Mwandi Buseko Ukwikala pe Tebulo lya kwa Yehova!

Nga fintu cashimikwa na Ernst Wauer

Ilelo cili icayanguka mu kulinganishiwako kuli ine ukusangwa ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova, ukusambilila Baibolo, no kushimikila imbila nsuma iya Bufumu. Nangu cibe fyo, tacaba lyonse ifyo muno mu Germany. Lintu Adolf Hitler aali dikiteta, ukufuma mu 1933 ukufika mu 1945, ukwakanamo mu mibombele ya Bwina Kristu iya musango uyo kwasanshishemo ukubika ubumi bwa umo mu kaposa mweo.

UMWAKA pa ntanshi Hitler talaisa mu maka, lintu nali ne myaka ya bukulu 30, nakumenye Inte sha kwa Yehova intanshi mu Dresden. Mu January 1935, naipeele kuli Yehova no kulumbulula ukufwaisha kwandi ku kubatishiwa. Umulimo wesu kale kale walibindilwe mu 1933, e co nalipushiwe ukuti: “Bushe naumwensekesha cintu ukupingulapo kobe kulepilibula? Ulebika ulupwa lobe, ubutuntulu bwa bumi, incito, ubuntungwa, kabili nelyo fye ubumi bobe mu kaposa mweo!”

“Nalipenda ifipooswa, kabili ndi uwaitemenwa ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa no kufwilapo,” e fintu nayaswike.

Nangu fye ni pa ntanshi ya lubatisho lwandi, nali nintendeka ukushimikila ukufuma ku ŋanda ne ŋanda. Pa mwinshi umo, nakumenye intungulushi ya misepela uwafwele unifomo ya SS (Amashati Yafiita aya kwa Hitler/Malonda we Bumba Lyakanshiwa mu Bulwi), uwapundile ukuti: “Bushe tawaishiba ukuti ici calibindwa? Nalatuma lamya kuli bakapokola!”

“Twalilila. Ndelanda fye pa lwa Baibolo, kabili takwabako ifunde ilikaanya ico,” e fyo nayaswike mu mutalalila. E ico nayalukile ku mwinshi wakonkelepo kabili mu kwangufyanya nalilaalikwe ukwingila ku mulumendo wa bucibusa. Takuli nangu cimo icacitike kuli ine.

Mu kwangufyanya naliseekeshiwe ukusakamana ibumba lye sambililo ilya Nte ukufuma pali basano ukufika kuli cinelubali abakumene cila mulungu. Twasambilile ishafumine isha Ulupungu lwa kwa Kalinda isho shaletelwe mu Germany ukufuma ku fyalo fya bwina mupalamano. E co, te mulandu ne cibindo, lyonse twaikele pe “tebulo lya kwa Yehova” ku kukoshiwa lwa ku mupashi.—1 Abena Korinti 10:21.

Ukupita mu fya Kwesha

Mu 1936, J. F. Rutherford, presidenti wa Watch Tower Society, atandalile ibungano mu Lucerne, Switzerland, kabili alaalike bamunyina abo bali mu fifulo fya bwangalishi bwa teokratiki mu Germany ukusangwako. Apantu amapasu ya bamunyina abengi yalipokelwe no buteko kabili bamunyina bafulilako balebebetwa mu kusakamanisha na bakapokola, banono fye e bali na maka ya kusangwako. Munyina waleangalila umulimo mu Dresden anjipwishe ukumwimininako mu Lucerne.

“Lelo bushe nshili uwacepesha nga nshi kabili uushabelesha?” e fyo naipwishe.

“Icili icacindama nomba,” e fyo anjebekeshe, “kuba uwa bucishinka. Ico e cintu cikalamba.”

Mu kwipipa pa numa ya kubwela ukufuma ku Lucerne, naliketwe kabili mu kupumikisha ukupaatulwa ukufuma ku mukashi wandi, Eva, na bana besu abanono babili. Mu nshila ukuya ku cifulo cikalamba ica bakapokola mu Dresden, naeseshe apo ningapesha ukwibukisha ilembo lya kuntungulula. Amapinda 3:5, 6 lyaishile ku muntontonkanya: “Tetekela Yehova umutima obe onse, na ku kwiluka kobe we mwine wishintililako; uko konse wenda umwishibe, na o akatambalike nshila shobe.” Ukwibukisha ili lembo kwalinkoseshe ku kwipushisha kwa kutendekelako. Pa numa ya ico nakomenenwe mu cifungo cafyenenkana, kabili pa kashita kanono nakwete ukuyumfwa kwa kupelelwa kwa kulekeleshiwa. Lelo ipepo lya mukoosha kuli Yehova lyaiswishe umutende muli ine.

Icilye campingwilile ukuba mu cifungo pa myeshi 27. Nabikilwe mu cifungo neka pa mwaka umo mu cifungo ca ntalamisoka mu Bautzen. Inshita imo, shicilye umo uwaleka incito—aleikatililako umbi—aiswile icibi ca kalyati kandi no kulandapo mu kulangulukilako ukuti: “Ninjishiba tawasuminishiwa ukubelenga icili conse, lelo napamo ulekabila cimo ica kwilulula umuntontonkanya obe.” Mu kuba ne co asokeleshe kuli ine bamagazini bamo aba lupwa aba kale kabili asosele ukuti: “Ndeisapoka cino cungulo bushiku.”

Mu cituntulu nshakabile icili conse ku ‘kwilulula umuntontonkanya wandi.’ Ilintu nali mu cifungo neka, naibukishe amalembo ya Baibolo ukufuma ku mutwe kabili nalundulwile amalyashi no kuyapeela mu kupongomoka. Lelo nalicebele muli bamagazini ku kumona nga ca kuti balikwetemo Amalembo ayali yonse—kabili nasangile ayafulilako! Limo lyali Abena Filipi 1:6, ilibelengwa mu lubali ukuti: “Ndesuubila . . . ukuti uwatendeke umulimo usuma muli imwe akaufishapo.” Natootele Yehova pali uku kukoselesha.

Pa numa natwelwe ku nkambi ya kucucutika. Lyene, muli shinde wa 1939, lintu ukubikwa kwandi mu cifungo kwali no kupwa, uwaleangalila inkambi alipwishe nampo nga imimwene yandi yali nayaluka. “Ndepanga ukwikala uwa bucishinka ku citetekelo candi” cali e casuko candi. Lyene anjebele ukuti nali no kutwalwa ku nkambi ya kucushiwilwamo iya Sachsenhausen.

Kulya napeele ifya kufwala fyandi, nalisambilwe, no kubeiwa umushishi onse uwa pa mubili, kabili lyene napayanishiwe ifya kufwala fya mu cifungo. Lyene nalisambilwe na kabili, pali iyi nshita mu kuba ne fya kufwala—inshila iyo ba SS bainike “ulubatisho.” Pa numa ya ico napatikishiwe ukwiminina pa nse, uwabomba umubili onse, ukufikila icungulo bushiku.

Mu nkambi Inte sha kwa Yehova balecushiwa mu bunkalwe bwaibela kuli ba SS. Pa tushita utwingi twali no kwiminina pa cibansa ca kutantaminapo pa maawala yatantalila. Inshita imo umo uwa ifwe aali no kulilishika ukuti: “Bushe te kuti mu cituntulu cibe icawama ukukwata ica kulya cisuma?” Na umbi aali no kwasuka ukuti: “Wibika umuntontonkanya obe pa fintu fya musango uyo. Tontonkanya fye fintu cili mucinshi ukulwila ishina lya kwa Yehova no Bufumu bwakwe.” Kabili umuntu umbi aali no kulundapo ukuti: “Yehova akatukosha!” Muli iyi nshila twalikoseleshenye. Inshita shimo ukusumina fye ku mutwe ukwa bucibusa kwali ukwakumanina ku kusoso kuti: “Ndefwaya ukuba uwa bucishinka; nobe wine e fyo ube!”

Ica Kulya ca ku Mupashi mu Nkambi

Bamo babuulile ubutungulushi mu kuliisha bamunyina lwa ku mupashi, kabili nalisalilwe ukubafwilisha. Baibolo yatikama iya kwa Luther eyo twakwete fye. Ukuikwata, kwena, kwalibindilwe. E co ici cuma califishilwe, kabili mu ciputulwa cimo cimo ica cifungo munyina fye umo uwasontelwe e waibomfeshe pa nshita inono. Lintu cali ni nshita yandi, nali no kufisama mwi samba lya busanshi mu kuba ne nyali no kubelenga pa maminiti 15. Nalisungile amalembo ayo pa numa nali no kulanshanya na bamunyina mu ciputulwa ca kalyati. Muli ifyo, ukwananya kwa ca kulya ca ku mupashi kwaliteyanishiwe ku cipimo cimo.

Bamunyina bonse balikoseleshiwe ukwipusha Yehova mwi pepo ku ca kulya calundwako ica ku mupashi, kabili alyumfwile ukupaapaata kwesu. Mu mupepo wa 1939/40 munyina umo uwakakilwe umupya aali na maka ya kufyusha abafuma abapya aba Ulupungu lwa kwa Kalinda mu nkambi mu kati ka kulu kwakwe ukwa cimuti. Ici camoneke nge cipesha amano, apantu abantu bonse balepikitwa mu kusakamanisha.

Aba bamagazini, pa milandu ya kucingililwa, bapeelwe fye kuli bamunyina basalilwe pa bushiku bumo pa nshita imo. Inshita imo, lintu garaji yalekuulwa, nafiseme mu cilindi no kubelenga ilintu munyina atwalilile ukulonda pa nse. Pa kashita na kambi nabikile Ulupungu lwa kwa Kalinda pe tanta lyandi mu kati ke “awala lya kubila” (mu fyungulo bushiku twaikele mu nkambi yesu ukuwamya amakalapusi ne fintu fimbi), ilintu bamunyina baikele ku mbali shonse shibili nga aba kulonda. Lintu malonda wa SS aishile, mu kwangufyanya nafishile Ulupungu lwa kwa Kalinda. Ukwikatwa nga kwapilibwile ukwipaiwa!

Yehova alitwafwile mu nshila ya kusungusha ku kutwalilila ukwibukisha amatontonkanyo ya kukosha mu fipande. Ukunakuka kwabipisha ilingi line kwantwele mu tulo tukalamba inshita ya bushiku. Lelo mu nshita sha bushiku pa numa ya kubelenga Ulupungu lwa kwa Kalinda, naali no kushibuka imiku iingi no kwibukisha amatontonkanyo mu kulengama. Bamunyina basontelwe mu fiputulwa fimbi ifya kalyati bakwete ifyakukumanya fyapalako. Muli ifyo Yehova alengele ukwibukisha kwesu ukuba ukwaswatuka pa kuti twingaba na maka ya kwananya ica kulya ca ku mupashi. Twacitile ici pa kutununuka munyina pa lwakwe no kumukosha.

Aba Citetekelo Ukufika fye na ku Mfwa

Pa September 15, 1939, ibumba lyesu ilya bakabomba lyali no kubwelela ku nkambi mu mulongo mu kubangililako ukucila lyonse. Kali kashita ka musango nshi? August Dickmann, umo uwa bamunyinefwe bacaice, aali no kuputunkanishiwa pa lwalala. AbaNazi baali abacetekela ukuti ici caali no kushinina impendwa ikalamba iya Nte ku kukaana icitetekelo cabo. Pa numa ya kuputunkanya, abafungwa bambi bonse balifumishiwepo. Lelo ifwe fwe Nte sha kwa Yehova twalilulunkanishiwe pa cibansa ca kutantamapo, ukupantwa no kupumwa mu kuba ne fimuti ukufikila tatwali na maka ya kwenda na kabili. Twakambishiwe ukusaina ukubilisha kwa kukaana icitetekelo cesu; nga te ifyo, na ifwe bene twali no kwipaiwa.

Ukufika pa bushiku bwakonkelepo, takwali nangu umo uwasaine. Na kuba, umufungwa umupya, uwasaine ilyo afikile fye, nomba afutile ukusaina kwakwe. Asalilepo ukufwa na bamunyina ukucila ukusha inkambi nga kafutuka. Mu myeshi yakonkelepo, twalikandilwe no kucucutika kwakosa, ukusungwa bubi bubi ukwatwalilila, no kupusulwa ifya kulya. Ukucila pa mwanda wa bamunyina balifwile mu kati ka mupepo wabipisha uwa 1939/40. Basungilile bumpomfu bwabo kuli Yehova no Bufumu bwakwe ukufika fye na ku mpela.

Lyene Yehova apayenye ukwilulukwa kumo. Bamunyina abengi babikilwe mu fifulo cipya cipya ukubomba mu nkambi shaimikwa ishipya, uko bapokelele ifya kulya fyalundwako. Mu kulundapo, ukululunkanya kwalicepeleko panono. Muli shinde wa 1940, natwelwe ku nkambi ya kucushiwilwako iya Neuengamme.

Ica Kulya ca ku Mupashi mu Neuengamme

Lintu nafikile, kwaliko ibumba lya Nte bamo 20, ukwabula Baibolo nelyo impapulo shimbi. Napepele kuli Yehova pa kuti angafwe ukubomfya ifintu nasambilile mu Sachsenhausen ku kukosha bamunyina mu Neuengamme. Pamo nga ulutampulo lwa kubalilapo, naibukishe amalembo no kuyasobola pamo nga amalembo ya cila bushiku. Lyene ukupayanya kwalicitilwe ku kulongana uko naali na maka ya kulondolola amatontonkanyo ukufuma mu fipande fya Ulupungu lwa kwa Kalinda ifyo nabelengele mu Sachsenhausen. Lintu bamunyina bapya bafikile, bacitile lipoti ifyo basambilile ukufuma mu Mpungu sha kwa Kalinda isha nomba line.

Ukufika mu 1943 impendwa ya Nte sha kwa Yehova mu Neuengamme yalininine ukufika kuli 70. Inte sha kwa Yehova basalilwe ukubomba umulimo ku nse ya nkambi, pamo nga ukuwamya pa numa ya kusansa kwa ndeke sha bulwi. Pamo nga icakufumamo, twali na maka ya kuleta ama Baibolo, amakope ya Ulupungu lwa kwa Kalinda, ne fitabo fimo ifya Sosaite na mabroshuwa mu bumfisolo ukwingisha mu nkambi. Na kabili twapokelele ifipe mu melu, ifyakwetemo ifitabo fyalundwako pamo pene no mwangashi wakashika no mukate ushatutumuka ifya Cibukisho ca cila mwaka. Yehova mu kumonekesha apofwishe abo ababebetele ifi fipe.

Abasalangana nga fintu twali pa kati ka nkambi sha bafungwa ishapusanapusana, twapangile amabumba cinelubali aye Sambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda, limo limo mu kuba na katungulula no wa kwikatilila. Amakope ya Ulupungu lwa kwa Kalinda mu bumfisolo yalipangilwe mwi ofesi lya mukalamba wa fita, umo nabombele pa kashita kanono. E ico, ibumba lye sambililo limo limo lyapokelele mu kucefyako ulwafuma ulwakumanina ulwe sambililo lya cila mulungu. Takuli ukulongana nangu kumo ukwafutilwe. Mu kulundapo, cila lucelo pa cibansa ca kutantamapo, amabumba yapokelele kope we lembo lya cila bushiku, ukusanshako no kulandapo ukwafumishiwa mu Ulupungu lwa kwa Kalinda.

Pa nshita imo ba SS balikwete ubushiku bwa mwikalwe, e co twali na maka ya kukwata ibungano lya bushiku citika no kulanshanya ifya kushimikila mu nkambi. Twayakenye inkambi mu fifulo fya kubombelamo kabili twaeseshe ukubombela pamo ku kufika ku bafungwa ne “mbila nsuma ya bufumu.” (Mateo 24:14) Apantu abafungwa bafumine ku fyalo fyalekanalekana, twapangile amakardi ya ndimi shapusanapusana ayo yalondolwele umulimo wesu no Bufumu. Twashimikile mu kupimpa ica kuti abafungwa ba bupolitiki bailishenye ukuti: “Ukuli konse waya, conse ico uleumfwa kulanda pa lwa kwa Yehova!” Lipoti ya mulimo wa mwi bala iya mibombele yesu yafikile fye na kwi ofesi lya musambo mu Bern, Switzerland.

Fyonse fyaendele fye bwino ukufikila ba Gestapo bacitile ukufwailisha kwa nkambi shonse isha kucushiwilwamo mu 1944. Icifulo cesu ica fitabo mu Neuengamme tacaiketwe, lelo ifintu fimo ifinono fyalisangilwe na Karl Schwarzer na ine. Batulubulwishe pa nshiku shitatu kabili twalipuminwe. Lintu ici icakukumanya cabipa capwile, ifwe bonse babili twalicenenwe. Nangu cibe fyo, mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova, twalipusunswike.

Amapaalo ya ku Mupashi mu Kupaka

Nalilubwilwe ku milalo ya fita Yaikatana mu May 1945. Ubushiku bumo pa numa ya kulubulwa, natendeke ukwenda ne bumba linono ilya bamunyina na bantu balesekelela. Pa kuba abanaka, twaikele pa cishima mu mushi wa kubalilapo uo twafikilepo kabili twanwene amenshi. Ukuyumfwa uwapembesulwa, naile ukufuma ku ŋanda ne ŋanda mu kuba na Baibolo mu kwapa kwandi. Umukashana alikuntilwe nga nshi pa kwishiba ukuti ifwe fwe Nte sha kwa Yehova twali mu nkambi sha kucushiwilwamo pa mulandu wa citetekelo cesu. Aile mu kicini yakwe, ukubwela no mukaka no mukate wabikwako inama ifye bumba lyesu.

Pa numa ya ico, ilyo tucili natufwala amaunifomo ya mu nkambi sha kucushiwilwamo, twabilishe ubukombe bwa Bufumu ukupulinkana ulya mushi onse. Umwikala mushi na umbi atulaalike ukwingila ku mutebeto wa bukapekape. Atutebete ifintu ifyo twabulishe pa myaka yafulilako. Mwandi kwali kumoneka kwa kutonya ululenda! Nalyo line, tatwacibawile fye ifya kulya. Twalipepele no kulya mu musango wa mutalalila, mu mibele isuma. Ici caebekeshe abaletambako apakalamba ica kuti lintu twatendeke ukulongana pa numa ya ico, balikutike ku lyashi lya Baibolo. Umwanakashi apokelele ubukombe kabili ilelo ni nkashi yesu uwa ku mupashi.

Twatwalilile ukwenda no kukumanya ukusakamana kwa kwa Yehova mu nshila sha kusungusha. Mwandi kuyumfwa kukalamba caba ukutwalilila ukuipakisha, nomba mu buntungwa, ica kulya conse ica ku mupashi icisabankanishiwa no kuteyanya kwa kwa Yehova no kwakana cene na bambi! Mu myaka iyo yakonkapo, ukucetekela kwesu ukwakumanina muli Yehova kwalilambulwa mu kutwalilila.

Ukufuma mu 1945 ukufika mu 1950, nakwete ishuko lya kubomba pa Bethel ya Magdeburg kabili lyene, ukufika mu 1955, mwi ofesi lya Watch Tower Society mu Berlin. Pa numa ya ico, nabombele nga kangalila wenda ukufika mu 1963, lintu umukashi wandi, Hilde aleenekela umwana. (Eva, umukashi wandi uwa kubalilapo, alifwile mu kati ka kubikwa kwandi mu cifungo, kabili nalyupile na kabili mu 1958.) Umwana mwanakashi wesu pa numa abele Inte uwapimpa.

Ni shani pa lwa bana ukufuma mu cupo candi ica ntanshi? Ku ce shamo, umwana mwaume wandi takwete ubuseko mu cine. Lelo umwana mwanakashi wandi Gisela alilangile ubuseko, kabili asangilwe kwi sukulu lya bamishonari ilya Gileadi mu 1953. Nomba abomba, capamo no mulume wakwe, pali imo iya Mayanda ya Kulonganinamo mu Germany. Mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova, naliba na maka ya kutwalilila mu mulimo wa bupainiya bwa nshita yonse ukutula mu 1963 no kubomba uko ukwaafwa kwalekabilwa, mu kubalilapo mu Frankfurt kabili lyene mu Tübingen.

Ukufika kuli buno bushiku nalitwalilila ukuipakisha ukupayanya konse ukucitwa no kuteyanya kwa kwa Yehova ku ŋanda yakwe iya citetekelo. (1 Timote 3:15) Muli shino nshiku, cili icayanguka nga nshi ukukwata ica kulya ca ku mupashi, lelo bushe tulatesekesha cene lyonse? Ndi uwacetekela ifyo Yehova alikwata amapaalo yapaka mu butala aya abo abacetekela muli wene, abatwalilila aba bucishinka, kabili abalya pe tebulo lyakwe.

[Icikope pe bula 26, 27]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

INKAMBI YA KUCUSHIWILWAMO IYA SACHSENHAUSEN

A. Inkambi sha ba SS

B. Ukwitwa amashina ukwa mu lubansa

C. Icikuulwa ca kalyati

D. Icifulo caba ceka mu cifungo

E. Icifulo ca kutolelamo inda

F. Icifulo ca kuputunkanishiwilwamo

G. Umuputule wa mwela wa sumu