Icipandwa 1

Kasesema wa kwa Lesa Aleta Ulubuuto ku Bantu

1, 2. Mibele nshi iya lelo iilengele abantu abengi ukusakamikwa?

TWIKELE mu nkulo umo cilemoneko kuti umuntu tengafilwa ukucita icili conse. Ukuya mu lwelele, ukupanga bakompyuta, ukwalula imfyalo nelyo amagene, e lyo ne fya kusangasanga fimbi ifya sayansi filengele ukuti umuntu alepanshilapo na fimbi ifipya, no kumulenga ukuba ne subilo lya kuwamyako ubumi—nalimo fye no kubutantalishako.

² Bushe ukulunduluka kwa musango yo kwamulenga ukwikala umutelelwe mu mayanda yenu? Bushe kwalipwisha icintiinya ca nkondo? Bushe kwalyundapa amalwele nelyo ukufumyapo ubulanda bwisa ilyo umutemwikwa wenu afwa? Nakalya! Ukulunduluka kwa bantunse, nangu kwingakula shani, kwalipelebela. Akabungwe ka Worldwatch Institute kashimika ukuti: “Twalisanga ifya kuya ku mweshi, ukupange mpito sha mailektroni ishapikaanisha pa kapaapaatu kanono aka silicon, kabili tulakuushisha na mu muntu imfyalo sha muntu umbi. Lelo tucili twalifilwa ukupeela amenshi yasuma ku bantu abali impendwa bilioni umo, ukucefyako ukulofiwa kwa misango ya fibumbwa ifishaifulila, nelyo ukukwata amafuta tukabila ukwabula ukupumfyanya ulwelele.” E mulandu wine abengi basakamikilwe pa fili no kucitika ku ntanshi, pantu tabeshibe uko bengasanga icisansamushi ne subilo.

3. Mibele nshi yali mu Yuda mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E.?

³ Imibele tulolenkene na yo lelo ipalene na ilya abantu ba kwa Lesa aba mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E. balimo. Ilya nshita, Lesa apeele umubomfi wakwe Esaya umulimo wa kutwala ubukombe bwa cisansamushi ku bekashi ba mu Yuda, pantu cine cine bakabile icisansamushi. Cilya calo calilulunkanishiwe nga nshi. Ubuteko bwa lucu ubwa Ashuri nomba buli no kulenga cilya calo ukumanama, no kulenga abengi ukwikatwo mwenso. Ni kwi abantu ba kwa Lesa bali no kusanga ipusukilo? Kwena baaleita pe shina lya kwa Yehova pa kanwa fye, lelo basalilepo ukutetekela abantu.—2 Ishamfumu 16:7; 18:21.

Ulubuuto Lwabalika mu Mfifi

4. Bukombe nshi bubili Esaya atuminwe ukubilisha?

⁴ Pa mulandu wa uku kupondoka kwa kwa Yuda, Yerusalemu ali no konaulwa, na bekashi ba mu Yuda bali no kusendwa bunkole ku Babele. Cine cine, bali no kupita mu kumanama ku ntanshi. Yehova atumine kasesema wakwe Esaya ukusobela iyi nshita ya tuyofi, lelo Amwebele no kubilisha imbila nsuma. Pa numa ya kuba muli bunkole pa myaka 70, abaYuda bali no kulubulwa ukufuma mu Babele! Abashalapo abaleyanga bali no kubwelela ku Sione no kuyabuukulula umulimo wa kubwesha ukupepa kwa cine. Yehova alengele ulubuuto ukubalika mu mfifi ukupitila muli kasesema wakwe uwatwele ubu bukombe bwa nsansa.

5. Mulandu nshi Yehova asokolwelele ubufwayo bwakwe ilyo kwali kucili imyaka iingi ku ntanshi?

⁵ Papitile imyaka ukucila pali 100 ukutula apo Esaya alembele ifyebo fya kusesema kwakwe pa kuti Yuda ashale amapopa. Mulandu nshi, kanshi, Yehova asokolwelele ubufwayo bwakwe ilyo kwali kucili imyaka iingi ku ntanshi? Bushe abayumfwilile ifyo Esaya alebilisha nga tabasangilwe balifwa kale pa nshita uku kusesema kwali no kufikilishiwa? Ico ca cine, lelo, pa mulandu wa fyo Yehova asokolwele kuli Esaya, abali no kubako pa nshita Yerusalemu aleonaulwa mu 607 B.C.E. bali no kukwata ubukombe bwalembwa ubwa kusesema kwa kwa Esaya. Ifi fyali no kupeela abantu ubushininkisho bushingakaanwa ubwa kuti Yehova ‘E ulongole mpelekesho ukutula pa kutendeka, ukutula ku kale ifishilacitwa.’—Esaya 46:10; 55:10, 11.

6. Ni mu nshila nshi umo Yehova abela uwapulamo pali bakasobela ba buntunse?

⁶ Ni Yehova fye eka e walinga ukusoso kutila kuti acite cintu ca musango yo. Umuntunse kuti asobela ifingacitika ku nshita ya ku ntanshi iipalamishe pa kulolesha fye pa filecitika mu fya mapolitiki nelyo mu mikalile ya bantu pali iyo nshita. Lelo ni Yehova fye e wingamwena libela ukwabula ukupusa ifili no kucitika pa nshita fye yonse ku ntanshi, nangu fye ifili no kucitika ku ntanshi sana. Kabili kuti apeela amaka ku babomfi bakwe ukusobela ifikacitika ilyo kucili imyaka iingi ilyo fishilacitika. Baibolo itila: “Shikulu Yehova tacita kantu, kano abala asokolwele ca nkama cakwe ku babomfi bakwe bakasesema.”—Amose 3:7.

Bushe Kwali ba “Esaya Banga”?

7. Bushe abasoma Baibolo abengi batwishika shani uwalembele ibuuku lya kwa Esaya, kabili mulandu nshi?

⁷ Uyu mulandu wa kusesema ni umo uwalenga abasoma Baibolo abengi ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya. Aba bakalengulula baumina fye pa kusosa ukuti iciputulwa ca kulekelesha ica ili buuku cifwile calembelwe no muntu uwaikele mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., ilyo ali muli bunkole ku Babele nelyo pa numa. Abene batila, ukusesema ukulanda pa fyo Yuda ali no kushala amapopa kwalembelwe pa numa ninshi kwafikilishiwa, kanshi ninshi takwali kusobela nangu fye panono. Aba bakalengulula na kabili batila ifyalembwa mwi buuku lya kwa Esaya pa numa ya Esa cipandwa 40, fyumfwika kwati filelanda ukuti Babele e calo caleteka pali ilya nshita no kuti abena Israele bali muli bunkole kulya. E co batontonkanya ukuti, onse uwalembele iciputulwa ca kulekelesha ice buuku lya kwa Esaya afwile acilembele pali iyi ine nshita—e mu kuti mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E. Bushe ukupelulula kwa musango yo kwalikwata apo kwaiminina apene pene? Awe nakalya!

8. Ni lilali ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya kwatendeke, kabili kwasalangene shani?

⁸ Ni muli ba1100 C.E. e mwatendekele ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya. Uwatendeke ukutwishika ali muYuda uulanda pali Baibolo Abraham Ibn Ezra. Icitabo ca Encyclopaedia Judaica cisoso kutila “[Abraham Ibn Ezra] mu kulanda kwakwe pe buuku lya kwa Esaya asoso kuti iciputulwa ca bubili ice buuku lya kwa Esaya, icatendekela pa Esa cipandwa 40, calembelwe na kasesema uwali pa nshita ya kusendwa Bunkole ku Babele na mu kubangilila kwa nshita ya Kubwelulukila ku Sione.” Muli ba1700 na ba1800, iyi mitontonkanishishe ya kwa Ibn Ezra yalipokelelwe na bambi abasoma ifya Baibolo, ukusanshako na Johann Christoph Doederlein, umwina Germany uwasoma ifya mipepele uwasabankenye icitabo cakwe icalondolola ibuuku lya kwa Esaya intanshi mu 1775 cimbi na co mu 1789. Icitabo ca New Century Bible Commentary cisoso kuti: “Ukufumyako fye abasoma ifya Baibolo abakakatila ku fyo basuminamo, abashala bonse nomba balisumina ubulondoloshi bwa kwa Doederlein . . . ubwa kuti ukusesema ukwaba mu fipandwa 40 ukufika ku 66 ifye buuku lya kwa Esaya takwalembelwe na kasesema Esaya uwali mu mwanda wa myaka uwalenga 8 lelo kwalembelwe pa numa sana.”

9. (a) Kwakanishiwa nshi ibuuku lya kwa Esaya lyaakanishiwa? (b) Ni shani umo uulanda pali Baibolo asupula icimfulumfulu caba pa walembele ibuuku lya kwa Esaya?

⁹ Lelo, ukutwishika uwalembele ibuuku lya kwa Esaya takwapwilile palya pene. Itontonkanyo lya kutila kwali Esaya wa bubili lyalengele abantu ukucetekela ukuti kufwile kwali na kalemba walenga butatu.a Ibuuku lya kwa Esaya na kabili lyalyakanishiwe, ica kuti uwasoma ifya Baibolo umo atila uwalembele Esa icipandwa 15 na 16 ni kasesema uushaishibikwa, ilintu umbi na o atwishika uwalembele Esa ifipandwa 23 ukufika ku 27. Na umbi atila uwalembele ifyebo fyaba mu Esa fipandwa 34 na 35 tafwile ukuba Esaya. Mulandu nshi? Pantu ifi fyebo fyalipalana sana ne fisangwa mu Esa fipandwa 40 ukufika ku 66, ifyo kale kale bambi batile fyalembelwe fye no muntu umbi uushili ni Esaya wa mu mwanda wa myaka uwalenga 8! Charles C. Torrey, uulanda pali Baibolo asupawila bwino nga nshi icafuma mu kupelulula kwa musango yo. Atila, “Uwali inshita imo ‘Kasesema walumbuka uwa mu nshita ya kusendwa Bunkole,’ nomba amonwa fye ngo muntu uushacindeme kabili alilabwa pa mulandu wa kuti ibuuku lyakwe lyalyakanishiwa mu fiputulwa.” Lelo, te bonse abasoma ifya mu Baibolo basuminisha kuli uku kwakanishiwa kwe buuku lya kwa Esaya.

Ubushininkisho bwa Kuti Kwali fye Kalemba Umo

10. Landeni pa ca kumwenako cimo icilangilila ifyo ukubomfya amashiwi yamo yene kushininkisha ukuti uwalembele ibuuku lya kwa Esaya muntu umo.

¹⁰ Ubushininkisho bwine bwine ubwa kusuminina ukuti ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe fye na kalemba umo e ko bwaba. Bumo kuti twabusanga mu mibomfeshe ya mashiwi yamo yene. Ku ca kumwenako, amashiwi ya kuti “Wa mushilo wa kwa Israele” yasangwa imiku 12 muli Esaya ifipandwa 1 ukufika ku 39 kabili yasangwa imiku 13 muli Esaya ifipandwa 40 ukufika ku 66, ilintu aya mashiwi ayalondolola Yehova yasangwa fye imiku 6 mu Malembo ya ciHebere yonse ayashala. E co ukubomfya aya mashiwi yamo yene libili libili ayashibomfiwa sana mumbi bushininkisho bwa kutila uwalembele ibuuku lya kwa Esaya umo fye.

11. Kupalana nshi kwaba pa fipandwa 1 ukufika ku 39 ne fipandwa 40 ukufika ku 66 ifya kwa Esaya?

¹¹ Ukupalana na kumbi kwaba pa fipandwa 1 ukufika ku 39 ifye buuku lya kwa Esaya ne Esa fipandwa 40 ukufika ku 66. Muli ifi fiputulwa fibili mwaba insoselo shimo ishapalana ishabomfiwa libili libili, pamo nga umwanakashi uuleshikitika pa kupaapa na “inshila” nelyo “cinkwente.”b Ne shiwi “Sione” nalyo lyaliloshiwako libili libili, kabili mu fipandwa Esa 1 ukufika ku 39 lyabomfiwa imiku 29 e lyo mu Esa fipandwa 40 ukufika ku 66 lyabomfiwa imiku 18. Na kuba, takwaba ibuuku mu Baibolo ililosha sana kuli Sione nge buuku lya kwa Esaya! Icitabo ca The International Standard Bible Encyclopedia, cisoso kuti ubushininkisho bwa musango yo, “bulenga ibuuku lya kwa Esaya ukuba ilyaibela mu milembelwe, icishingabe fyo” nga ca kuti lyalembelwe na bakalemba babili, batatu, nelyo ukucilapo.

12, 13. Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yalangilila shani ukuti ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe na kalemba umo?

¹² Ubushininkisho bwapulamo ubwa kuti ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe fye na kalemba umo busangwa mu Malembo ya Bwina Kristu ayapuutwamo aya ciGriki. Aya Malembo yalanga apabuuta ukuti Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo basumine ukuti kalemba we buuku lya kwa Esaya ali fye umo. Ku ca kumwenako, Luka alanda pa lwa mwina Etiopia umukata uwalebelenga ifyebo ifyo nomba fisangwa muli Esaya icipandwa 53, ifyebo ifyo bakalengulula ba muno nshiku batila fyalembelwe na Esaya wa Bubili. Lelo, Luka asoso kuti uyu mwina Etiopia “alebelenga muli Esaya kasesema.”—Imilimo 8:26-28.

¹³ Ukulundapo bebeteni Mateo kalemba we Landwe, uwalondolola ifyo ukushimikila kwa kwa Yohane Kabatisha kwafikilishe ifyebo fya kusesema ifyo nomba tusanga pali Esaya 40:3. Bushe nani Mateo atila e walembele uku kusesema? Bushe atila ni Esaya wa Bubili uushaishibikwa? Iyo, uwalembele amulumbula fye ati ni “Esaya kasesema.”c (Mateo 3:1-3) Pa nshita imbi, Yesu abelengele mwi buuku amashiwi ayo nomba tusanga pali Esaya 61:1, 2. Pa kushimika ifyo cali, Luka atila: “Kuli wene kwapeelwe ne buuku lya kwa Esaya kasesema.” (Luka 4:17) Muli kalata alembeele abena Roma, Paulo alosha ku fiputulwa fyonse fibili ifye buuku lya kwa Esaya ica kubalilapo ne ca kulekelesha, lelo teseshe nangu panono ukusoso kuti uwalembele ili buuku ni umbi ukucila pali Esaya. (Abena Roma 10:16, 20; 15:12) Naciilanga fye ukuti Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo tabasumine ukuti ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe na bakalemba babili, batatu, nelyo ukucilapo.

14. Bushe Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa fisokolola shani uwalembele ibuuku lya kwa Esaya?

¹⁴ Na kabili, bebeteni ubushininkisho bwasangwa mu Fimfungwa fya muli Bemba Wafwa—ifyalembwa fya kale, ifingi ifyasangilwe ilyo na Yesu ashilaisa pe sonde. Manyuskripiti umo uwa kwa Esaya, uwaishibikwa ati Icimfungwa ca kwa Esaya, wa mu mwanda wa myaka uwalenga bubili (2) B.C.E., kabili tasuminisha ukutunga kwa bakalengulula ukwa kuti uwalembele ibuuku lya kwa Esaya ukutendekela pa Esa cipandwa 40 ni Esaya wa Bubili. Mulandu nshi cabele fyo? Muli ici calembwa ca kale, icipandwa ico nomba tutila Esa 40 catendekela pa mupelwa wa kulekeleshako pali uyu mukululo, ilintu sentensi wa kubalilapo apwila mu mukululo wakonkapo. Uwalelembulula ifyebo taishibe nangu panono pa lwa uku kutunga kwa kuti uwalembele ici ciputulwa ni kalemba umbi kabili taishibe no kutunga kwa kuti apa e payakanishiwilwa ili buuku.

15. Cinshi umuYuda wa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwasoma imilandu ya kale Flavius Josephus alanda pa lwa kusesema kwa kwa Esaya ukwakuma Koreshe?

¹⁵ Mu kulekelesha, bebeteni ubushininkisho bwa muYuda uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwasoma imilandu ya kale Flavius Josephus. Alangilila ukuti ukusesema kwa mwi buuku lya kwa Esaya ukulanda pali Koreshe kwalembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E. kabili atila Koreshe alishibe pa lwa uku kusesema. Josephus alemba ati, “Ifi fintu Koreshe alifishibe ilyo alebelenga ibuuku lya kusesema ilyo Esaya ashile alemba imyaka 210 mu kubangilila.” Josephus alondolola ukuti, ukwishiba uku kusesema kufwile nako kwalengele Koreshe ukusuminisha abaYuda ukubwelela ku calo ca ku mwabo, pantu Josephus mu citabo ca Jewish Antiquities, Ibuuku lyalenga 11, icipandwa 1, paragrafu 2, alemba ukuti Koreshe “alefwaisha nga nshi ukucita ifyalembelwemo.”

16. Cinshi cingasoswa pa lwa kutunga kwa bakalengulula ukwa kuti Babele alondololwa mu ciputulwa ca kulekeleshako ice buuku lya kwa Esaya ukuti e calo caleteka?

¹⁶ Nga filya cilandilwepo pa kubala, bakalengulula abengi basosa abati ukutendekela pali Esaya 40 ukuya ku ntanshi, Babele alondololwa ukuti e calo caleteka pali ilya nshita, kabili casoswa ukuti pali iyi nshita ninshi abena Israele baali kale muli bunkole. Bushe ici tacingalanga ukuti kalemba aliko mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E.? Te sana. Icishinka ca kuti nangu ilyo mushilafika ku cipandwa 40 ice buuku lya kwa Esaya, Babele limo limo alondololwa ukuti ali e calo cakwatisha amaka icaleteka pali ilya nshita. Ku ca kumwenako, pali Esaya 13:19, Babele etwa ukuti “iciyembo ca mabufumu” kabili ukulingana no bupilibulo bwa Baibolo wa Today’s English Version, etwa ukuti “ubufumu bwayembesha pa mabufumu yonse.” Aya mashiwi yonse fye yaba kusesema, pantu Babele taali icalo cakwatisha maka mpaka ilyo papitile imyaka ukucila pali 100. Kalengulula umo, pa kuti “apikulule” ico bakalengulula bamona kwati calyafya ukulondolola atila fye Esaya icipandwa 13 yalembelwe no muntu umbi! Lelo, ubu tabuli bwafya, pantu caliseeka Baibolo ukulanda pa fintu ifishilacitika kwati fyalicitika kale. Imilembele ya musango yu ishininkisha fye ukuti uko kusesema kukafikilishiwa nangu cibe shani. (Ukusokolola 21:5, 6) Na cine, ni Lesa fye wa kusesema kwa cine e wingasosa ati: “Ndelongole fipya; ilyo tafilamena, ndefilengo kuumfwika kuli imwe.”—Esaya 42:9.

Ibuuku lya Kusesema Kwacetekelwa

17. Bushe ukwaluka mu musango wa milembele ukutendekela pa cipandwa 40 ica kwa Esaya ukuya ku ntanshi kuti kwalondololwa shani?

¹⁷ Bushe pali ubu bushininkisho bonse kuti twalandapo shani? Kuti twatila ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe na kalemba umo uwapuutilwemo. Twalikwata ibuuku ilyaisafika kuli ifwe ilyapita mu nkulo ishingi lelo ilyalembelwe fye na kalemba umo, te babili atemwa abengi. Ca cine, bamo kuti basoso kuti umusango wa milembele uwe buuku lya kwa Esaya ukutendekela mu Esa cipandwa 40 ukuya ku ntanshi walyaluka mumo mumo. Nalyo line, ibukisheni ukuti Esaya ali kasesema wa kwa Lesa pa myaka 46. Muli iyi myaka yonse kuti twaenekela fye ukutila ubukombe bwakwe, no musango alebulondolwelamo, kuti fyayaluka. Cine cine, umulimo Lesa apeele Esaya tawali fye wa kusoka abantu pa lwa bupingushi bwatapata. Lelo ali no kubeba na mashiwi ya kwa Yehova aya kuti: “Sansamusheni, sansamusheni abantu bandi.” (Esaya 40:1) Cine cine abantu Lesa apingene nabo icipingo bali no kusansamushiwa no bulayo bwakwe ubwa kuti, pa numa ya kuba muli bunkole pa myaka 70, abaYuda bali no kubwelela ku calo cabo.

18. Mutwe nshi mwi buuku lya kwa Esaya uuli no kulandwapo muli luno lupapulo?

¹⁸ Ukufumishiwa kwa baYuda muli bunkole bwa ku Babele e mutwe wa lyashi uwaba mu fipandwa ifingi ifye buuku lya kwa Esaya uwalandwapo muli cino citabo.d Ukusesema ukwingi pali uku kwalifikilishiwa muli shino nshiku, nge fyo tuli no kumona. Ukulundapo, muli ili buuku lya kwa Esaya tusangamo ukusesema kwa kucincimusha ukwafikilishiwe ilyo Umwana uwafyalwa eka uwa kwa Lesa ali no mweo ukufika na lintu afwile. Cine cine, ababomfi ba kwa Lesa na bantu bambi mwi sonde lyonse, bakamwenamo mu kusambilila pa lwa kusesema kwacindama ukwaba mwi buuku lya kwa Esaya. Uku kusesema konse, cine cine kwaba lubuuto lwa bantu bonse.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 9]

Ubushininkisho Bwaba mu Kubebeta Ukwaluka kwa Lulimi

Ukusapika pa fyo ululimi lwayaluka, e kuti ukubebeta ifyo ululimi lwaluka mu kukanaenekela ilyo papita imyaka iingi, kutupeela ubushininkisho na bumbi ubwa kuti ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe no muntu umo. Nga iciputulwa cimo ica kwa Esaya calembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E. e lyo cimbi ilyo papite myaka 200, kufwile kwaba ubupusano mu musango wa ciHebere cabomfiwe mu ciputulwa cimo na cimo. Lelo ukulingana no kusapika ukwasabankanishiwe mu lupapulo lwa Westminster Theological Journal, “ubushininkisho bwasangwa pa numa ya kubebeta ifyo ululimi lwayaluka pa numa ya myaka iingi bulangilila mu kupapusha ukuti ifipandwa 40 ukufika ku 66 ifye buuku lya kwa Esaya fyalembelwe pa nshita [abaYuda] bashilasendwa muli bunkole.” Uwalembele uku kusapika atile: “Nga ca kuti bakalengulula batwalilila ukuumina fye pa kusosa ukuti ibuuku lya kwa Esaya lyalembelwe pa nshita [abaYuda] bali muli bunkole nelyo pa numa, ninshi basuula fye ubushininkisho bwasangwa mu kubebeta ukwaluka kwa lulimi pa numa ya myaka iingi.”

[Icikope pe bula 11]

Iciputusha ca Cimfungwa ca kwa Esaya ica muli Bemba Wafwa. Apapwila Esa icipandwa 39 pali akasontelelo

[Ifikope pe bula 12, 13]

Imyaka nalimo 200 ku ntanshi, Esaya asobela ukulubulwa kwa baYuda