Abena Roma Bapokelela Imbila Yawamisha
NI SHANI fintu umuntunse umubembu engaba umulungami mu menso ya kwa Lesa kabili muli fyo ukunonka ubumi bwa muyayaya? Ici cipusho calengele ukulanshanya kwa kukansana mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo uwa Nshita yesu Iyaishibikwa. Bushe nawishiba icasuko? Nampo nga nawishiba nelyo iyo, uli uwakakililwako we mwine ukubelenga ukulanshanya kwa kwa Paulo ukwalamuka ukwa iyi mpika mwi buku lya Baibolo ilya Abena Roma. Ukucita ifyo ku kakwaafwa ukumfwikisha ukwampana kwakatama ukwabapo pa kati ka citetekelo, imilimo, ubulungami, no bumi.
PAULO NA BENA ROMA
Ibuku lya Abena Roma lyaba ni kalata uwalembelwe na Paulo mupepi na 56 C.E. ku Bena Kristu mu Roma. Mulandu nshi alembele kalata? Nangu cingati Paulo mu 56 C.E. aali talatandalila Roma, mu kushininkisha alishibe Abena Kristu abengi kulya, apantu muli kalata yakwe alanda ku bwingi bwabo mwi shina. Mu kulundapo, Paulo afwaile nga nshi ukuya ku Roma pa kuti engapeela ukukoselesha kuli bamunyina ba Bwina Kristu kulya, na kabili amoneka ukuti afwile akwete amapange ya kucita Roma icifulo ca pa kati mu lwendo lwakwe ulwasuminishiwa ulwa bumishonari ku Spania.—Abena Roma 1:11, 12; 15:22-24.
Nangu cibe fyo, imifwaile ya kwa Paulo iikalamba mu kulemba iyi kalata yali kwasuka icipusho ca kuti: Ni shani fintu abantu benganonka ubulungami ubutungulula ku bumi? Icasuko cishininkisha ukuba imbila yawamisha. Ubulungami bupendwa pa cishinte ca citetekelo. Paulo apanga ici cishinka no kwimika umutwe wa lyashi uwa kalata yakwe lintu alemba ukuti: “Nshili na nsoni ku mbila nsuma; pantu e maka ya kwa Lesa aya kupusushisha onse uutetekela, pa kubala ku muYuda, na ku mwina Hela pamo. Pantu ukulungama kwa kwa Lesa emo kwasokolwelwa ukufuma ku kutetekela no kuya ku kutetekela: nge fyo calembwa, aciti, Awe umulungami ni ku kutetekela e ko akekalila no mweo.”—Abena Roma 1:16, 17.
ICITETEKELO NA MALANGO
Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, te onse asumine ukuti ubulungami bwapendelwe pa cishinte ca citetekelo. Impendwa inono iya balandikisha bapampamine pa kuti ifyafulilako fyalekabilwa. Bushe Yehova tapayenye Amalango ya kwa Mose? Ni shani fintu uuli onse engaba uwalungama uushanakile kuli uko kupayanya kwapuutwamo? (Moneni Abena Galatia 4:9-11, 21; 5:2.) Mu mwaka wa 49 C.E., icipusho ca kwikatilila ku Malango calilanshinishiwepo ne bumba litungulula mu Yerusalemu, kabili basondwelele ukuti Abena fyalo abo bapokelele imbila nsuma tabakabile ukusembululwa no kunakila ku fipope fya Malango ya ciYuda.—Imilimo 15:1, 2, 28, 29.
Mupepi ne myaka cinelubali pa numa, Paulo alembele kalata yakwe ku Bena Roma ukwafwilisha uko kupingulapo kwacindama. Mu cine cine, alilundilepo. Tacali fye ukuti Amalango tayalekabilwa ku Bena Kristu Abena fyalo lelo ku baYuda abashintilile pa cumfwila kuli yene tabali no kulungamikilwa ku bumi.
UBULUNGAMI UKUPITILA MU CITETEKELO
Ilyo ulebelenga mwi buku lya Abena Roma, ukamona fintu Paulo mu kusakamanisha akuula umulandu wakwe, ukwafwilisha ubulondoloshi bwakwe mu kuba no kwambula ukwingi ukufuma ku Malembo ya ciHebere. Lintu alelanda ku baYuda, abo pambi bakwete ubwafya ukupokelela icisambilisho capuutwamo, alangilila icitemwishi no kwangwako. (Abena Roma 3:1, 2; 9:1-3) Nangu ni fyo, apeele umulandu wakwe mu kuba no bulondoloshi bwalengama no kupelulula kushingasushiwa.
Mu Abena Roma icipandwa 1 ukupulinkana icipandwa 4, Paulo atendeka ne cine ca kuti uuli onse aliba uwa mulandu ku lubembu. E ico, inshila yeka intu abantunse bengalungamikilwa yaba pa cishinte ca citetelelo. Ca cine, abaYuda baeseshe ukuba abalungami mu kubaka Amalango ya kwa Mose. Lelo balifililwe. E ico, Paulo mu kushipa asoso kuti: “AbaYuda na ’bena Hela pamo, bonse bena lubembu.” Ashininkisha ici cine capatwa mu kuba ne mpendwa ya kwambula kwa Malembo.—Abena Roma 3:9.
Apo “umuntunse nangu umo takalungamikilwe ku kubombe fisosa Amalango,” lisubilo nshi lyabako? Lesa akalungamika abantunse nga ubupe bwa pa fye pa cishinte ce lambo lya cilubula ilya kwa Yesu. (Abena Roma 3:20, 24) Pa kumwenamo muli ici, bafwile ukukwata icitetekelo muli lilya ilambo. Bushe uku kusambilisha kwa kuti abantunse balungamikwa pa cishinte ce lambo lya citetekelo cintu cimo icapala ulushimi? Nakalya. Abrahamu umwine alilungamikwe pa mulandu wa citetekelo cakwe pa ntanshi Amalango tayalatendeka.—Abena Roma 4:3.
Pa kuba naimika ubucindami bwa citetekelo, Paulo mu cipandwa 5 alanshanya icishinte ca citetelelo ca Bwina Kristu. Uyu ni Yesu, uo inshila yakwe iya bulungami ipwisha ifya kufumamo fyabipisha ifya lubembu lwa kwa Adamu kuli abo bakwata icitetekelo muli Wene. Muli fyo, “ica bulungami ca umo,” te mu kumfwila Amalango ya kwa Mose, “e caleto kulungamikwa no mweo ku bantu bonse.”—Abena Roma 5:18.
UKWASUKA UKUKAANYA
Nga ca kuti, nangula ni fyo, Abena Kristu tababa pe samba lya Malango, cinshi cili no kubakilila ukufuma ku kutwalilila no kucita imembu no kushintilila pa kulungamikwa nangu cibe fyo, ukutasha ku kusenamina kwa kwa Lesa? Paulo asuka uku kukaanya mu Abena Roma icipandwa 6. Abena Kristu balifwa ku nshila yabo iya lubembu iyapita. Ubumi bwabo ubupya muli Yesu bubakakililako ukulwisha amabunake yabo aya ku mubili. Acincisha ukuti: “Mwileka lubembu luteke mu mibili yenu ya mfwa.”—Abena Roma 6:12.
Lelo abaYuda tabalingile, kwena, nalyo line ukukakatila ku Malango ya kwa Mose? Mu cipandwa 7, Paulo mu kusakamanisha alondolola ukuti tacili ifyo. Nga fintu fye umwanakashi waupwa alubulwa ukufuma kwi funde lya mulume wakwe lintu afwa, e fyo ne mfwa ya kwa Yesu yalubwile abaYuda basumina ukufuma ku kunakila ku Malango. Paulo asoso kuti: “Umubili . . . uwa kwa Kristu wamulengele abafwa lubali ku Malango.”—Abena Roma 7:4.
Bushe ici cilepilibula ukuti kwaliko icintu cimo icalubene ku Malango? Mu cine cine iyo. Amalango yali ayapwililika. Impika yali ya kuti abantu bashapwililika tabaumfwilile Amalango. “Twaishibo kuti Amalango ya bumupashi,” e fyalembele Paulo, “lelo ine ndi wa bumubili, uwapooswa ukutekwa ku lubembu.” Umuntunse ushapwililika te kuti asunge Amalango ya kwa Lesa ayapwililika na muli fyo alisenukwa kuli yene. Fintu cili icawama, lyene, ukuti “takuli nomba ukusekwa ku bali muli Kristu Yesu”! Abena Kristu basubwa balipokelelwa no mupashi wa mushilo ku kuba abana ba kwa Lesa. Umupashi wa kwa Yehova ubafwilisha ukushomboka no kukanapwililika kwa mubili. “Nani akaseba abasalwa ba kwa Lesa? [Ni Lesa e ubalungamika, NW].” (Abena Roma 7:14; 8:1, 33) Takuli nangu cimo icingabapaatula ukufuma ku kutemwa kwa kwa Lesa.
UBULUNGAMI NA BAYUDA BA KU MUBILI
Nga ca kuti Amalango tayali ayakabilwa na kabili, ni kwi kuntu ici cisha uluko lwa kwa Israele? Kabili ni shani pa lwa yonse ayo amalembo yalaya ukubweshiwa kwa kwa Israele? Ifi fipusho fyalifimbwa mu Abena Roma ifipandwa 9 ukupulinkana ukufika ku 11. Amalembo ya ciHebere yasobele ukuti banono fye aba bena Israele baali no kupusuka kabili ukuti Lesa aali no kwalwila ukusakamana kwakwe ku nko. Mu kumfwana ne ci, amasesemo pa lwe pusukilo lya kwa Israele yalisushiwa te kuli Israele wa cifyalilwa lelo ku cilonganino ca Bwina Kristu, icapangwa ne citendekelo ca pa kale ica baYuda ba ku mubili abasumina no kwisushiwa na Bena fyalo ba mitima yalungama.—Abena Roma 10:19-21; 11:1, 5, 17-24.
IFISHINTE FYA BULUNGAMI
Mu Abena Roma icipandwa 12 ukupulinkana ukufika ku 15, Paulo atwalilila ukulondolola inshila shibomba muli isho Abena Kristu basubwa bengekalila mu kumfwana no kulungamikwa kwabo. Ku ca kumwenako, asoso kuti: “Tuuleni imibili yenu bulilambo bwa mweo, ubwa mushilo, ubwa kutemuna Lesa; e kupepa kwenu ukwa bumupashi. Kabili mwipalana no bwikashi buno; lelo musangulwe mu kulengwa kwa mitima yenu ipya.” (Abena Roma 12:1, 2) Tulingile ukucetekela mu maka ya busuma no kukanalwisha ububi ku bubi. “Wicimfiwa ku bubi,” e fyalembele umutumwa, “lelo ucimfishe ububi mu kucite cisuma.”—Abena Roma 12:21.
Roma yali cifulo ca pa kati ica maka ya bupolitiki mu kasuba ka kwa Paulo. E ico, Paulo mano mano afundile Abena Kristu ukuti: “Umuntu onse anakile bakateka abacilamo, pantu takuli bukateka ubushafuma kuli Lesa.” (Abena Roma 13:1) Ukubomba kwa Bena Kristu umo no munankwe kwaba na kabili lubali lwa kwikala mu kumfwana no bulungami. “Mwiba ba misha ku muntu nangu umo,” e fisosa Paulo, “kano iya kutemwana; pantu uwatemwo munankwe ninshi nafisha Amalango.”—Abena Roma 13:8.
Mu kulundapo, Abena Kristu balingile ukulangulukila kampingu wa umo no munankwe kabili te kuba aba kupingula. Paulo acincisha ukuti: “Tukonke ifya mutende, no kukuulana.” (Abena Roma 14:19) We kufunda kwawama ukwa kubomfya mu lubali ululi lonse ulwa bumi bwa Bwina Kristu! Lyene, mu cipandwa 16, Paulo asondwelela no kuposha kwa pa lwakwe na mashiwi ya kulekelesha aya kukoselesha no kufunda.
KU BASUBWA NE MPAANGA SHIMBI
Ilyashi lyalanshanishiwe mu Abena Roma lyali ilyacindama mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo kabili licili ilya kwangwako kwakatama ilelo. Ubulungami no bumi bwa muyayaya fyaba ifya buseko bwa kucincimusha kuli bonse ababomfi ba kwa Yehova. Ca cine, Abena Roma alembelwe ku cilonganino ca Bena Kristu basubwa, ilintu ilelo icinabwingi ica Nte sha kwa Yehova bali abe “bumba likalamba” kabili bakwata isubilo lya pe sonde. (Ukusokolola 7:9) Nangu ni fyo, iyi kalata naikwata ubukombe bwakatama na kuli aba bene. Cinshi ico?
Ibuku lya Abena Roma lishininkisha ukuti Abena Kristu balilungamikwa ukupitila mu citetekelo. Ku basubwa, ici cili mu cilolwa ca kuba banankwe bakateka pamo na Yesu mu Bufumu bwa mu mulu. Nangu cibe fyo, ifilundwa fye bumba likalamba na bo bene balilungamikwa, lelo nga ‘ifibusa fya kwa Lesa,’ nga fintu icikolwe Abrahamu aali. (Yakobo 2:21-23) Ubulungami bwabo buli mu kuba ne cilolwa ca kupusunsuka ubucushi bukalamba, kabili cashintilila pa citetekelo mu mulopa wa kwa Yesu, nga fintu fye caba ku basubwa. (Ilumbo 37:11; Yohane 10:16; Ukusokolola 7:9, 14) E ico, ukupelulula kwa kwa Paulo mu Abena Roma kuli kwa kwangwako kukalamba ku mpaanga shimbi pamo pene na basubwa. Kabili ukufunda kwawama ukwe buku ku kwikala mu kumfwana no kulungamikwa kwesu kuli ukwakatama ku Bena Kristu bonse.
The Book of Life, iyalembelwe na baDokota Newton Marshall Hall na Irving Francis Wood, ilondolola ukuti: “Pa lubali lwa kupaashanya no lwa fifundisho [Abena Roma] bafika pa cipimo casumbukisha ica kusambilisha kwaputwamo ukwa kwa Paulo. Kwaba ukwa bufuuke, ukwa mucenjelo, lelo nangu ni fyo ukwa bulashi. . . . Ukubebeta kwa iyi kalata yacindama kuleta icilambu ca kuko cine icafumba kabili icapaka.” Mulandu nshi te kubelengela ibuku we mwine no kusekelela mu “mbila nsuma” yakwatamo, iyaba “amaka ya kwa Lesa aya kupususha.”—Abena Roma 1:16.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]
“Takuliko bukateka [bwa ku calo] ubushafuma kuli Lesa.” Ici tacilepilibula ukuti Lesa abika kateka umo umo mu cifulo. Ukucila, bakateka ba ku calo balibako fye ku kusuminisha kwa kwa Lesa. Mu milandu iingi, bakateka ba buntunse balimwenwe libela no kusobelwa na Lesa kabili muli fyo “batekwapo kuli Lesa.”—Abena Roma 13:1.
[Abatusuminishe]
Museo della Civiltá, Romana, Roma
[Akabokoshi/Icikope pe bula 25]
Abena Kristu baebwa ukuti: “Fwaleni Shikulu Yesu Kristu.” Ici cilepilibula ukuti balingile ukukonka mu nkasa sha kwa Yesu mu kupalamisha, ukumupashanya pa kubika amabuseko ya ku mupashi ukucila aya ku mubili pa ntanshi mu bumi bwabo, muli fyo, “[ukukanalangulukila] bumubili umwa kufishishapo ulunkumbwa lwa buko.”—Abena Roma 13:14.
[Akabokoshi/Icikope pe bula 25]
Paulo aebele Abena Roma “[ukuposhanisha] mu kufyompana kwa mushilo.” Nangu cibe fyo, taleimika pano umwata upya uwa Bwina Kristu nelyo ulutambi lwa butotelo. Mu kasuba ka kwa Paulo, ukufyompa pa mpumi, pa milomo, nelyo mu minwe ilingi line kwalepeelwa nga icishibilo ca kuposha, icitemwishi, nelyo umucinshi. E ico, Paulo alelosha fye ku mwata uwali uwaseeka mu kasuba kakwe.—Abena Roma 16:16.