Ubumi

Ubulondoloshi: Imibele yacincila iilekanya ifimenwa, inama, abantunse, ne mipashi ukufuma ku fintu fyabulwamo ubumi. Ifintu fya bumi ifya ku mubili mu cinkumbawile fyalikwata amaka ya kukula, ukuibukulula, ukwankulako ku kucincimushiwa kwa ku nse, no kufyalana. Ifimenwa fyalikwata amaka ya bumi lelo te bumi pamo ngo mweo wakwata amano. Mu myeo ya pe sonde, inama no muntunse, kwaba fyonse fibili amaka ya bumi aya kufipeelo bumi no mupu wa kukosha ayo maka ya bumi.

Ubumi mu mano yacilishapo kukumanina, nga fintu bwabomfiwa ku bantu balamuka, kubako kwapwililika ne nsambu kuli bwene. Umweo wa buntunse te umunshifwa. Lelo ababomfi ba busumino aba kwa Lesa balikwata icilolelo ca bumi bwa muyayaya mu kupwililika—pe sonde ku bengi, mu mulu ku “mukuni unono” pamo nge mpyani sha Bufumu bwa kwa Lesa. Pa kubuushiwa kwabo ukuya ku bumi bwa mupashi, ifilundwa fye bumba lya Bufumu na kabili balapeelwa bumunshifwa, imibele ya bumi iyo iishikabila ukukoshiwa ku cintu icili conse icabumbwa.

Mifwaile nshi iya bumi bwa buntunse?

Ica kutendekelako kukwata imifwaile mu bumi bwesu kwishiba Intulo ya bumi. Nga ca kuti ubumi bwaletelweko na mankumanya yabulo muntontonkanya, ukubako kwesu, mu kukabilwa, kuti kwaba ukwabulwe mifwaile, kabili takwingaba inshita ya ku ntanshi iyacetekelwa iyo twingapekanishisha. Lelo Imilimo 17:24, 25, 28 itweba ukuti: “Lesa uwalenga pano isonde na fyonse ifilipo, . . . e upeela bonse umweo, no kupema, na fyonse. Pantu muli wene e mo tumweno mweo, no kusunkana, no kuba.” Ukusokolola 4:11, ukwalungikwa kuli Lesa, kulundapo ukuti: “Mwaliwamina, mwe [Yehova] Lesa wesu, ukupokelelo bukata no mucinshi na maka; pantu ni mwe mwalengele ifintu fyonse: kabili mulandu wa kufwaya kwenu fyabeleleko no kulengwa.” (Mona na kabili amabula 222-228, pe samba lya mutwe ukalamba “Lesa.”)

Ukufulunganishiwa kulesa ukufuma ku nshila ya bumi iipinkana ne fifwaikwa fya kwa Kabumba ne fya kutungulula fyakwe ku nsansa. Abena Galatia 6:7, 8 asoka ukuti: “Mwilufiwa; Lesa tasentekwa; pantu ico umuntu abyala, e co akalobolola. Uubyala ku mubili wakwe wine, ku mubili akalobololako kubola.”—Na kabili Abena Galatia 5:19-21. (Mona na kabili umutwe ukalamba “Bucaibela.”)

Ubupyani bwa lubembu ukufuma kuli Adamu bucilikila abantunse ukufuma ku kukwata pali ino nshita ukuipakisha kwakumanina ukwa bumi pamo nga fintu Lesa afwaile pa kutendeka. Abena Roma 8:20 alondolola ukuti, pamo nge ca kufumamo ca bupingushi bwa bulesa pa numa ya lubembu lwa kwa Adamu, “ifibumbwa [umutundu wa buntunse] fyalengelwe ukulamba ku kuicusha fye.” Ukukuma ku mibele yakwe iine pamo ngo muntunse umubembu, umutumwa Paulo alembele ukuti: “Ine ndi wa bumubili, uwapooswa ukutekwa ku lubembu. Pantu icisuma ico mfwaya, nshicicita; lelo icibi ico nshifwaya, e co ncita. Pantu ndesaminwe mbela ya kwa Lesa ku buntu bwa mu kati, lelo namone mbela imbi mu filundwa fyandi iilelwa ne mbela ya mutima wandi no kuntwala bunkole ku mbela ya lubembu iili mu filundwa fyandi. Iye, ne muntu wa nkumbabulili ne!”—Rom. 7:14, 19, 22-24.

Tusanga insansa shakulisha ishabako nomba kabili ubumi bwesu bukwata ukufumba kwa bupilibulo lintu twabomfya ifishinte fya Baibolo no kubika pa ntanshi ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa. Tatunonsha Lesa pa kumubombela; atusambilisha ukuti ‘tumwenemo fwe bene.’ (Esa. 48:17, NW) Baibolo ifundo kuti: “Beni abashangila, abashitelententa; ukupikintika pe mu mulimo wa kwa Shikulu, pa kwishibo kuti ukucucutika kwenu te kwa fye muli Shikulu.”—1 Kor. 15:58.

Baibolo yatambika pa ntanshi yesu icilolelo ca bumi bwa muyayaya mu kupwililika nga twabika icitetekelo mu kupayanya kwa kwa Yehova ku bumi no kwenda mu nshila shakwe. Ilyo subilo lyalipampamikwa mu kushangila; talyakatungulule ku kulengwe nsoni; ukucincila mu kumfwana ne lyo isubilo kuti kwaisusha ubumi bwesu mu kuba no bupilibulo bwine bwine nelyo fye ni nomba.—Yoh. 3:16; Tito 1:2; 1 Pet. 2:6.

Bushe abantunse bacitilwe fye ukwikala imyaka inono kabili lyene ukufwa?

Ukute. 2:15-17: “Yehova Lesa abuulile umuntu [Adamu] amubikile na mwi bala lya Edene ku kulilima no kulilinda. Kabili Yehova Lesa aebele umuntu, ati, Umuti onse wa mwi bala, ukulya ulelyako: lelo umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi te kuti ulyeko: pantu mu bushiku walyako ukufwa ukafwa.” (Lesa pano alandile ulwa mfwa, te pamo nge mibele ishingasengaukwa, lelo pamo nge caali no kufuma mu lubembu. Alecincisha Adamu ukuisengauka. Linganyako Abena Roma 6:23.)

Ukute. 2:8, 9: “Yehova Lesa alimine ibala mu Edene, ku kabanga; no mo e mo abikile umuntu uo abumbile. Yehova Lesa ameseshe mu mushili no muti onse uo bengatemwo kumona kabili uwawama ku kulya; na mu kati ke bala, umuti wa mweo.” (Pa numa ya lubembu lwa kwa Adamu abantunse ba kubalilapo balitamfiwe mu Edene pa kuti tabengalya ukufuma ku muti wa mweo, ukulingana no Kutendeka 3:22, 23. E co cimoneka ukuti nga ca kuti Adamu alitwalilile ukuba uwa cumfwila kuli Kabumba wakwe, Lesa mu kupita kwa nshita nga alimusuminishe ukulya kuli uyo muti pamo nge cilangililo ca kumusuminisha ukwikala kuli pe na pe. Ukubapo kwa muti wa mweo mu Edene kwasontele kuli ico cilolelo.)

Amalu. 37:29: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” (Ubu bulayo bucilengo kube caumfwika ukuti imifwaile ya kubalilapo iya kwa Lesa ukukuma kwi sonde no mutundu wa muntu tayayaluka.)

Mona na kabili ibula 98, pe samba lya mutwe ukalamba “Imfwa.”

Lelo mu mulandu wesu wine ilelo, bushe ukubako kwipi, ilingi line ukwabifiwa ku kucula, e fintu ubumi bwapekanishiwa ukuba?

Rom 5:12: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu] pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.” (Ico e cintu ifwe bonse twapyana, te pa mulandu wa kuti Lesa e wacifwaile, lelo pa mulandu wa lubembu lwa kwa Adamu.) (Mona na kabili umutwe ukalamba “Ishamo Lishingalulwa.”)

Yobo 14:1: “Umuntu uwafyalwa ku mwanakashi wa nshiku shinono, kabili uwaisulamo ukutenkana.” (Ku cipimo cikalamba ico cishibisha ubumi muli iyi micitile ya fintu iishapwililika.)

Nangu cibe fyo, nelyo fye ni pe samba lya iyi mibele ubumi bwesu kuti bwabo bwa kulambula mu kufumba, ukwisulamo ubupilibulo. Mona ifyebo fili pa mabula 264, 265 pa mifwaile ya bumi bwa buntunse.

Bushe ubumi pe sonde cifulo fye ca kushininkishishapo ukupima abakaya ku mulu?

Mona amabula 394-400, pe samba lya mutwe ukalamba “Umulu.”

Bushe twalikwata umweo uushifwa uutwalilila ukubako uumi pa numa ya mfwa ya mubili wa munofu?

Mona amabula 415-419, pe samba lya mutwe ukalamba “Umweo.”

Ni pa cishinte nshi uuli onse engasubila ukukwata icacila pali uku kubako kwipi ukwa buntunse?

Mat. 20:28: “Umwana wa muntu [Yesu Kristu] taishile ku kupyungilwa, lelo ku kupyungila, no kupeelo mweo wakwe icilubula ca pa bengi.”

Yoh. 3:16: “Lesa atemenwe aba pano isonde ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.”

Heb. 5:9: “Kabili [Yesu Kristu] pa kulengwo kupwililila, aishilebo mwine pusukilo lya muyayaya kuli bonse abamunakila.” (Na kabili Yohane 3:36)

Ni shani fintu ifilolelo fya bumi bwa ku ntanshi fikafikilishiwa?

Imil. 24:15: “Pa kukwate citetekelo kuli Lesa ico na bo bene balolela, ica kuti kukabo kwima ku bafwa kwa balungama na bashalungama.” (Ici cikasanshamo abantu abo babombele Lesa mu busumino ku numa pamo pene ne mpendwa ikalamba abashaishibe ifingi pa lwa kwa Lesa wa cine pa kupokelela nelyo ukukaana inshila shakwe.)

Yoh. 11:25, 26: “Yesu atile kuli wene, [inkashi ya mwaume uo pa numa abweseshe ku bumi], Ni ne kubuuka kabili umweo: uuntetekela, nangu afwa, akaba no mweo; na onse uuli no mweo kabili antetekela, takafwe umuyayaya. Bushe watetekela ici?” (E co, pa mbali ye subilo lya kubuushiwa, Yesu atambike icintu cimbi ku bantu aba mweo pa nshita lintu icalo cibifi ica nomba caisa ku mpela ya ciko. Abo bakwata isubilo lya kuba abatekwa ba Bufumu bwa kwa Lesa bakwata icilolelo ca kupusunsuka no kukanafwapo.)

Bushe kwaliba ubushininkisho ubuli bonse mu mipangilwe ya mubili wa buntunse ukuti wapekanishiwe ku kwikala ku ciyayaya?

Calishibikwa mu kusalala ukuti amaka ya bongobongo wa buntunse yalicila nga nshi pa kubomfya ukuli konse uko tubika muli wene mu kati ka nshita ya bumi bwesu iya ndakai, nampo nga twaikalako ukufika ku myaka 70 nelyo fye 100 iya bukulu. Encyclopædia Britannica ilondololo ukuti bongobongo wa buntunse “apeelwa amaka yacilishapo ayakalamba ukucila pa caishibikwa mu nshita ya bumi bwa umo.” (1976, Vol. 12, ibu. 998) Sayantisiti Carl Sagan alondolola ukuti bongobongo wa buntunse kuti yasunga ifyebo ifyo “ifingesusha amavolyumu yamo amamilioni amakumi yabili, ubwingi ngo bwaba mu malaibrari yacilishapo bukulu aya calo.” (Cosmos, 1980, ibu. 278) Ukukuma ku maka ya “micitile ya kusunga” aya bongobongo, uwaishibishe fya bumi Isaac Asimov alembele ukuti “yaliba na maka ya kubomba pa cisendo icili conse ica kusambilila no kwibukisha ico umuntunse mu kupalako ali no kubika pali wene—kabili imiku amabilioni ukucila pali ubo bwingi, na kabili.”—The New York Times Magazine, October 9, 1966, ibu. 146. (Mulandu nshi bongobongo wa buntunse apeelelwe amaka ya musango yo nga ca kuti tayali na kubomfiwa?) Bushe tacabamo ukupelulula ukuti abantunse, mu kuba na maka ya kusambilila kwabule mpela, bapekanishiwa mu cituntulu ku kwikala kuli pe na pe?

Bushe kwaliba ubumi pa maplaneti yambi?

The New York Times ishimika ukuti: “Ukusapika kwa bumi bwalamuka kumbi mu kubumbwa konse . . . kwatendeke imyaka 25 iyapitapo . . . Umulimo wa kutiinya, uusanshamo ukusapika imyanda ya mabilioni ya ntanda, tabulasokolola ukufika pali ino nshita ubushininkisho bwalengama ubwa kuti ubumi e ko bwaba bushilya bwe Sonde.”—July 2, 1984, ibu. A1.

The Encyclopedia Americana isoso kuti: “Takwaba amaplaneti yambi [ku nse ya maplaneti yesu na kasuba] yasangwa mu kushininkishiwa. Lelo kuli planeti imo na imo iingabako ku nse ya maplaneti yesu na kasuba, kwabako ukucitikako kwa kuti ubumi bwatendeke no kusangukila mu kutumpuluka kwalunduluka.” (1977, Vol. 22, ibu. 176) (Nga fintu calangwa muli uku kulanda, bushe kuti caba ukuti ukukuntwa kukalamba mu kusapika kwacilishapo mutengo ukwa bumi mu lwelele lwa ku nse kwaba kufwaisha kwa kusanga ubushininkisho bumo ubwa mfundo ya kusanguka, ubushininkisho bumo ubwa kuti umuntu tabumbilwe na Lesa no kuti muli ifyo taba pe samba lya kulubulula kuli Wene?)

Baibolo isokololo kuti ubumi pali ili sonde te bumi bweka bwabako. Kwaliba imipashi—Lesa na bamalaika—abo bacilapo kusumbuka pa muntu mu kulamuka na maka. Kale kale balilanda no mutundu wa muntu, ukulondolola intulo ya bumi ne caba ukupikulula impika shakulisha ishilolenkene ne calo. (Mona imitwe ikalamba “Baibolo” na “Lesa.”)