Bushe Caliba Fye Bwino ukubomfya Umucenjelo pa Kupita Amashindano?

BUSHE muli bana be sukulu? Nga muli bana be sukulu, mufwile mwalishiba abasambi banenu mu kalasi ababomfya umucenjelo pa kupita amashindamo. Ubu bwafya bwaba fye mpanga yonse. Mu 2008, akabungwe ka Josephson Institute kaipwishe abasambi ba ku sekondari nalimo 30,000 mu United States, kabili abasambi 19,200 balisumine ukuti balibomfeshe umucenjelo pa kupita amashindano ulya mwaka. Lelo, bamo batila icipendo calikulile sana, cafikile ku basambi abacilile pali 22,500.

Ku Bulaya na ko kwine ukubomfya umucenjelo pa kucita ifintu fimo nakuseeka nga nshi, maka maka ukukopa amano ya bambi. Icipande icalembelwe mwi pepala lya Digithum catile: “Ama website ayashitisha abana be sukulu ifyebo ifyo balembela limo bwino bwino pa fyo bafwile ukulemba pa kupoka amadigri yalekanalekana nayafula nga nshi kabili yalesakamika nga nshi.”

Mulandu nshi ukubomfya umucenjelo pa kucita ifintu fimo kubelele bwafya ubukalamba? Bushe caliba fye bwino ukubomfya umucenjelo? Bushe caliba fye bwino ukuba abafumacumi nangu ca kuti ukuba umufumacumi kuti kwalenga mwafilwa ukukwata amatoni ya pa muulu?

Mulandu Nshi Ukubomfya Umucenjelo Kuseekele?

Ukubipa kwa mibele ya bantu. Magazini ya mutwe wa kuti American School Board Journal itila: “Bakafundisha abengi baleti icilengele ukuti ukubomfya umucenjelo kuseeke, ni co imibele ya bantu naibipa kabili nabacilamo ukuba bakaitemwe.” Ilyo alelanda pa basambi ababa mu makalasi umo basambilila ifyakosa ku sekondari, umusambi umo asumine ukuti: “Ifwe bonse . . . twalibomfeshe umucenjelo; twalefwaya ukupita amashindano pa kuti batutume ku masukulu ayasuma. Ukuba kwena twali fye abasambi aba mibele isuma; te kutila twali bacintomfwa iyo . . . Ico twalefwaya fye kuya ku mayuniversiti ayasuma epela.” Nangu fye bafyashi bamo bamo baliponenamo muli ici cimusango. Pa kufwaisha ukuti abana babo bapwishe amasukulu, balabasuminisha ukubomfya umucenjelo kabili bacita kwati tabeshibe ifilecita abana babo, e cilenga no kuti imibele ya bana babo yabipilako.

Ukufwaisha ukutunguluka. Ukulingana na Donald McCabe, uwatampile akabungwe ka International Center for Academic Integrity, abasambi ababomfya umucenjelo batila nga tababomfeshe umucenjelo balabacila ku basambi bambi ababomfya umucenjelo.

Amakompyuta nayangusha ukubomfya umucenjelo. Umulandu na makompyuta ya pali lelo, nacanguka sana ku bana be sukulu ukubomfya umucenjelo ukwabula ukwikatwa. Kuti bakopolola pa kompyuta amashindano yalya balemba pa kwisala amasukulu kabili balakopolola na masuko ya fipusho fya kuya-asukila ku ng’anda pa Intaneti no kupeelako abasambi bambi. Ilingi line, banono sana abo bekata, kabili ici cilenga bapame ukulabomfya umucenjelo.

Ifyo ificita bambi fitukuma. Ukubomfya umucenjelo nakuseeka na ku bakalamba bene, mu makampani ayakulu, mu mapolitiki, mu fyangalo, kabili ilingi line na pa ng’anda fye, apo abafyashi babomfya umucenjelo pa kuti belipila umusonko nangu pa kuti kampani ya inshuwalansi ibapeele indalama isho bashilingile ukupeelwa. David Callahan, kalemba wa citabo ca kuti The Cheating Culture atila: “Nga ca kuti abaletungulula nangu abafwile ukuba ifya kumwenako balebomfya umucenjelo, ninshi bale-eba abaice ukuti ukubomfya umucenjelo kwaliba fye bwino.” Lelo bushe e fyo caba? Bushe caliba fye bwino ukubomfya umucenjelo pa kufwaya fye ukupita amashindano?

Mulandu Nshi Uo Tatulingile Ukubela no Mucenjelo?

Muipushe mwe bene amuti, ‘Bufwayo nshi ubwa kukwatila amasambililo ayalinga?’ Bushe te kufwaya ukwafwa abasambi ukuba abafikapo ukubomba imilimo yacindama mu bumi, pamo nga ifya kwishiba amafya pa ncito ne fya kuyapwisha? Abasambi ababa ne cibelesho ca kubomfya umucenjelo tabasambilila ifya kupwisha amafya. Kanshi abantu ababomfya umucenjelo libili libili, balafisa amafya yabo kabili balafilwa ukutunguluka mu milimo yalekanalekana.

Ukulundapo, Callahan atila, “abantu abashikonka amafunde mu bwaice bwabo, pamo nga ukubomfya sana umucenjelo pa kupita amashindano ku sukulu, kuti bakonkanyapo ukubomfya umucenjelo na lintu baingila incito.” Aba musango yu baba kwati ca kufwala nangu inkoloko ifimoneka bwino kwati fya cine cine kanshi nakalya.

Cimbi na co ca kuti, ababomfya umucenjelo kuti bailetelela ubucushi ubwingi nga baikatwa. Kuti mwafuma no museebanya nga nshi. Nelyo kuti babatamfya fye ne sukulu nangu ukubakanda icabipisha. Baibolo isoka aiti: “Ico umuntu alebyala, e co akalobolola.” (Abena Galatia 6:7) Lelo, ukutiina ukwikatwa te mulandu ukalamba uwa kubela umufumacumi. Kwaliba imilandu imbi iisuma iya kubela abafumacumi.

Pa Kuti Umuntu Atunguluke Bwino Bwino Afwile Ukuba Umufumacumi

Abaice ba mano balesha sana ukuba ne mibele iikabafwa ku ntanshi, te pa mashindano fye lelo ubumi bwabo bonse. Kanshi balabombesha pa sukulu no kwesha ukulundulula imibele iilenga babe abacindama, iikalenga ababengisha incito ukubatemwa, kabili iikalenga bakabe ne nsansa lyonse.

Iyi mibele isuma kuti twaisanga mu Baibolo, kabili abaice abakonka ifyaba mu Baibolo balatunguluka mu fyo bacita. Kabili nga filya 2 Timote 3:16, 17 isosa, balaba ‘abaipangasha icine cine ukubomba umulimo onse uusuma.’ Umulumendo we shina lya kuti Jorge atile: “Abo nsambilila na bo balabomfya umucenjelo pantu balafwaya ukupita amashindano ukwabula ukuculilapo. Lelo ine mfwaya ukusekesha Lesa. Baibolo pa Amapinda 14:2, isosa ukuti ‘uwenda mu bulungami alatiina Yehova, lelo uwa mibele iyabipa alamusuula.’ Nalishiba ukuti tapali icintu nangu cimo ico twingafisa kuli Lesa. Kanshi nshiba no mucenjelo, kabili nshikoselesha bambi ukuba no mucenjelo.”

Abasambi abesha sana ukukonka ifyalembwa mu Baibolo limbi kuti baba basambi abacenjela nga nshi mu kalasi nangu limbi te kuti babe abacenjela sana. Lelo e baba na mano nga nshi, pantu aba balaikuulila umufula uwakosa nge libwe uukalenga bakekale bwino. (Amalumbo 1:1-3; Mateo 7:24, 25) Ne cacilapo ukucindama, Kabumba alabapaala kabili alabafwilisha.

[Akabokoshi pe bula 27]

AMALEMBO AYENGAMWAFWA UKWISHIBA IFYA KUCITA

● “Amashiwi ya ulanda ifya cine yakekalilila pe, lelo ululimi lwa bufi lukabako fye pa kashita akanono.”—Amapinda 12:19.

● “Umuntu uubomba ifya cishinka akapaalwa nga nshi.”—Amapinda 28:20.

● “Lesa wa cine akapingula umulimo onse pali conse icafiswa, nampo nga cisuma nelyo cibi.”—Lukala Milandu 12:14.

● “Tufwaya ukuba aba cishinka muli fyonse.”—AbaHebere 13:18.