Bushe Kwaliba Abo Mwingacetekela?
Dokota umo balemumona ukuti muntu uwaishiba sana imiti iya kulesha ubukali. Lelo, pa myaka ukucila 10, ukutendeka mu 1996, uyu muntu uwalumbuka sana kabili uwasambilila imiti ya kulesha ubukali aishilelanda ifyebo ifya bufi ukuti e fyo asangile ilyo alesambilila pa fya miti, kabili ifyebo alandile balifilembele na mu mpapulo ishalumbuka ishilanda pa malwele ne miti.
“NALIFILWA ukusanga icingalenga umuntu ukubepa ubufi bwa musango uyo,” e fyalandile Dr. Steven L. Shafer, uo balembele mu lupapulo lutila Anesthesiology News.
Cinshi cingalenga umuntu uwasambilila kabili uo bacindika sana ukubepa abantu bankwe? Moneni ifintu nalimo fine ifingalenga.
● Ukufwaisha Ukukwata Ifingi. Mu nyunshipepala ya New York Times, Dr. Jerome Kassirer uwali kalemba wa lupapulo lwa The New England Journal of Medicine, alondolwele ukuti: “Abafwailisha ifishinka balabapeela indalama ishingi ku makampani [yapanga imiti], kabili ici ilingi line cilenga balelanda fye ifingasekesha abene ba makampani.”
● Balafwaisha Ukutunguluka te Mulandu ne Cingacitika. Caishibikwa ukuti abana be sukulu abasambilila sayansi mu Germany balalipila indalama ishingi isha ma euro ukubosha bakafundisha pa kuti “bakwate” ilumbo lya kuti Doktor, pantu uwakwata ili ilumbo muli ici calo ninshi alisambilila sana. Ifishinka bafwailishe pali aba bana be sukulu, balifilembele muli nyunshipepala ya The New York Times ukutila abana be sukulu abengi abashikonka amafunde pa kusambilila batile “bali no kukonka ayo mafunde” nga bapwisha amasambililo.
● Takwaba Abo Bengapashanya. Inyushipepala ya The New York Times yalandile pa mashiwi ayo profesa umo alandile pa bana be sukulu aba ku sekondari ukuti: “Kuti twatila tabakwata imibele isuma iya kubatungulula . . . Nomba icingawama ukusosa ca kuti pa kubalilapo fye bakafundisha babo na ba bapanda amano ukubikapo na bantu bambi mu bwikashi taba-afwile aba bana ukuba ne mibele isuma iya kubatungulula mu mikalile yabo.”
● Imisango Yabipa Iyapusana ne Mibele Isuma. Mu kufwailisha kumo uko bacitile pa bana be sukulu abali napamo 30,000, mupepi na bonse batile balishiba ukuti calicindama ukuba uwa cishinka ku bantu. Lelo, pa bantu 10 abana be sukulu 8 batile balibepapo ubufi ku bafyashi babo, e lyo ukucila pali hafu batile balibepapo lintu balelemba amashindano umwaka wapwile.
Ifishinte Fyacindama Ifilanda pa Mibele Isuma
Nga fintu mumwene pa kabokoshi akali pali lino ibula, umuntu bamupangile ukuti alecetekela umuntu munankwe. Lelo, ifyo Baibolo yalanda fya cine, yatila “umutima wa muntu walola fye ku bubi ukutula ku bwaice bwakwe.” (Ukutendeka 8:21) Kuti mwacita shani pa kuti mucimfye ububi ubwaba mu mutima no kulwisha ukubulwa bucishinka ukufulile mu calo muno nshiku? Ifishinte fya Baibolo ifyakonkapo kuti fyamwafwa:
● “Wielenganishisha umunobe icabipa, ilyo ekele nobe umutende.”—Amapinda 3:29.
Ukutemwa abanensu kukalenga tulebacitila ifisuma, tatufwile ukubacenjesha pa mulandu fye wa kuti balitucetekela. Ukukonka ici cishinte ca Baibolo kuti kwapwisha ubufumfuntungu ubwingi ubo abantu bacita pa mulandu wa kufwaisha ukukwata ifingi, pamo nga ukupanga imiti ya bufi, iyo twacilandapo mu cipande ca kubalilapo.
● “Icine cikekalilila pe, ubufi buleshibikwa bwangu.”—Amapinda 12:19. E fisosa Baibolo ya Contemporary English Version.
Abantu abengi basumina ukuti abantu nga bali aba cishinka e bacula na sana. Lelo ipusheni mwe bene amuti, ‘Cinshi cacindama, ukukanaba ne cishinka e lyo wanonkelamo pa nshita inono, nelyo ukuba ne cishinka e lyo wanonkelamo pa nshita iitali, ica kuti na bantu bambi balakucindika?’ Umwana we sukulu kuti abepa ilyo balelemba amashindano kabili bambi kuti bamona kwati alikwata sana amano, lelo bushe akalabomba shani nga atendeke incito?
● “Umulungami endela mu bulungami bwakwe. Balipaalwa abana bakwe abakakonkapo”—Amapinda 20:7.
Nga muli bafyashi, mulelanga imibele isuma ku bana benu pa ‘kwenda mu bulungami.’ Balondolweleni ifyo mwanonkelamo pa kukonka inshila shalungama. Abana nga bamona abafyashi bale-enda mu bulungami, nabo bene kuti batendeka ukucita cimo cine.—Amapinda 22:6.
Bushe ifi fishinte fya Baibolo twalandapo filabomba mu cine cine? Bushe kwaliba abantu abo twingacetekela muno nshiku?
[Amashiwi pe bula 4]
Inyunshipepala ya Le Figaro, yatile abena France abengi “batontonkanya ukuti intungulushi shaishibikwa mu bwikashi pamo nga bapolitishani, abaishiba ifya bunonshi bwa calo, ne fya mikalile ya bantu, ukubikapo fye ne ntambi, tababa ne mibele isuma kabili ici e cilenga ukuti na bekala calo nabo beba ne mibele isuma.”
[Akabokoshi pe bula 5]
BUSHE TWAPANGILWE UKUTI TULECETEKELANA?
Ilyo Michael Kosfeld profesa mu fya makwebo uubombela pa Frankfurt University mu Germany, afwailishe ifishinka, asondwelele ukuti “mu cifyalilwa fye fwe bantunse twapangilwe ukuti tulecetekelana.” Kosfeld asangile ukuti abantu babili nga balebombela pamo, bongobongo ya bantunse ilafumya uto beta ati oxytocin, utu twine e tulenga ukuti tulecetekelana. Kosfeld atile, “Na kuba ukucetekelena ni cimo icilenga abantunse ukupusanako ne fibumbwa fimbi. Nga twaleka ukucetekelana, ninshi cimo cine no kuti tatuli bantu.”