Icifundisho Caingila mu BuYuda, mu Kristendomu, na mu BuShilamu

“Imipepele na yo yaba ni nshila iilenga abantu ukwishibo kuti bushiku bumo bakafwa, nampo nga ni pa kuti bakaye ku bumi bwawamako bushilya bwa mfwa, nampo nga kufyalwa cipya cipya, nelyo fyonse fibili.”—AMASHIWI YA KWA GERHARD HERM, KALEMBA UMWINA GERMANY.

1. Ubwingi bwa mipepele yashimpa ubulayo bwa bumi bwa pa numa ya mfwa pa cisumino nshi?

PA KWEBEKESHA abantu kuti kwalibako ubumi pa numa ya mfwa, imipepele mupepi fye na yonse yashintilila pa kuti umuntunse akwata umweo uushifwa no kuti pa kufwa umweo ulaya ku bwikashi bumbi nelyo ukwalukila mu cibumbwa cimbi. Nga fintu cilandilwepo mu lubali lufumineko, ukusumina mu kuti umuntunse tafwa e cintu cimo apashintilila imipepele ya ku Kabanga ukutula fye lintu yatendeke. Ni shani pa lwa buYuda, Kristendomu, no buShilamu? Ni shani fintu ici cisambilisho caishilekula muli iyi mipepele?

UbuYuda Bwapokelela Imfundo sha baGriki

2, 3. Ukulingana ne fisosa icitabo ca Encyclopaedia Judaica, bushe ifyalembwa fyashila ifya ciHebere fyalesambilishapo bumunshifwa bwa mweo?

² Ukwatuntuka ubuYuda ni kuli Abrahamu ku numa sana nomba napapita ne myaka mupepi na 4,000. Ifyalembwa fyashila ifya ciHebere fyatendeke ukulembwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E., no kwisapwishishiwa pa nshita ilyo Socrates na Plato balepanga icifundisho cabo ica bumunshifwa bwa mweo. Bushe aya Malembo yalisambilishepo bumunshifwa bwa mweo?

³ Icitabo ca Encyclopaedia Judaica cayasuka aciti: “Ukusumina muli bumunshifwa bwa mweo ukwine kwine kwaishilelimbe mishila pa numa ninshi Baibolo nalembwa . . . kabili caishileba e cimo ica fisumino fyakulisha mu buYuda na mu buKristu.” Ici citabo na kabili citila: “Umuntu aalemonwa fye nge cintu cimo icakumanina mu fyo balemba mu Baibolo. E co umweo tawalekanishiwe ukufuma ku mubili.” AbaYuda ba mu kubangilila basumine mu kubuuka kwa bafwa, kabili, ici “cilingile ukulekanishiwa ku kusumina muli bumunshifwa bwa mweo,” e fyalondolola uyu encyclopedia.

4-6. Ni shani fintu icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo caishileba e “cimo ica fisumino fyakulisha” mu buYuda?

⁴ Ni shani, lyene fintu ici cifundisho casangwike “cimo ica fisumino fyakulisha” mu buYuda? Ifyacitika ku numa e fingaasuka. Mu 332 B.C.E., Alekesandere Mukalamba apokele icalo cikalamba ica Middle East mu kucimfya kwa mu kwangufyanya nga nshi. Ilyo afikile mu Yerusalemu, abaYuda bamupokelele na maboko yabili. Ukulingana no kushimika kwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukwa kwa kalemba wa lyashi umuYuda Flavius Josephus, bamulangile fye no busesemo ukufuma mwi buuku lya kwa Daniele, ubwalembelwe ninshi kucili imyaka 200, ubwalangilile mu kulengama ukucimfya kwa kwa Alekesandere ukuba pamo nge “mfumu ya ku [Greece].” (Daniele 8:5-8, 21) Impyani sha kwa Alekesandere shatwalilile ne pange lyakwe ilya kufisha ubuGriki konse, ukukumanya mu buteko bonse ululimi, ulutambi, na mano ya buntunse ifya baGriki. Takwali apa kusengaukila ukutumbinkanya intambi shibili—ulwa ciGriki no lwa ciYuda.

⁵ Mu kubangilila mu mwanda wa myaka uwalenga itatu B.C.E., ukupilibula kwa kubalilapo mu ciGriki ukwa Malembo ya ciHebere kwalitendeke, ukwaleitwa Septuagint. Ukupitila muli ubu bupilibulo Abena fyalo abengi balicindike imipepele ya buYuda no kubeleshanya na yo, bamo ukwalukila fye na ku mipepele ya ciYuda. Lubali lumbi, abaYuda baalishibishe nga nshi amano ya ciGriki, kabili bamo basangwike aba mano ya buntunse, icishatalile acibako ku kale. Philo uwa ku Alexandria, uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., aali umo umuYuda wa musango yo.

⁶ Philo alicindikishe Plato kabili aaleesha ukulondolwela ubuYuda mu nshila ya mano ya buntunse aya ciGriki. Icitabo ca Heaven—A History, cisoso kuti: “Pa kupanga ukukumbinkanishiwa kwaibela ukwa mano ya buntunse aya kwa Plato ne cishilano ca mu Baibolo, Philo akungwile inshila kuli bakatontonkanya ba Bwina Kristu [na ba ciYuda] abali no kukonkapo.” Ni shani ulwa cisumino ca kwa Philo pa lwa mweo? Ici citabo citwalililo kuti: “Kuli wene, imfwa ibwesesha umweo ku mibele ya uko iya kutendekelako, iya pa ntanshi ya kufyalwa. Apantu umweo wa ku calo ca ku mupashi, ubumi mu mubili bubako fye pa ciputulwa icipi, ilingi line ice shamo.” Pali bakatontonkanya bambi aba ciYuda abaasumine muli bumunshifwa bwa mweo paba Isaac Israeli, shing’anga waishibikwa uwa ciYuda uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 10, na Moses Mendelssohn, umwina Germany, uwa mano ya buntunse aya ciYuda uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 18.

7, 8. (a) Bushe Talmud alangilila ukuti umweo waba shani? (b) Cinshi cintu impapulo sha fipuuta isha baYuda ishaishilelembwa shisosa pa lwa mweo?

⁷ Icitabo na cimbi icasonga sana imitontonkanishishe ya baYuda ne mikalile yabo citabo ca Talmud—ukusupawila kwalembwa ukwa cintu bainika ifunde lya pa kanwa, no kulandapo kwa pa numa no kulondolola kwa ili funde lya pa kanwa, icitabo icalonganikwe na barabi ukutendeka mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. no kwisafika mu Nkulo sha pa Kati. Encyclopaedia Judaica atila: “Barabi abalembele Talmud basumine ukuti umweo ulatwalilila pa numa ya mfwa.” Talmud alasosa fye no kuti abafwa balomfwana na ba mweo. Encyclopædia of Religion and Ethics atila: “Nakalimo ni pa mulandu wa kusonga kwa kwa Plato e co [barabi] basuminine ukuti imyeo na kale fye e ko yali.”

⁸ Ulupapulo lwa ciYuda ulwa fipuuta ulwaishilekonkapo, ulwitwa Cabala, lwena lufika fye na ku kusambilisha ukufyalwa cipya cipya. Ukukuma kuli ici cisumino, New Standard Jewish Encyclopedia yatila: “Cimoneka kwati itontonkanyo lyatuntwike ku India. . . . Muli Kabbalah imfundo intanshi imoneka mwi buuku lya Bahir, lyene ukutendekela pa citabo ca Zohar no kuya ku ntanshi, iyi mfundo yalipokelelwe mu cinkumbawile ku ba fipuuta, iyabombele umulimo ukalamba mu fisumino ne mpapulo ifya baHasid.” Mu Israele ilelo, icisambilisho ca kufyalwa cipya cipya capokelelwa ku bengi nga icisambilisho ca ciYuda.

9. Ifyakaniko ifingi ifya buYuda ifya lelo filandapo shani pa lwa bumunshifwa bwa mweo?

⁹ Kanshi imfundo ya bumunshifwa bwa mweo yaingilile ubuYuda ukupitila mu kusonga kwa mano ya buntunse aya ciGriki, kabili iyi mfundo ilelo yalipokelelwa mu fyakaniko fya buYuda ifingi. Cinshi cingasoswa pa fyo ici cisambilisho caingile mu Kristendomu?

Kristendomu Apokelela Imfundo sha kwa Plato

10. Cinshi cintu mwina Spain umo uwasoma uwalumbuka asondwelele ukulosha ku co Yesu asuminemo pa lwa bumunshifwa bwa mweo?

¹⁰ UbuKristu bwa cine uwabutendeke ni Kristu Yesu. Miguel de Unamuno, umwina Spain uwasoma uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20 alembele pa lwa kwa Yesu ati: “Asumine maka maka mu kubuuka kwa ku mubili, ukulingana no buYuda, te muli bumunshifwa bwa mweo, ukulingana na Plato umuGriki. . . . Ifi fyonse kuti fyashininkishiwa mu citabo cishipita mu mbali icili conse icipeela ubwilulo.” Asondwelele ukuti: “Bumunshifwa bwa mweo . . . cifundisho ca mano ya buntu ica cisenshi.”

11. Ni lilali lintu amano ya buntunse aya ciGriki yatendeke ukulaingilila ubuKristu?

¹¹ Ni lilali kabili ni shani fintu ici “cifundisho ca mano ya buntu ica cisenshi” caingilile ubuKristu? Icitabo ca New Encyclopædia Britannica cilondololo kuti: “Ukutendeka pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga ibili AD Abena Kristu abasambilishiweko amano ya buntunse aya ciGriki batendeke ukuyumfwe fyo baalekabila ukulumbulula icitetekelo cabo mu nshila ya buGriki, pa kuti baleyumfwa ukuti balifikapo na pa kuti bengalayalula abasenshi basambilila. Amano ya buntunse ayabalingile sana yali ya kwa Plato.”

12-14. Finshi fintu Origen na Augustine bacitile mu kutumbinkanya amano ya buntunse aya kwa Plato no buKristu?

¹² Babili pa ba mano ya buntunse aba musango yo ababangilileko balikwete amaka nga nshi pa fifundisho fya mu Kristendomu. Umo aali ni Origen uwa ku Alexandria (mupepi na 185-254 C.E.), na umbi ni Augustine uwa ku Hippo (354-430 C.E.). Ukulanda pali aba babili, New Catholic Encyclopedia atila: “Abalengele ukuti cipampamikwe ukuti umweo waba cintu ca mupashi ni Origen ku Kabanga e lyo no Mutakatifu Augustine ku Masamba kabili mu mfundo ya mano ya buntunse e mo balondolwelele ifyo umweo waba.” Ni pi pantu Origen na Augustine bashintilile pa kulondolola imfundo shabo pa lwa mweo?

¹³ Origen aali musambi wa kwa Clement uwa ku Alexandria, uwali “e wa ntanshi pali Bakalemba be calici uyo pa lwalala apokeleko icishilano ca baGriki pa lwa mweo,” e fisosa icitabo ca New Catholic Encyclopedia. Imfundo sha kwa Plato pa lwa mweo shifwile shalisongele Origen apakalamba. Uwasambilila ifya mipepele Werner Jaeger, alandile mu lupapulo lwa The Harvard Theological Review ukuti: “[Origen] alundile ku cifundisho ca buKristu ilyashi lyonse ilya kumumunga fye pa lwa mweo, ilyo asambilile kuli Plato.”

¹⁴ Augustine amonwa kuli bamo aba mu Kristendomu nga katontonkanya wakulisha uwa ku kale. Ilyo ashilayalukila ku “buKristu” pa myaka 33 iya bukulu, Augustine alisekelele nga nshi mu mano ya buntunse kabili abele kafwilisha wa mfundo shayalwilwe isha kwa Plato.a Lintu ayalwike, mwi tontonkanyo atwalilile ukulayafwilisha imfundo sha kwa Plato ishayalwilwe. Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica citila: “Umuntontonkanya wakwe e pashimpilwe imipepele ya mu Cipingo Cipya iyatumbinkanishiwe ne cishilano ca kwa Plato ica mano ya buntunse aya ciGriki.” Icitabo ca New Catholic Encyclopedia cisumino kuti “icifundisho [ca pa lwa mweo],” ica kwa Augustine, “icali e cipimo ca mipepele ya ku fyalo fya ku Masamba ukufika fye na ku kusululuka kwa mwanda wa myaka uwalenga 12, cafumishe ifingi ku mfundo shayalwilwe isha kwa Plato.”

15, 16. Bushe ukufwaisho kwishiba ifisambilisho fya kwa Aristotle ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga 13 kwalyalwile imimwene ye calici pa lwa cisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo?

1⁵ Mu mwanda wa myaka uwalenga 13, ifisambilisho fya kwa Aristotle fyaleya fileumfwika mu Bulaya, maka maka pa mulandu wa kuti kwalebako impapulo mu ciLatini isha baAlabu abasoma abalandilepo nga nshi pa fyo Aristotle alembele. Ukutontonkanya kwa kwa Aristotle kwalifikile nga nshi pa mutima wa wasoma ifya buKatolika uwe shina lya Thomas Aquinas. Pa mulandu wa fintu Aquinas alembele, imimwene ya kwa Aristotle yalisongele ukusambilisha kwe calici ukucila fintu ukusonga kwa kwa Plato kwali. Nangu cibe fyo, uyu musango ifintu fyabelelemo tawayambukile cisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo.

¹⁶ Aristotle asambilishe ukuti umweo waba uushingapaatukana no mubili kabili tautwalilila ukubako weka pa numa ya kufwa no kuti nga kwalibako icili conse ica ciyayaya mu muntu, ninshi wali mwelenganya, ica ku muntontonkanya fye icishili cintu ca cine cine. Ukumwena umweo muli iyi nshila takwaumfwene na cintu icalici lyasuminemo ukuti umweo waba cintu ca cine cine icitwalilila pa kufwa. Kanshi, Aquinas aliteulwile imimwene ya kwa Aristotle iya mweo, ukulandikisho kuti bumunshifwa bwa mweo kuti bwashininkishiwa ukupitila mu kupelulula. Muli fyo, icisumino ce calici ica bumunshifwa bwa mweo cashele fye umo cabela.

17, 18. (a) Bushe Ukwaluka kwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 kwalileteleko ukwaluka mu kusambilisha pa lwa mweo? (b) Bushe amacalici ayengi aya mu Kristendomu yalandapo shani pa lwa bumunshifwa bwa mweo?

¹⁷ Mu myanda ya myaka iyalenga 14 na 15, ulubali lwa kubangilila ulwa nshita ya Kubukulula Imyata, e mwabukulwike ukufwaisha ukwishiba pa lwa kwa Plato. Ulupwa lwalumbuka mu Italy ulwa baMedici lwayafwilishe fye no kubikako umwa kusambililila mu Florence ku kutwala pa ntanshi amano ya buntunse aya kwa Plato. Mu myanda ya myaka iyalenga 16 na 17, ukufwayo kwishiba pa lwa kwa Aristotle kwalefubalila. Kabili Ukwaluka kwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 takwaleteleko ukwaluka mu cisambilisho pa lwa mweo. Nangu cingatila Abaleyaluka aba ciProtestanti bakansanine pa cisambilisho ca mutwala, balisumine imfundo ya kukandwa kwa pe nelyo icilambu ca pe.

¹⁸ Icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo kanshi calyanana mu macalici ayengi aya mu Kristendomu. Pa kulanda pali ici, umwina Amerika umo uwasoma alembele ukuti: “Imipepele na kuba, ku cinabwingi ca mushobo wesu, yaiminina fye pali bumunshifwa, epela. Lesa e walengele ukuti kube bumunshifwa.”

Bumunshifwa no BuShilamu

19. UbuShilamu bwatendeke lilali, kabili nani abutendeke?

¹⁹ UbuShilamu bwatendeke lintu Muḥammad aitilwe ukuti abe kasesema ilyo ali mupepi ne myaka 40. Mu cinkumbawile casuminwa ukuti ukusokolola kwaishile mu nshita lintu aali ne myaka mupepi na 20 ukufika ku 23, ukufuma mupepi na 610 C.E. ukufika ku mfwa yakwe mu 632 C.E. Ifyo bamusokolwelele fyalembwa muli Koran, ibuuku lyashila ilya baShilamu. Ilyo ubuShilamu bwaleisa mu kubako, ubuYuda na Kristendomu ninshi nafingililwa ne mfundo ya kwa Plato pa lwa mweo.

20, 21. Cinshi cintu abaShilamu basuminamo pa lwa bumi bwa mu Calo ca bafwa?

²⁰ AbaShilamu basumino kuti mu mipepele yabo e mwaisapwila ukusokolola ukwapeelwe ku baHebere ba citetekelo na Abena Kristu ba pa kale. Koran ilaloshako ku Malembo ya ciHebere na ku ya ciGriki. Lelo pa cisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo, Koran ilapaatukako ku Malembo. Koran isambilisho kuti umuntu akwato mweo uutwalililo umi pa numa ya mfwa. Na kabili ilalanda pa kubuuka kwa bafwa, pa bushiku bwa bupingushi, no ko umweo mu kupelako uya—e kuti atemwa ubumi mwi bala lya paradise ilya mu muulu nelyo ukukandwa muli helo wa mulilo.

²¹ AbaShilamu basumino kuti umweo wa muntu uwafwa uya ku Barzakh, nelyo “Icicingo,” “icifulo nelyo imibele umo abantu baba pa numa ya mfwa kabili pa ntanshi ya Bupingushi.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, utulembo twa pe samba) Umweo uba uumi mulya ukukumanya iciitwa “Ukukanda kwa Nshishi” nga ca kuti umuntu aali umubifi, nelyo aleipakisha insansa nga ca kuti aali uwa citetekelo. Lelo aba citetekelo balingile na bo ukulungulushiwako panono pa mulandu wa membu shabo shinono lintu bali aba mweo. Pa bushiku bwa bupingushi, umo na umo alolenkana no buyo bwakwe ubwa ciyayaya, ubupwisha ilya mibele ya pa kati.

22. Ni mfundo nshi ishapusana shintu abaAlabu bamo aba mano ya buntunse balondolwele ukulosha ku cicitika ku mweo?

²² Imfundo ya bumunshifwa bwa mweo pa kuti ise mu buYuda na mu Kristendomu cali ni pa mulandu wa kusonga kwa kwa Plato, e lyo yaishilebikwa na mu buShilamu lintu fye bwatendeke. Ici cilolele mu kuti abaAlabu basoma balyesha ukutumbinkanya ifisambilisho fya buShilamu na mano ya buntunse aya ciGriki. Ifyalo fya Baalabu na kuba, fyalisongwa nga nshi ku mpapulo sha kwa Aristotle. Kabili abasoma aba ciAlabu, pamo nga Avicenna na Averroës, balikolobondelemo no kutanununa amatontonkanyo ya kwa Aristotle. Nomba lintu baleesha ukwampanya amatontonkanyo ya ciGriki ne cisambilisho ca ciShilamu pa lwa mweo, baishilekwate mfundo shapusana. Ku ca kumwenako, Avicenna alandile ukuti umweo uwaba mu muntu taufwa. Averroës wena apaashishe ukuti ifyo te fyo caba. Te mulandu ne yi mimwene yonse, bumunshifwa bwa mweo bwalitwalilila ukuba cisumino ca baShilamu.

23. Ni pi paiminina ubuYuda, Kristendomu, no buShilamu pa mulandu wa bumunshifwa bwa mweo?

²³ Cili icamonekesha kanshi ukuti imipepele ya buYuda, Kristendomu, no buShilamu yonse isambilisha icifundisho ca bumunshifwa bwa mweo.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 14]

Ukucimfya kuntu Alekesandere Mukalamba acimfishe kwatungulwile ku kutumbinkanya intambi sha buGriki ne sha buYuda

[Ifikope pe bula 15]

Origen, pa muulu, na Augustine baeseshe ukutumbinkanya amano ya buntunse aya kwa Plato no buKristu

[Ifikope pe bula 16]

Avicenna, pa muulu, asosele ukuti umweo uwaba mu muntu taufwa. Averroës apaashishe ukuti ifyo te fyo caba