baba imisepela. Ku ca kumwenako, abana abanono nga babeba ukuti ici cibi, ici cisuma, bakonka fye ifyo fine. Lelo abana imisepela bena balafwaya ukwishiba umulandu. (1 Abena Korinti 13:11) Nga batontonkanya ukuti ifintu fifwile ukuba ifi, tabomfwa insoni ukulanda ifyo.

Ba Paolo, aba ku Italy, balimwene uku kwaluka mu mwana wabo umusepela. Batile: “Umwana wandi pali nomba tamoneka nga kalume, amoneka kwati mukalamba. Te mubili fye wakwe ulenga ndemona ifyo. Icimpapusha sana fintu atontonkanya. Tomfwa insoni ukulanda ifyo aletontonkanya kabili alakosapo no kulanda ico alemwena ukuti ifyo aletontonkanya fili fye bwino!”

Bushe na imwe mwalimona ifya musango yu ku mwana wenu umusepela? Napamo ilyo ali umunono, alecita fye fyonse ifyo mwamweba. Alishibe ukuti mfwile ukucita conse ico abafyashi banjeba. Nomba ilyo aba umusepela, alafwaya ukwishiba ico afwile ukucitila ico mwamweba. Limo kuti atendeka no kutwishika ifyo mwacindika mu lupwa lwenu kabili nga alelanda pa fyo aletontonkanya kuti mwamona kwati alefwaya ukumupondokela.

Lelo tamufwile ukumona kwati umwana wenu alefwaya ukumupondokela. Nalimo kuti cilemwafya fye ukutwalilila ukukonka ifyo mwatemwa. Natulangilile: Tutile mwakuukila mu ng’anda imbi. Bushe kuti ca-anguka ukwingisha ifipe fyonse mu ng’anda iipya? Te lingi canguka. Na lyo line, tamwakapoose icipe ico mwatemwa.

E fyo ciba na ku mwana ilyo aleya alekula no kuipekanya ‘ukusha wishi na nyina.’ (Ukutendeka 2:24) Umwana wenu nga acili umusepela, nalimo te nomba line ali no kufuma pa ng’anda. Na lyo line, alitendekako ukuipekanya. Umwana nga aba umusepela, alatendeka ukutontonkanya pa fyo mwamusambilisha no kusala ifyo engatemwa ukulakonka na lintu akula.a

Nalimo kuti mwaumfwa umwenso ukwishiba ukuti umwana wenu natendeka ukuisalila ifyo engatemwa ukulakonka. Lelo ico mufwile ukwishiba ca kuti: Ilyo akakula akatwalilila ukukonka ifyo umwine alemona ukuti e fisuma. E ico, ino ine inshita ilyo umwana wenu umusepela acili pa n’ganda, e nshita alingile ukwishiba bwino bwino ifyo akalakonka nga akula.—Imilimo 17:11.

Kanshi umwana wenu nga atendeka ukuisalila, ninshi talelufyanya. Na kuba, pali ino nshita nga alekonka fye fyonse ifyo mulefwaya ukwabula ukwipusha umulandu, na lintu akakula akalakonka fye fyonse ifyo bambi bamweba nampo nga fibi nelyo fisuma. (Ukufuma 23:2) Baibolo ilondolola ukuti umusepela wa musango uyu alabelelekwa bwangu pantu ‘alibulwa amano.’ (Amapinda 7:7) Umusepela uukonka fye icili conse ukwabula no kwishiba umulandu afwile ukucitila ico, kuti ‘alesendwa fye nga ku mabimbi nangu ukutwalwa uku no ku, ku mwela onse uwe sambilisho ku bucenjeshi bwa bantu.’—Abena Efese 4:14.

Cinshi mulingile ukucita pa kuti ifya musango uyu taficitike ku mwana wenu? Mwafweni ukukwata ifi fitatu:

1 AMANO YA KULEKANYA

Umutumwa Paulo alembele ati, “abakalamba . . . balikwata amano aya kulekanya icalungama ne calubana.” (AbaHebere 5:14) Nalimo kuti mwatila, ‘ni kale sana nasambilisha umwana wandi ukulekanya icalungama ne calubana.’ Kabili nshitwishika ukuti ifyo namusambilishe fyalimwafwa ukukula bwino ukufika fye na pali uno mushinku. (2 Timote 3:14) Na lyo line, Paulo atile abantu balingile ukukwata amano ya kulekanya icalungama ne calubana. Nangu ca kutila abana abanono kuti baishiba icalungama ne calubana, imisepela yena ilingile ‘ukulatontonkanya nga bakalamba.’ (1 Abena Korinti 14:20; Amapinda 1:4; 2:11) Kwena, tamufwaya umwana wenu umusepela ukulamumfwila fye ukwabula ukutontonkanya, lelo mufwaya alepelulula. (Abena Roma 12:1, 2) Kuti mwamwafwa shani ukulacita ico?

Cimo ico mwingacita, kuleka umwana wenu alelanda ifili mu mutima. Mwilamucilima, kabili te kwesha ukumulanga ukuti namukalipa nangu ca kutila alanda fimo ifyo tamutemenwe. Baibolo itila: ‘Mube abayanguka ukumfwa, abakokola ukulanda, abakokola ukukalipa.’ (Yakobo 1:19; Amapinda 18:13) E lyo kabili Yesu atile: “Umuntu alanda ifyaisula mu mutima wakwe.” (Mateo 12:34) Nga mulekutika ilyo umwana wenu alelanda, mukeshiba ifilemusakamika.

Ilyo mulelanda nankwe, ukucila ukumweba fye ifyo mulefwaya, mulemwipusha ifipusho. Pa kuti Yesu eshibe ifyaletontonkanya abasambi bakwe na bantu abali abatalama, limo alebepusha ati: “Muletipo shani?” (Mateo 21:23, 28) Na imwe kuti muleipushako umwana wenu amepusho ya musango uyu, na lintu alanda ifipusene ne fyo muletontonkanya. Ku ca kumwenako:

Umwana wenu nga atila: “Ndatwishika Lesa nga e ko aba.”

Ukucila ukulanda ati: “Twalikusambilisha bwino pali Lesa, walipwa no kwishiba ukuti Lesa e ko aba!”

Kuti mwatila: “Ninshi walandila ifyo?”

Mulandu nshi mufwile ukumwipushisha ici cipusho? Pantu nangu ca kutila namumfwa ifyo alandile, mulingile ukwishiba icalenga alande ifyo. (Amapinda 20:5) Nalimo icilemwafya, kukonka amafunde ya kwa Lesa. Limbi no kutwishika taletwishika ukuti Lesa e ko aba.

Ku ca kumwenako, umwana umukashana nelyo umulumendo nga talefwaya ukukonka amafunde ya kwa Lesa, kuti aleka ukutontonkanya pali Lesa pa kuti acite ifyo alefwaya. (Amalumbo 14:1) Nalimo kuti atila: ‘Lesa nga takwaba, ninshi ningalaculila ukulakonka amafunde yakwe?’

Umwana wenu nga aletontonkanya ifyo, kuti cawama mwamwipusha ukuti, Bushe walicetekela ukuti ifintu kuti fyakuwamina nga ulekonka amafunde ya kwa Lesa? (Esaya 48:17, 18) Nga asumina, mukoselesheni ukukanaleka ukukonka amafunde ya kwa Lesa.—Abena Galatia 5:1.

Umwana wenu nga atila: “Tamufwile ukumpatikisha ukupepa uko mupepa.”

Ukucila ukulanda ati: “Ulingile ukulapepa uko tupepa pantu uli mwana wesu, kabili ifyo tusambilila mu Baibolo e fyo na iwe ufwile ukulakonka.”

Kuti mwatila: “Ifyo walanda fyansakamika. Ninshi uleti kuli kumbi uko wingasambilila ifisuma ukucila pa fyo tusambilila? Fisuma nshi ifyo fine? Finshi ulemona ukuti e fingawama ukulakonka?”

Mulandu nshi mufwile ukumwipushisha ici cipusho? Pantu kuti calenga amona ifyo aletontonkanya nga fili fye bwino nelyo iyo. Kuti apapa ukwishiba ukuti ifyo aletontonkanya fimo fine ne fyo mwasuminamo, kabili kuti asanga ukuti ifilemusakamika fintu fimbi fye.

Ku ca kumwenako, nalimo umwana wenu taishiba fye ifya kulondolwela bambi ifyo asambilila mu Baibolo. (Abena Kolose 4:6; 1 Petro 3:15) Limbi kuti natendeka ukutemwana no mukashana nelyo umulumendo uupepa kumbi. Fwailisheni icilengele alelanda ifyo, kabili lekeni na o wine eshibe icilengele. Nga aishiba ifya kulekanya icalungama ne calubana, ninshi akalacita ico na lintu akula.

2 ABAKALAMBA ABA KUMUPANDAKO AMANO

Bamo abasambilila pa fyo abantu batontonkanya batila, kulaba amafya ayo abana bakwata nga baba imisepela. Lelo mu fyalo fimo imisepela taikwata aya mafya. Casangwa ukuti muli ifi fyalo imisepela ilatendeka bwangu ukusangwa na bakalamba. Balabombela pamo na bakalamba no kwisha nabo, kabili imisepela balaipeelako ne milimo ya bakalamba. Muli ifi fyalo, ishiwi lya kuti “imisepela” tabakwata, e lyo kabili tamwaba na “mabumba ya bacaice bantalamisoka.”

Lelo moneni ifyo caba mu fyalo ifingi. Imisepela iingi isangwa mu masukulu umwaba abana be sukulu abengi sana kabili inshita iikalamba e bo basangwa fye nabo. Kabili nga bainuka, tabasangapo abafyashi pa nga’anda pantu ninshi bali ku ncito. Balupwa lwabo nabo bekala ukutali. Kanshi inshita iikalamba basangwa fye na banabo.b Bushe mwamona ifilenga ubwafya? Te kusangwa fye pe bumba lya bantu ababa ne mibele yabipa, lelo no kukanaba na bakalamba. Na kuba abafwailisha basangile ukuti na bana abakwata imibele iisuma, nga tabalesangwa na bakalamba balakwata imisango iyabipa.

Icalo cimo umo abaice bashalesangwa beka, calo ca Israele.c Ku ca kumwenako Baibolo itweba ati, Usia bamubikile pa bufumu bwa baYuda ninshi musepela. Ni bani ba-afwile Usia pa kuti abombe uyu mulimo uukalamba? Ukwabula no kutwishika bakalamba pamo nga Sekaria, uo Baibolo ilondolola ukuti e “wamusambilishe ukutiina Lesa wa cine.”—2 Imilandu 26:5.

Bushe umwana wenu alikwata cibusa umukalamba uumupandako amano? Tamufwile ukumfwa ububi ilyo uyu mukalamba aleafwilisha umwana wenu. Ukukwata abakalamba aba kupandako amano umwana wenu kuti kwalenga alacita icalungama. Baibolo itila: “Uule-enda na ba mano akaba uwa mano.”—Amapinda 13:20.

3 UMUTIMA WA KUBOMBA

Mu fyalo fimo, balibikako amafunde ya kucingilila abaice. Tayasuminisha abaice ukubomba ama-awala ukucila pa yo bapima mu mulungu umo no kubombako incito shimo. Aya mafunde yapangilwe mu myaka ya ba 1700 na 1800 ilyo kwali ukulunduluka mu fya kupangapanga.

Nangu ca kutila aya mafunde yalacingilila abaice, abasambilila bamo batile aya mafunde yalalenga imisepela ukukanafwaya ukubombako imilimo. Icitabo cimo icilanda pa misepela (Escaping the Endless Adolescence) catile imisepela iingi imona kwati “abantu bambi e bafwile ukulaicitila fyonse ifyo ilefwaya.” Abalembele ici citabo batile icilenga abaice ukulatontonkanya ifyo ni co “abakalamba bamona kwati abaice tabafwile ukubombako imilimo, bafwile ukulabacitila fye fyonse.”

Lelo Baibolo ilalanda pa bana imisepela abombeleko imilimo iikalamba ninshi bacili fye abaice. Ku ca kumwenako, Timote ali fye umusepela ilyo aishibene no mutumwa Paulo—uwamwafwile sana ukulunduluka. Inshita imo, Paulo aebele Timote ati: ‘Ulebomfya sana ica bupe ca kwa Lesa icaba muli iwe.’ (2 Timote 1:6) Nalimo ilyo Timote aali mupepi ne myaka 20 nelyo ukucilako fye panono, e lyo atendeke ukwenda no mutumwa Paulo ukuya mu kupanga ifilonganino no kukoselesha aba bwananyina. Pa numa ya kubomba na Timote pa myaka 10, Paulo aebele Abena Kristu ba mu Filipi ati: “Nshikwete umuntu umbi uwakwata umutima uwalingana no wakwe, uwingamusakamana icine cine.”—Abena Filipi 2:20.

Ilingi line, abana imisepela balafwaisha ukubombako imilimo maka maka nga baishiba ukuti muli iyo milimo muli no kufuma ifisuma. Ukukwata umutima wa kubomba kuti kwalenga baishiba bwino imilimo no kukula bwino.

Kuti mwamwafwa ukukula bwino

Nga fintu tulandile pa ntendekelo ya cino cipande, napamo na imwe mwalimona ukuti mu myaka fye iinono umwana wenu umusepela alyaluka sana mu fyo atontonkanya. Ishibeni ukutila kuti mwacitapo fimo ifingaafwa umwana wenu ukukula bwino na pali uyu wine mushinku.

Ilyo umwana wenu acili umusepela e nshita (1) iya kumwafwa ukuba na mano ya kulekanya icalungama ne calubana, (2) iya kulamupandako amano, na (3) iya kumusambilisha ukubombako imilimo. Nga mwacita ifyo, umwana wenu umusepela akakula bwino.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

“NDATASHA SANA UKUKWATA ABAFYASHI ABANKUSHA BWINO”

Ba Nte bafunda abana babo ukulakonka ifyo Baibolo isambilisha ukupitila mu fyo balanda na mu fyo bacita. (Abena Efese 6:4) Lelo, tababapatikisha ukucita ifyo. Abafyashi ba Nte balishiba ukuti cila mwana nga akula, afwile ukuisalila umwine ifyo akalakonka mu mikalile yakwe.

Aislyn, umukashana uuli ne myaka 18, alakonka ifyo abafyashi bakwe balemusambilisha. Atile: “Kuli ine, ukupepa Lesa te cintu ca kucita fye ubushiku bumo mu mulungu. E fyo ncita lyonse. Bukapepa bulakuma fyonse ifyo ncita na fyonse ifyo mpingulapo—ukutendekela ku fibusa nakwata ukufika na ku musango wa masomo nsambilila e lyo na mabuuku mbelenga.”

Aislyn alatasha nga nshi abafyashi bakwe Abena Kristu pa fyo bamukushishe. Atile: “Ndatasha sana ukukwata abafyashi abankusha bwino, kabili nalishuka pantu balinenga ukuba Inte ya kwa Yehova. Nshakatale ndaba ifyo abafyashi bandi balemfunda.”

[Icikope pe bula 17]

Lekeni umwana wenu alande ifili mu mutima

[Icikope pe bula 18]

Umwana nga nakwata cibusa umukalamba kuti akula bwino

[Icikope pe bula 19]

Ukubombako imilimo kulalenga imisepela ukukula bwino