Isambililo 3

Intulo Yaibela Iya Mano Yacilapo

1, 2. Mulandu nshi tulingile ukubebetela Baibolo?

¹ Bushe Baibolo e calembwa ca ayo mano yacilapo? Bushe kuti yatupeela amasuko ya cishinka ku fipusho fyakatama ifyayampana ku mifwaile ya bumi?

² Mu kushininkisha Baibolo yaliwamino kubebeta kwesu. Umulandu umo waba wa kuti e buuku lyacilapo kuibela ilyabala alilonganikwa, ilyapusanininako nga nshi ukufuma kwi buuku ilili lyonse limbi. Languluka ifishinka fyakonkapo.

Ibuuku Ilyakokwesha, Ilyaananishiwa mu Kusaalala Kwakulisha

3, 4. Baibolo yakokola shani?

³ Baibolo e buuku lyakokwesha ilyabala alilembwa, imbali sha iko ukulembwa mupepi ne myaka 3,500 iyapitapo. Lyalikokola imyanda ya myaka iingi ukucila ibuuku ilili lyonse limbi ililangulukwa nge lyashila. Ilya kubalilapo ilya mabuuku 66 yantu lyakwatamo lyalembelwe mupepi ne myaka ikana limo pa ntanshi ya kwa Buddha na Confucius ne myaka imo amakana yabili pa ntanshi ya kwa Muhammad.

⁴ Ilyashi lya kale ilyalembwa muli Baibolo libwelela ku numa ku kutendeka kwa lupwa lwa buntunse kabili lilondolola fintu twaishile mu kuba pano isonde. Litutwala fye na ku numa ku nshita lintu abantunse tabalabumbwa, ukutupeele fishinka pa lwa kupangwa kwe sonde.

5. Ni bamanyuskripiti banga aba pa kale aba Baibolo ababako, ukulinganishiwa ku fyalembwa fya pa kale ifya ku calo?

⁵ Amabuuku yambi aya butotelo, pamo pene na yashili ya butotelo, yakwata fye amakope yanono aya bamanyuskripiti ba kale ayashalako ayalipo. Mupepi na makope yalembwa ku minwe aya Baibolo 11,000 nelyo imbali sha iko eko yaba mu ciHebere ne ciGreek, yamo aya yene yakwete inshiku shapalamisha ku nshita ya kulembwa kwa kutendekelako. Aya yalipusunsuka nelyo cingatila ukusansa kwacilapo kukosa ukwingelenganishiwa kwalyeshiwa ukulwisha Baibolo.

6. Ni mu kusaalala kwaba shani Baibolo yaananishiwa?

⁶ Na kabili, Baibolo mu kucishapo e buuku lyayananishiwa mu kusaalala kwakulisha mu lyashi lya kale. Mupepi na maBaibolo amamilioni amakana yatatu nelyo imbali sha iko yalyananishiwa mupepi na mu ndimi amakana yabili. Calisoswa ukuti amaperesenti 98 aya lupwa lwa buntunse balikwata Baibolo mu lulimi lwabo lwine. Takwaba ibuuku limbi ilyapalama kuli uko kwananishiwa.

7. Cinshi cingasoswa pa lwa kulungikwa kwa Baibolo?

⁷ Mu kulundapo, takwaba ibuuku limbi ilya pa kale ililingana na Baibolo ku kulungika. Basayantisiti, bakalemba ba lyashi lya kale, abashule fyashikama mu mushili, abasambilila ifya mimonekele ya mpanga, incenshi sha ndimi, na bambi mu kutwalilila balatungilila ubulondoloshi bwa Baibolo.

Ukulungika mu fya Sayansi

8. Yaba shani iyalungika Baibolo mu milandu ya sayansi?

⁸ Ku ca kumwenako, ilintu Baibolo tayalembelwe nge citabo ca kusambililamo ica sayansi, yaliba mu kumfwana na sayansi wa cine lintu yabomba ne milandu ya sayansi. Lelo amabuuku yambi aya pa kale ayamonwa nga yashila yakwatamo inshimi sha sayansi, impuso, no bufi bwa kukanapita mu mbali. Mona fye fine pa fya kumwenapo ifingi ifya kulungika kwa Baibolo mu fya sayansi:

9, 10. Ukucila ukubelebesha imimwene ishili ya sayansi iya nshita ya iko, cinshi cintu Baibolo yasosele pa lwa kutungililwa kwe sonde?

⁹ Ifyo isonde lyapeelama mu lwelele. Mu nshita sha pa kale lintu Baibolo yalelembwa, kwaliko ukutunganyo kwingi pa lwa fintu isonde lyapeeleme mu lwelele. Bamo basumine ukuti isonde lyatungililwe ku nsofu shine ishaiminine pali fulwe mukalamba uwa muli bemba. Aristotle, uwa mano ya buntunse umuGreek kabili sayantisiti wa mwanda wa myaka walenga ine B.C.E., asambilishe ukuti isonde talingatala alipeelama mu lwelele lwabulamo akantu. Mu cifulo ca ico, asambilishe ukuti ifya mu muulu fyapampamikwe pa muulu wa fyabulungana fyakosa, ifya lubeebelu, mu kuba ne cabulungana cimo na cimo ukwikala mu kati ka cabulungana cimbi, mu kutunganya isonde lyali mu cabesha mu kati, kabili icabulungana cabesha ku nse caikeshe ntanda.

¹⁰ Nalyo line, ukucila pa kubelebesha imimwene ya mwelenganya, ishili ya sayansi iyaliko pa nshita ya kulembwa kwa iko, Baibolo mu kwanguka yalondolwele (mupepi no mwaka wa 1473 B.C.E.) ukuti: “[Lesa] akobeka ne calo apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Mu ciHebere ca kutendekelako, inumbwilo “apashaba kantu” iyabomfiwa pano ipilibula “apabula icili conse,” kabili uyu e muku weka fye imoneka muli Baibolo. Ubulondoloshi ipeela ubwe sonde ilyashingulukwa no lwelele lwabulamo akantu bwapokelelwa na basambilila pamo ngo kusokolola kwacindama ukwa nshita ya iko. Theological Wordbook of the Old Testament itila: “Yobo 26:7 mu kufikapo alondolola icalo caishibikwe pali ilya nshita nge capeelama mu lwelele, muli fyo ukupekanishisha ukusanga kwa sayansi ukwa nshita ya ku ntanshi.”

11, 12. Ni lilali abantunse baishileumfwikisha icine ca pali Yobo 26:7?

¹¹ Ubulondoloshi bwalungikwa ubwa Baibolo bwatangilile Aristotle pa myaka ukucila pali 1,100. Nalyo line, imimwene ya kwa Aristotle yatwalilile ukusambilishiwa nge cishinka pa myaka imo 2,000 pa numa ya mfwa yakwe! Mu kupelako, mu 1687 C.E., Sir Isaac Newton asabankenye ifyo asangile ukuti isonde lyapeeleme mu lwelele mu kwampana na fimbi fya mu muulu ukupitila mu kutintana kwa cimo ne cinankwe, uko e kuti, amaka yatinta. Lelo ico cali mupepi ne myaka 3,200 pa numa Baibolo ibe nailondolola mu kwanguka nga nshi ukuti isonde lyakobama “apashaba kantu.”

¹² Ee, mupepi ne myaka 3,500 iyapitapo, Baibolo mu kulungika yalandile ukuti isonde talyakwata ica kutungilila cimoneka, icishinka icaba mu kumfwana na mafunde ya maka yatinta no kusela ayaumfwikishiwe pali nomba line. “Ifyo Yobo aishibe icine,” e fyasosele umo uwasambilila, “caba cipusho icishingapikululwa mu kwanguka kuli abo abakaana ukupuutwamo kwa Malembo ya Mushilo.”

13. Ni shani fintu abantu bamwene imimonekele ye sonde imyanda ya myaka iyapitapo, lelo cinshi cayalwile imintontonkanya yabo?

¹³ Imimonekele ye sonde. The Encyclopedia Americana yatile: “Icikope ca kubangilila nga nshi ico abantu bakwete ice sonde cali ca kuti lyali cisebele cabatama, icaumina icaba pa kati ka kubumbwa konse. . . . Imfundo ye sonde lyabulungana tayapokelelwe mu kusaalala ukufikila pa Kubukululwa kwa Kulamuka.” Bamo abenda pa menshi aba mu kubangilila batiinine fye no kuti pambi kuti bapungumuka ukufuma ku cipuma ce sonde lyabatama. Lelo lyene ukuletako kwa kampasi no kulunduluka na kumbi fyalengele ukubako inyendo shalepelako sha pali fibemba fikalamba. Ishi “nyendo sha kulengula,” e filondolola encyclopedia umbi, “shalangilile ukuti icalo cali icabulungana, te cabatama nga fintu icinabwingi ca bantu basumine.”

14. Ni shani fintu Baibolo yalondolwele imimonekele ye sonde, kabili lilali?

¹⁴ Lelo, mu kubangilila pa ntanshi ya nyendo sha musango yo, mupepi ne myaka 2,700 iyapitapo, Baibolo yatile: “E waikala pa cinshingwa-ŋanda ca calo.” (Esaya 40:22) Ishiwi lya ciHebere pano ilyapilibulwa “icinshingwa-ŋanda” kuti na kabili lyapilibula “icabulungana,” nga fintu ifitabo fya kuloshako fyalekanalekana filanda. Amabupilibulo yambi aya Baibolo, muli fyo, yatila, “icibulungwa ce sonde” (Douay Version) kabili, “isonde lyabulungana.”—Moffatt.

15. Mulandu nshi Baibolo ishasongelwe ku mimwene ishili ya busayansi pa lwe sonde?

¹⁵ Muli fyo, Baibolo tayasongelwe ne mimwene ishili ya sayansi iyaanene pali ilya nshita ukukuma ku kutungililwa kwe sonde ne mimonekele ya liko. Umulandu waba uwayanguka: Uwaleteleko Baibolo e Kapanga wa kubumbwa konse. E walengele isonde, e co alingile ukwishiba apo lyakobama na fintu imimonekele ya liko yaba. Muli fyo, lintu apuutilemo Baibolo, alimwene kuli cene ukuti takwali imimwene ishili ya sayansi yabikilwemo, te mulandu na fintu pambi yasuminwemo na bambi pali yo nshita.

16. Ni shani fintu imipangilwe ya fintu fya mweo isuminishanya no kulondolola kwa Baibolo?

¹⁶ Ifyaba mu fintu fya mweo. “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili,” e filondolola Ukutendeka 2:7. The World Book Encyclopedia itila: “Ifibombelo fyonse ifya miti ifyo fipanga ifintu ifyumi na kabili fyalibamo mu fintu ifishaba ifyumi.” E co ifya miti ifya citendekelo fyonse ifipanga utushishi twa mweo, ukusanshako umuntu, filasangwa na mwi loba mwine. Ici cumfwana no bulondoloshi bwa Baibolo ubo bwishibisha ifibombelo Lesa abomfeshe mu kubumba abantunse ne fintu fimbi fyonse ifyumi.

17. Cinshi caba e cine pa fyo ifintu fya mweo fyaishile mu kubako?

¹⁷ “Mu misango ya fiko.” Baibolo ilondololo kuti Lesa abumbile abantunse ba kubalilapo babili no kuti kuli bene e kwatuntwike abantunse bonse bambi. (Ukutendeka 1:26-28; 3:20) Isoso kuti ifintu fimbi ifyumi, pamo nge sabi, ifyuni, ne nama ishonsha, fyacitile cimo cine, ukwisabako “mu misango ya fiko.” (Ukutendeka 1:11, 12, 21, 24, 25) Ici caba fye e cintu basayantisiti basanga mu bubumbo bwa cifyalilwa, ukuti icili conse icumi cifuma ku mufyashi wa musango wapalako. Takwaba icaibelako. Muli kuno kuloshako uwasambilila sayansi wa cifyalilwa Raymo alandapo kuti: “Ubumi bupango bumi; cilacitika lyonse mu lusandesande ululi lonse. Lelo ni shani ukubulo bumi kwapangile ubumi? Caba ni cimo ica fipusho fyakulisha ifishayasukwa muli sayansi wa bumi, kabili ukufika pali nomba abasambilila ifya sayansi wa bumi kuti bapeela fye ukutunganya kwa cimfundawila. Mu nshila imo icintu cishabamo bumi catungulwike ukuiteyanye cine mu nshila yabamo bumi. . . . Kalemba wa Ukutendeka napamo alilungike, kwena.”

Ukulungika kwa Lyashi lya Kale

18. Cinshi cintu shimafunde asosa pa lwa kulungikwa kwa mu lyashi lya kale ukwa Baibolo?

¹⁸ Baibolo yakwatamo ilyashi lya pa kale ilyacilapo kulungika pa citabo icili conse icabako. Icitabo A Lawyer Examines the Bible cebekesha ukulungika kwa iko ukwa lyashi lya kale muli iyi nshila: “Ilintu amalyashi ya cintemwa, imilumbe no bunte bwa bufi fyaba ifyasakamana ukubika ifya kucitika fyaampana mu cifulo cimo ica kutali ne nshita imo yabulo kushininkisha, muli fyo ukutoba amafunde ya ntanshi ifwe fwe bashimafunde tusambilila aya kupaapaatila kusuma, aya kuti ‘ukubilisha kufwile ukupeela inshita ne cifulo,’ ukushimika kwa Baibolo kutupeelo bushiku ne cifulo ca fintu fyashimikwa mu kuba no kulungikwa kwapelako.”

19. Ni shani fintu icitabo cimo cilandapo pa lwa fyebo fya kulonsha ifya lyashi lya kale ifya mu Baibolo?

¹⁹ The New Bible Dictionary ilandapo kuti: “[Kalemba wa Imilimo] aimika ukushimika kwakwe mu cimpangilile ca lyashi lya kale ilya kucitika pa nshita imo ine; amabula yakwe yaisulamo ukuloshako kuli bakakalulula ba mu musumba, bakateka ba fitungu, ishamfumu shalashikwa, na bapalako, kabili ifi fya kuloshako inshita ne nshita fishininkisha ukuba fye ifyalungama ku cifulo ne nshita ifilelandwapo.”

20, 21. Cinshi cintu uwasambilile fya Baibolo umo asosa pa lyashi lya kale ilya Baibolo?

²⁰ Ukulemba muli The Union Bible Companion, S. Austin Allibone atila: “Sir Isaac Newton . . . aali na kabili uwalumbuka nga kalengulula wa fyalembwa fya pa kale, kabili abebetele mu kuba no kusakamana kukalamba Amalembo ya Mushilo. Cinshi cili ubupingushi bwakwe pali ici cishinka? ‘Nsanga,’ e fyo asosa, ‘ifishibilo fyafulilako ifya bucine mu Cipingo Cipya ukucila mu lyashi lya kale ilili lyonse ilyapelulwa [ilya ku calo].’ Dr. Johnson asoso kuti twalikwata ubushininkisho bwakulilako ubwa kuti Yesu Kristu afwile pa Cipanga, nga fintu calondololwa mu Malandwe, ukucila buntu twakwata ubwa kuti Julius Kaisare afwilile muli Capitol. Twalikwata, mu cine cine, ubwakulilako nga nshi.”

²¹ Uyu kalemba alundapo kuti: “Ipusha uuli onse uutungo kutwishika icine ca lyashi lya kale ilya Malandwe umulandu akwata uwa kusumino kuti Kaisare afwilile mu Capitol, nelyo ukuti Kateka Charlemagne afwikilwe icilongwe ukuba Kateka wa ku Masamba kuli Papa Leo III. mu 800? . . . Waishiba shani ukuti umuntu wa musango yo pamo nga Charles I. [uwa ku England] abalile abako uwa mweo, kabili aputwilwe umutwe, kabili ukuti Oliver Cromwell abele kateka mwi punda lyakwe? . . . Sir Isaac Newton e wapeelwo mucinshi ukuti e wasangile ifunde lya maka yatinta aye sonde . . . Twasumina ukutunga konse ukwapangwa fye ukulosha kuli aba baume; kabili ico pa mulandu wa kuti twalikwata ubushininkisho bwa mu lyashi lya kale ubwa cine cabo. . . . Nga ca kuti, pa kuletako ubushininkisho bwa musango yo ngo bu, abali bonse nalyo line bakaana ukusumina, tulabaleka nga bapaasuka mu butumpe nelyo aba bumbulu bwapelako.”

22. Mulandu nshi bamo bakaanina ukupokelela bucine bwa Baibolo?

²² Lyene uyu kalemba asondwelelo kuti: “Cinshi twalasosa, lyene, ulwa abo bantu, te mulandu no bwingi bwa bushininkisho ubwaletwako nomba ubwa bucine bwa Malembo ya Mushilo, baitunga abene ukukanaba abashininwa? . . . Mu kushininkisha natukwata umulandu wa kusondwelelo kuti cili mutima ukucila umutwe e waba mu cilubo;—ukuti tabafwaya ukusumina ico icicenda icilumba cabo, kabili icikabapatikisha ukutungulula ubumi bwapusanako.”

Ukumfwana kwa Fyaba mu Kati no Kufumaluka

23, 24. Mulandu nshi ukumfwana kwa fyaba mu kati ka Baibolo kwabela ukweni?

²³ Elenganya ukuti ibuuku lyatendeke ukulembwa mu kati ka nshita ya Buteko bwa ciRoma, lyatwalilile ukupulinkana Inkulo sha Pa Kati, kabili lyapwishishiwe mu kati ka uno mwanda wa myaka walenga 20, mu kuba na bakalemba abengi ukusangwilako. Ca kufumamo nshi wingenekela nga ca kuti bakalemba bakwete incito shapusanapusana pamo nga ifita, ishamfumu, bashimapepo, abalondo be sabi, bakacema, na bashiŋanga? Bushe kuti waenekela ibuuku ukuba ilyaumfwana ne lyakakanishiwa pamo? ‘Nakalya!’ e fyo pambi wingasosa. Kwena, Baibolo yalembelwe pe samba lya iyi mibele. Nalyo line, yalibe yaumfwana mu kukumanina yonse, te mu mfundo fye sha cinkumbawile lelo na mu kulonsha kwacepesha namo.

²⁴ Baibolo yaba kulonganika kwa mabuuku 66 ukwalembelwe ukucila pa ciputulwa ca nshita ica myaka 1,600 kuli bakalemba bamo 40 abapusanapusana, ukutendeka mu 1513 B.C.E. no kupwisha mu 98 C.E. Bakalemba bafumine ku misango yalekanalekana iya bantu, kabili abengi tabakumenepo na bambi. Lelo, ibuuku ilyafuminemo likonka umutwe ukalamba, uwakakanishiwa ukupulinkana, kwati lyaletelweko no muntontonkanya umo. Kabili ukupusana ku cisumino ca bamo, Baibolo tayaba icaletwako ca kutumpuluka kwa ku Masamba, lelo yalembelwe na bena Kabanga.

25. Ubufumacumi bwa Baibolo no kufumaluka fitungilila ukutunga nshi ukwa bakalemba ba Baibolo?

²⁵ Ilintu icinabwingi ca ba kalemba ba pa kale bacitile fye lipoti ukutunguluka kwabo no bulumba, bakalemba ba Baibolo basumine apabuuta ifilubo fyabo, pamo pene no kutena kwa shamfumu shabo ne ntungulushi. Impendwa 20:1-13 na Amalango 32:50-52 palembwa ukutena kwa kwa Mose, kabili e walembele ayo mabuuku. Yona 1:1-3 na 4:1 patantika ukutena kwa kwa Yona, uwalembele ubo bulondoloshi. Mateo 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; na 26:56 palembwa imibele iishafikapo iyalangilwe na basambi ba kwa Yesu. Muli fyo, ubufumacumi no kufumaluka kwa bakalemba ba Baibolo fipeelo kutungilila ku kutunga kwabo ukwa kuba abapuutwamo na Lesa.

Ulubali lwa Iko Ulwacilapo Kuibela

26, 27. Mulandu nshi Baibolo yabela iyalungika mu milandu ya sayansi ne milandu imbi?

²⁶ Baibolo iine yeka ilasokolola umulandu yabele fyo iyalungikwa mu milandu ya sayansi, iya lyashi lya kale, ne milandu imbi kabili ico yabela iyaumfwana ifyo ne ya bufumacumi. Ilango kuti Uwabako Uwapulamo, Lesa wa maka yonse, Kabumba uwapangile ukubumbwa konse, e umo Uwaleteleko Baibolo. Abomfeshe fye bakalemba ba Baibolo aba buntunse nga aba kumulembelako, ukubasesha na maka yakwe ayabomba aya maka ukwandika fintu abapuutilwemo ukulemba.

²⁷ Muli Baibolo umutumwa Paulo alondololo kuti: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.” Kabili umutumwa Paulo na kabili atile: “Ilyo mwapokelele icebo ca kwa Lesa ico mwaumfwile kuli ifwe, tamwapokelele nge cebo ca bantu, lelo ifyo cili cine cine, icebo ca kwa Lesa.”—2 Timote 3:16, 17; 1 Abena Tesalonika 2:13.

28. Ni kwi, lyene, Baibolo yafuma?

²⁸ Muli fyo, Baibolo yafuma ku muntontonkanya wa Waileteleko umo—Lesa. Kabili mu kuba na maka yakwe aya kulengo mwenso, cali cintu cayanguka kuli wene ukushininkisha ukuti bumpomfu bwa fyalembelwe bwalisungililwe ukufika ku kasuba kesu. Ku lwa ici ubulashi bukalamba bwa pali bamanyuskripiti ba Baibolo, Sir Frederic Kenyon, mu 1940, atile: “Icitendekelo ca kupelako ica kutwishiko ukuli konse ica kuti Amalembo yatentemukila kuli ifwe mu kukumanina nge fyo yalembelwe nacifumishiwapo nomba.”

29. Ni shani fintu amaka ya kwa Lesa aya kumfwana pambi yengalangililwa?

²⁹ Abantunse balikwata amaka ya kutuma ifishibilo fya radio na televisioni kwi sonde ukufuma mu lwelele amakana ya bakilomita, nelyo fye ukufuma ku mweshi. Inyendo sha mu lwelele shalibwesesha kwi sonde ifyebo ifimoneka ne fikope ukufuma ku maplaneti ayaba ukwalepa imyanda ya mamilioni iya bakilomita. Mu kushininkisha Kabumba wa muntu, Kabumba wa matamba ya radio, kuti mu kucepako acita ifyacilapo. Mu cituntulu, cali cintu cayanguka kuli wene ukubomfya ubukose bwakwe ubwa maka yonse ukutuma ifyebo ne fikope ku mintontonkanya ya abo asalile ukulemba Baibolo.

30. Bushe Lesa alafwaya abantunse ukusanga cintu imifwaile yakwe kuli bene yaba?

³⁰ Mu kulundapo, kwalibako ifintu ifingi pa lwe sonde no bumi pali lyene ifipeela ubushininkisho bwa kwa Lesa mu mutundu wa muntu. E ico, caliba icaumfwika ukuti kuti afwayo kwaafwa abantunse ukusanga untu aba na cintu imifwaile yakwe kuli bene yaba pa kulumbulula ifi fintu mu kulengama mwi buuku—icalembwa cibelelela.

31. Mulandu nshi ubukombe bwapuutwamo ubwalembwa bwabelo bwacilapo pa fyebo ifipishiwa ku cebo ca pa kanwa?

³¹ Languluka, na kabili, ukucilapo kwe buuku ilyatendekwe na Lesa, ukulinganishiwa ne fyebo ifipishiwa na bantunse ku cebo ca pa kanwa fye. Icebo ca pa kanwa te kuti cishintililwepo, apantu abantu kuti babikamo amashiwi yabo mu bukombe, kabili pa kupite ciputulwa ca nshita, ubupilibulo bwa buko kuti bwanyonganikwa. Kuti bapisha ifyebo ku cebo ca pa kanwa ukulingana ne mimwene yabo ine. Lelo icalembwa capuutwamo na Lesa, icibelelela caba apakalamba icishapalishako ukubamo ifilubo. Na kabili, ibuuku kuti lyapangwa cipya cipya no kupilibulwa pa kuti abantu ababelenga indimi shalekanalekana benganonkelamo mu bukombe bwa liko. E co bushe tacili ca kupelulula ukuti Kabumba wesu abomfeshe inshila sha musango yo ku kupayanya ifyebo? Mu cituntulu, calicila na pa kubamo ukupelulula, apo Kabumba asosa ukuti ici e cintu acitile.

Ubusesemo Ubwafikilishiwa

32-34. Cinshi ico Baibolo yakwata icishaba mwi buuku ilili lyonse limbi?

³² Mu kulundapo, Baibolo yakwate cishibilo ca kupuutwamo kwa bulesa mu nshila yawamisha mu kuibela: Libuuku lya masesemo ayo yakwata kabili ayatwalilila ukukwata ukufikilishiwa kushiluba.

³³ Ku ca kumwenako, ukonaulwa kwa Turi wa pa kale, ukuwa kwa Babiloni, ukukuulwa cipya cipya kwa Yerusalemu, no kwima no kuwa kwa shamfumu sha Medo-Persia na Greece fyalisobelwe mu kulonsha kukalamba muli Baibolo. Amasesemo yali ayalungikwa nga nshi ica kuti bakalengulula bamo balyeseshe, mu kubula ukutunguluka, ukusoso kuti yalembelwe pa numa ifya kuponako naficitika.—Esaya 13:17-19; 44:27–45:1; Esekiele 26:3-6; Daniele 8:1-7, 20-22.

³⁴ Amasesemo ayo Yesu apeele pa lwa konaulwa kwa Yerusalemu mu 70 C.E. yalifikilishiwe mu kulungika. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Kabili amasesemo pa lwa “nshiku sha kulekelesha” ayapeelwe na Yesu no mutumwa Paulo yalefikilishiwa mu kulonsha mu nshita yesu ine.—2 Timote 3:1-5, 13; Mateo 24; Marko 13; Luka 21.

35. Mulandu nshi ubusesemo bwa Baibolo bwingeshila fye ukufuma kuli Kabumba?

³⁵ Takwaba umuntontonkanya wa buntunse, nelyo wingalamuka shani, uwingasobela mu kulungike fyo ifya kuponako fya nshita ya ku ntanshi. Muntontonkanya wa kwa Kabumba wa kubumbwa konse uwaba na maka yonse kabili uwa mano yonse weka fye e wingacita, nge fyo tubelenga pali 2 Petro 1:20, 21 ukuti: “Ukusesema konse ukwalembwa takwaba ukwa kuiilwila; pantu ku kufwaya kwa buntu takwaletwa kusesema nangu limo, lelo ni pa kobelwa ku [mupashi] wa mushilo e po abantu ba mushilo balandiile.”

Ipeela Icasuko

36. Cinshi cintu Baibolo itweba?

³⁶ E co, mu nshila ishingi, Baibolo yalikwata ubushininkisho bwa kuba Icebo capuutwamo ica Wabako Uwapulamo. Pa kube fyo, itweba umulandu abantunse babela pe sonde, umulandu kwabela ukucula kwafule fi, uko tuleya, na fintu imibele ikaluka ku kuwaminako. Itusokolwela ukuti kwalibako Lesa wapulamo uwabumbile abantunse na lino isonde ku mifwaile no kuti imifwaile yakwe ikafikilishiwa. (Esaya 14:24) Baibolo na kabili itusokolwela icaba ubutotelo bwa cine na fintu twingabusanga. Muli fyo, yaba e ntulo fye yeka iya mano yacilapo iingatweba icine pa lwa fipusho fyacindama fyonse fya mu bumi.—Ilumbo 146:3; Amapinda 3:5; Esaya 2:2-4.

37. Cinshi cingepushiwa pa lwa Kristendomu?

³⁷ Ilintu kwalibako ubushinino bwafula ubwa bucine na bucishinka bwa Baibolo, bushe bonse abasosa ukuti balipokelela yene balakonka ifisambilisho fya iko? Languluka, ku ca kumwenako, inko ishiitunga ukubelesha ubuKristu, uko e kuti, Kristendomu. Balikwata Baibolo pa myanda ya myaka iingi. Lelo bushe ukutontonkanya kwabo ne ncitilo mu cine cine fibelebesha amano ya kwa Lesa ayacilapo?

[Ifikope pe bula 11]

Sir Isaac Newton asumine ukuti isonde lyapeeleme mu lwelele ku maka yatinta mu kwampana na fimbi fya mu muulu

Ubulondoloshi Baibolo ipeela ubwe sonde ilyashingulukwa no lwelele lwabulamo akantu bwapokelelwa na basambilila pamo ngo kusokolola kwacindama ukwa nshita ya iko

[Icikope pe bula 12]

Bamo abenda pa menshi aba mu kubangilila batiinine fye no kuti pambi kuti bapungumuka ukufuma ku cipuma ce sonde lyabatama

[Icikope pe bula 13]

Kwaliba ubushininkisho bwafulilako ubwa kuti Yesu Kristu eko aali ukucila ubwabako ukuti Julius Kaisare, Kateka Charlemagne, Oliver Cromwell, nelyo Papa Leo III balikeleko abomi

[Icikope pe bula 15]

Ukufikilishiwa kwa masesemo Yesu apeele pa lwa konaulwa kwa Yerusalemu mu 70 C.E. kwacitilwo bunte ku Cifonko ca kwa Tito mu Roma