Ukulakusha Icisabo ca Kuilama
“Ifisabo fya mupashi kutemwa, ukusekelela, umutende, [ukushishimisha, “NW”], icongwe, ubusuma, icishinka, ukunakilila, [ukuilama, “NW”]; takuli mbela ya kupinkana na bacite fi.”—ABENA GALATIA 5:22, 23.
1. Ni bani batupeela ifya kumwenako fyawamisha ifya kuilama, nga fintu camonwa na malembo nshi?
YEHOVA LESA na Yesu Kristu balitupeela ifya kumwenako fyawamisha ifya kuilama. Ukutula pa kubulwe cumfwila kwa muntu mwi bala lya Edene, Yehova alitwalilila ukubelesha iyi mibele. (Linganyeniko Esaya 42:14.) Imiku pabula mu Malembo ya ciHebere tubelenga ukuti wene ‘alakokolo kukalipa.’ (Ukufuma 34:6) Ico cifwaya ukuilama. Kabili mu cishinka Umwana wa kwa Lesa abeleshe ukuilama kukalamba, pantu “wene ilyo atukilwe tatukene.” (1 Petro 2:23) Nalyo line, Yesu aali na maka ya kulomba Wishi wa ku mulu ukwafwilisha kwa “bamalaika amatulwe ayacila ikumi na yabili.”—Mateo 26:53.
2. Fya kumwenako nshi ifyawama ifya mu Malembo twakwata ifya kubelesha ukuilama ukwa bantunse bashapwililika?
2 Na kabili twalikwata ifya kumwenako fimo ifyawama ifya mu Malembo ifya kuilama ukwabeleshiwe na bantunse bashapwililika. Ku ca kumwenako, iyi mibele yalangishiwe mu kati ka ca kucitikako camonekesha mu bumi bwa kwa Yosefe, umwana mwaume wa cikolwe Yakobo. Mwandi kwali kuilama uko Yosefe abeleshe lintu muka Potifari aeseshe ukumongola! (Ukutendeka 39:7-9) Kwaliko na kabili ica kumwenako cawama ica misepela ine iya baHebere ababeleshe ukuilama pa kukaana ukulya ifya maliila fya mfumu fya cina Babiloni pa mulandu wa fibindo fye Funde lya kwa Mose.—Daniele 1:8-17.
3. Ni bani baishibikilwa ku musango wabo uwawama, nga fintu camonwa ku bunte nshi?
3 Ku fya kumwenako fya muno nshiku ifya kuilama, kuti twasonta ku Nte sha kwa Yehova mu cinkumbawile. Bawaminwa ukutashiwa ukwapeelwe kuli bene na New Catholic Encyclopedia—ukuti e “bamo aba mu mabumba yakwate misango isuma mu calo.” Kafundisha wa pa universiti ya ku Philippines alondolwele ukuti “Inte balabelesha mu nshila ya butotelo cintu basambilila ukufuma mu Malembo.” Ukulosha kwi bungano lya Nte mu Warsaw mu 1989, kashimika wa malyashi umwina Poland alembele ukuti: “Abantu ukucila pali 55,000 tabapeepele umushanga umo uwa fwaka pa nshiku shitatu! . . . Uku kulangisha kwa kusalapula kwacila pa buntunse kwalincebwishe mu kuba no kukumbwa ukwasakanamo no mwenso.”
Ukutiina Lesa no Kupate Cabipa
4. Cinshi cili kumo ukwa kwaafwa kwacilishapo bukulu mu kubelesha ukuilama?
4 Cimo ica fya kwafwilisha fyacilishapo bukulu mu kukusha ukuilama caba katiina ka kuli Lesa, umwenso utuntulu uwa kufulwisha Shifwe wa mu mulu uwakwato kutemwa. Ifyo akatiina ka kushinshimuna aka kuli Lesa kalingile ukuba akacindama kuli ifwe kuti camonwa ku cishinka ca kuti Amalembo yalumbula kene imiku iingi. Lintu Abrahamu aali apepi no kutuula umwana mwaume wakwe Isaki ilambo, Lesa atile: “Witambika kuboko kobe pa mulumendo, kabili wicita kuli wene nangu kamo; ico nomba ninjishibo kuti watiina Lesa, apo taunkenye umwana obe, umwana obe umo wine.” (Ukutendeka 22:12) Ukufinininwa kwa mu nkuntu ukwabulo kutwishika kwalisumbene, e co cifwile cafwaile ukuilama kukalamba nga nshi pa lubali lwa kwa Abrahamu ukutwalilila no kukambisha kwa kwa Lesa ukufika ku cipimo ca kusumbulo mwele wakwe ku kwipaya umwana mwaume wakwe uwatemwikwa Isaki. Ee, akatiina ka kuli Lesa kakatwaafwa ukubelesha ukuilama.
5. Lubali nshi ukupata kwa cabipa kubomba mu kubelesha kwesu ukuilama?
5 Icaampana mu kupalamisha ku katiina ka kuli Yehova kupate cabipa. Tubelenga pa Amapinda 8:13 ukuti: “Ukutiina Yehova e kupato bubi.” Mu kukonkapo, ukupate cabipa na kabili kutwaafwa ukubelesha ukuilama. Inshita ne nshita, Amalembo yatweba ukupata—ee, ukupatisha—icabipa. (Ilumbo 97:10; Amose 5:14, 15; Abena Roma 12:9) Ico icili cabipa ilingi line cilabe ca kusekesha nga nshi, ica kutunka nga nshi, ica kubeleleka nga nshi ica kuti tuli fye no kucipata pa kuikosha fwe bene ukulwisha cene. Ukupata konse ukwa musango uyo ukwa cili cabipa kwalikwata ukusonga kwa kukosha umupampamina wesu ku kubelesha ukuilama kabili muli ifyo kubomba ngo kucingilila kuli ifwe.
Ukuilama, Inshila ya Mano
6. Mulandu nshi ili ni nshila ya mano ukucilima ukukongama kwa kaso pa kubelesha ukuilama?
6 Ica kwafwilisha cimbi icikalamba mu kubelesha kwesu ukuilama cili kutesekesha amano ya kulangisha iyi mibele. Yehova atulomba ukubelesha ukuilama ku kumwenamo kwesu kwine. (Linganyeniko Esaya 48:17, 18.) Icebo cakwe cabamo ukufunda ukwingi ukulanga ifyo cabe ca mano ukucilima ukukongama kwesu ukwa kaso pa kubelesha ukuilama. Te kuti fye tufyukeko amafunde ya kwa Lesa ayashaluka. Icebo cakwe citwebo kuti: “Ico umuntu abyala, e co akalobolola. Uubyala ku mubili wakwe wine, ku mubili akalobololako ukubola; lelo uubyala ku mupashi, ku mupashi wine akalobololako umweo wa muyayaya.” (Abena Galatia 6:7, 8) Ica kumwenako camonekesha ni co ica kulya no kunwa. Amalwele ayengi yesako pa mulandu wa kuti abantu balya nelyo banwa mu kucishamo. Konse ukunakila kwa musango uyo ku kaso kupusula umuntu umucinshi wa pa lwakwe. Ukucila pali ico, umuntu te kuti anakile ku kaso ukwabula ukonaula ukwampana kwakwe na bambi. Icacilishapo kubipa pali fyonse, ukubulwa ukuilama konaula ukwampana kwesu na Shifwe wa mu mulu.
7. Cinshi caba umutwe wa lyashi ukalamba uwa Amapinda, nga fintu calangwa na malembo nshi aya Baibolo?
7 E ico, tufwile ukutwalilila ukuyeba fwe bene ukuti akaso kalaicimfya. Umutwe wa lyashi uwapulamo uwe buku lya Amapinda, uukomaila pa kuisalapula, uli wa kuti akaso takalambula fye kabili mwalibamo amano mu kubelesha ukuilama. (Amapinda 14:29; 16:32) Kabili nacimonwa ukuti ukuisalapula kubimbamo ifingi ukucila fye ukusengauka icili cabipa. Ukuisalapula, nelyo ukuilama, na kabili kulakabilwa ku kucite calungama, icingaba pambi icayafya pa mulandu wa kuti cilwisha ukukongama kwesu ukwa lubembu.
8. Ca kukumanya nshi cikomaila pa mano ya kubelesha ukuilama?
8 Ukulangilila amano ya kubelesha ukuilama cili mulandu wa umo uwa Nte sha kwa Yehova uwaiminine mu mulongo pe banki lintu umwaume umo amucilukile. Nangu cingati Nte akalipeko panono, abeleshe ukuilama. Bulya bwine bushiku aali no kumona injiniya umo ku kusainisha amaplani yamo aya Ŋanda ya Bufumu. Kabili ni nani untu uyu injiniya ashininkishe ukuba? Kwena, umwaume umo wine fye uwali namucilukila pe banki! Injiniya tashininkishe fye ukuba uwa bucibusa lelo alipilishe Nte ukucefyako ukucila pa ciputulwa cimo mwi kumi ica kulipilisha kwa lyonse. Fintu Nte aali uwa nsansa pa kuti ali nabelesha ukuilama mu kubangilila bulya bushiku, te kuileka umwine ukukalifiwa!
9. Ni nshila nshi iya mano lintu twakumana no kwankulako kwa nsele mu butumikishi?
9 Inshita ne nshita lintu twaya ukufuma ku mwinshi no mwinshi ukushimikile mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa nelyo ukwiminina pa cifutu ca musebo ukwesha ukucebushako abapita nshila mu bukombe bwesu, tulakumanya imilandile ya nsele. Ni nshila nshi iya mano? Ubu bulondoloshi bwa mano bwapeelwa pa Amapinda 15:1 ukuti: “Ukwasuka ukwafuuka kubweshe cipyu.” Mu mashiwi yambi, tulakabila ukubelesha ukuilama. Kabili te Nte sha kwa Yehova sheka shasanga ici ukube ca cine lelo na bambi na bo bene bacisange fyo fine. Umutengo wa kuposha uwa kuilama uletesekeshiwa mu kukulilako ku mulimo wa fya cipatala.
Ukutemwa Kwabula Akaso Kulaafwa
10, 11. Mulandu nshi ukutemwa kwabela kwaafwa kutuntulu mu kubelesha ukuilama?
10 Ubulondoloshi bwa kwa Paulo ubwa kutemwa pali 1 Abena Korinti 13:4-8 bulanga ukuti amaka ya kuko kuti yatwaafwa ukubelesha ukuilama. “Ukutemwa kulashishimisha.” (NW) Pa kuba uwa kushishimisha cifwaya ukuilama. “Ukutemwa takwikatwa kalumwa, takucita mataki, takutuumikwa.” Imibele ya kutemwa ilatwaafwa ukulama amatontonkanyo yesu ne nkuntu, ukucilima ukukongama ukuli konse ku kuba aba kalumwa, ukucita amataki, nelyo ukutuumikwa. Ukutemwa kutusesesha ku kuba abapusanininako fye ne co, ukutulenga ukuba abaicefya, abapetamo mutima, pamo nga fintu Yesu aali.—Mateo 11:28-30.
11 Paulo atwalilila ukusoso kuti “takucita cishiyene.” Cifwaya na kabili ukuilama pa kubomba mu kuyana pa nshita shonse. Imibele ya kutemwa ilatutalusha ku kufunuka, ku ‘kuifwaila fye fyesu.’ Ukutemwa “takufiishiwa ku mutima.” Fintu cabe cayanguka ukufiishiwa ku mutima pa mulandu wa cintu bambi basosa nelyo ukucita! Lelo ukutemwa kukatwaafwa ukubelesha ukuilama no kukanasosa nelyo ukucita ifintu ifyo pa numa twingayumfwilapo bulanda. Ukutemwa “takulinga cabipa.” Icifyalilwa ca buntunse cakongamina ku kukwato lupato nelyo ukusunga icikonko. Lelo ukutemwa kukatwaafwa ukufumyapo amatontonkanyo ya musango uyo ukufuma mu mintontonkanya yesu. Ukutemwa “takusekelela pa cishilungeme.” Cifwaya ukuilama ukukanasango buseko mu cishili calungama, pamo nga ifikope filangisho bwamba nelyo ukulisha kwa filimba ukwa pa TV ukubotelesha. Ukutemwa na kabili “kushipikisha fyonse” kabili “kushishimisha fyonse.” Cifwaya ukuilama pa kushipikisha ifintu, ukushishimisha ifintu fya kwesha nelyo ifyaafisha kabili ukukanasuminisha fyene ukutufuupula, ukutulenga ukucite cilandushi, nelyo ukutukongamikila ku kuleka ukubombela Yehova.
12. Ni nshila nshi imo iya kulangilamo ukutasha kwesu pali fyonse ifyo Yehova Lesa na Yesu Kristu batucitila?
12 Nga ca kuti mu cine cine twalitemwa Shifwe wa mu mulu no kutasha imibele yakwe iya kupapusha na fyonse fintu atucitila, tukafwaya ukumutemuna pa kubelesha ukuilama pa nshita shonse. Na kabili, nga ca kuti mu cine cine twalitemwa Shikulwifwe kabili Cibinda, Yesu Kristu, kabili tulatasha fyonse fintu atucitila, tukasakamana ukukambisha kwakwe ‘ku kusende cimuti ca kucushiwilwapo no kukonka wene mu kutwalilila.’ (Marko 8:34, NW) Ico mu cishinka cifwaya ukuti tubeleshe ukuilama. Ukutemwa kwa kuli bamunyina ba Bwina Kristu ne nkashi na ko kwine kukatutalusha ukufuma ku kucena bambi ku kubuule nshila imo iya kaso.
Icitetekelo no Kuicefya Pamo nga Bakaafwa
13. Mulandu nshi icitetekelo cingatwafwila ukubelesho kuilama?
13 Ica kwaafwa cimbi icikalamba mu kubelesha ukuilama cili citetekelo muli Lesa na malayo yakwe. Icitetekelo cikatwafwilisha ukucetekela muli Yehova no kulolela inshita yakwe iyalinga ku kulungike milandu. Umutumwa Paulo apanga icishinka cimo cine lintu asosa pa Abena Roma 12:19 ukuti: “Mwiba abalandula, mwe batemwikwa, . . . pantu calembwa, aciti, Icilandushi candi, ine nkabweseshapo: e fyo [Yehova, NW] asosa.” Muli kuno kuloshako, ukuicefya kuti na ko kwine kwatwaafwa. Nga ca kuti tuli abaicefya, tatwakangufyanye ukubifiwa pa mulandu wa kucenwa kwaelenganishiwa fye nelyo ukwa cine cine. Tatwakabuule ifunde mu kususwa mu maboko yesu, ukulandila muli iyo nshila, lelo tukabelesha ukuilama no kuba abaitemenwa ukulolela pali Yehova.—Linganyeniko Ilumbo 37:1, 8.
14. Ca kukumanya nshi cilango kuti ukuilama kuti kwanonkwa nelyo fye kuli abo ababulwa kwene apakalamba nga nshi?
14 Icishinka ca kuti kuti twasambilila ukubelesha ukuilama calondolwelwe mu kumfwika mu maka mu ca kukumanya calebimbamo umwaume uwali ne cinse ca lukaakala. Kwena, akwete icinse ca musango uyo ica kuti lintu bakapokola baitilwe pa mulandu wa kuumana kuntu wene na wishi balelenga, aumine mfwila bakapokola batatu ilyo bambi tabalamunasha! Mu kuya kwa nshita, nangu cibe fyo, akumene ne Nte sha kwa Yehova kabili asambilile ukubelesha ukuilama, cimo ica fisabo fya mupashi wa kwa Lesa. (Abena Galatia 5:22, 23) Ilelo, imyaka 30 pa numa, uyu mwaume acili alebombela Yehova mu busumino.
Ukuilama mu Kati na Nkati ka Cinshingwa Ŋanda ca Lupwa
15, 16. (a) Cinshi cikaafwa umulume ukubelesho kuilama? (b) Ukuilama ukucilisha kulakabilwa mu mibele nshi, nga fintu camonwa ukufuma ku ca kukumanya nshi? (c) Mulandu nshi ukuilama kukabilwa ku mukashi?
15 Ukuilama mu cishinka kulakabilwa mu kati na nkati ka cinshingwa ŋanda ca lupwa. Pa kuti umulume atemwe umukashi wakwe nga fintu aitemwa umwine cifwaya ukuti abeleshe ukulama kukalamba ukwa matontonkanyo yakwe, amashiwi, ne ncitilo. (Abena Efese 5:28, 29) Ee, cifwaya ukuilama ku balume pa kusakamana amashiwi ya mutumwa Petro aya pali 1 Petro 3:7: “Mwe balume, ikaleni ifyo fine na bakashi benu umwabelo kwishiba.” Ukucilisha lintu umukashi wakwe tali uwasumina umulume wasumina akakabila ukubelesha ukuilama.
16 Ukulangilila: Kwaliko eluda umo uwakwete umukashi ushasumina uwa cifukushi. Nalyo line, abeleshe ukuilama, kabili ici calimunonseshe apakalamba ica kuti dokota wakwe amwebele ukuti: “John, atemwa ku cifyalilwa uli mwaume watekanya nga nshi, nelyo nga te fyo walikwata ubutotelo bwa maka.” Mu cine cine twalikwata ubutotelo bwa maka, pantu “Lesa tatupeele umutima wa bukuuwe, lelo uwa maka kabili uwa kutemwa kabili uwa kutekanya,” ukutwafwilisha ukubelesha ukuilama. (2 Timote 1:7) Mu kulundako, cifwaya ukuilama pa lubali lwa mukashi pa kuba uwanakila, ukucilisha lintu umulume wakwe tali uwasumina.—1 Petro 3:1-4.
17. Mulandu nshi ukuilama kwacindamina mu kwampana kwa mufyashi no mwana?
17 Ukuilama na kabili kulakabilwa mu kwampana kwa mufyashi no mwana. Ukukwata abana abali abailama, abafyashi bene bafwile ntanshi ya fyonse ukwimika ica kumwenako cisuma. Kabili lintu abana bafwaya ukusalapula kwa musango umo nelyo unankwe, kulingile lyonse ukubomfiwa mu kuba no kutekanya no kutemwa, icifwaya ukuilama kutuntulu. (Abena Efese 6:4; Abena Kolose 3:21) Lyene na kabili, pa kuti abana balange ukuti mu cituntulu balitemwa abafyashi babo cifwaya icumfwila, kabili ukumfwila mu cishinka kufwaya ukuilama.—Abena Efese 6:1-3; linganyeniko 1 Yohane 5:3.
Ukubomfya Ukwaafwa uko Lesa Apayanya
18-20. Kupayanya nshi kutatu ukwa ku mupashi tufwile ukushukila pa kukusha imibele iikatwaafwa ukubelesha ukuilama?
18 Pa kukula mu katiina ka kuli Lesa, mu kutemwa kwabula akaso, mu citetekelo, mu lupato lwa cabipa, na mu kuilama, tulekabila ukushukila ukwaafwa konse uko Yehova Lesa apayanya. Natulanguluke ukupayanya kwa ku mupashi kutatu ukwingatwaafwa ukubelesha ukuilama. Intanshi ya fyonse, kwalibako ishuko lyaumo mutengo ilye pepo. Tatufwaya ukubesha abapamfiwa ica kufilwa ukupepa. Ee, tulingile ukufwaisha ‘ukupepa no kukanaleka,’ ku ‘kupepa ukuba aba mukoosha.’ (1 Abena Tesalonika 5:17; Abena Roma 12:12) Natupange ukukusha kwa kuilama umulandu we pepo. Lelo lintu twapelebela mu kubelesha ukuilama, natupaapaate mu bulanda Shifwe wa ku mulu ku kulekelelwa.
19 Incende ya cibili iya kwafwilisha mu kulangisha ukuilama ili kupokelela ukwaafwa ukwisa ukufuma ku kulya pa Cebo ca kwa Lesa ne mpapulo ishitulenga ukumfwikisha no kubomfya Amalembo. Calibe cayanguka nga nshi ukulekelesha ulu lubali lwesu ulwa mulimo washila! Tufwile ukubelesha ukuilama no kutwalilila ukuyeba fwe bene ukuti takwabako ifyebo fya kubelenga ifyacilapo kucindama ukucila pali Baibolo ne fyo ifipayanishiwa no “musha wa cishinka kabili uwashilimuka,” kabili muli ifyo tufwile ukupeela kwene icifulo ca ntanshi. (Mateo 24:45-47) Calisoswa bwino ukuti ubumi tabwabe fi na filya lelo ifi nelyo filya. Bushe mu cine cine tuli baume na banakashi ba ku mupashi? Nga ca kuti tuli abaibukila ulwa kukabila kwesu ukwa ku mupashi, tukabelesha ukuilama ukufwaikwa pa kwisala TV no kuipekanishisha ku kulongana kwesu nelyo ukubelenga Ulupungu lwa kwa Kalinda ulo kuti pambi e lintu lwafika mu melu.
20 Ica butatu, kwalibako umulandu wa kucito bulungi ku kulongana kwesu ukwa cilonganino no kulongana kwakulilako na mabungano. Bushe ukulongana konse ukwa musango uyo kwaliba lifunde kuli ifwe? Bushe twisa abaipekanya ku kubuulo lubali kabili lyene ukucite fyo ilyo twakwata ishuko lya mu nshita? Ukufika ku cipimo cintu tucita ubulungi ku kulongana kwesu, ukufika kuli ico cipimo tukakoshiwa mu mupampamina wesu ukubelesha ukuilama pe samba lya mibele yonse.
21. Filambu nshi fimo ifyo twingaipakisha pa mulandu wa kukusha icisabo ca mupashi ica kuilama?
21 Filambu nshi twingenekela pa kwesha na maka ukubelesha ukuilama pa nshita shonse? Ku cintu cimo, tatwakatale atuseepa ifisabo fyalula ifya kaso. Tukakwata umucinshi wa pa lwesu na kampingu wasanguluka. Tukaipususha fwe bene ku mafya ayengi nga nshi kabili tukatwalilila pa nshila ya ku bumi. Ukulundako, tukaba na maka ya kucita ubusuma bwakulisha ukufika pantu twingapesha kuli bambi. Ukucila pali fyonse, tukalasakamana Amapinda 27:11: “We mwana wandi, ube uwa mano, ulenge umutima wandi ukusamwa, ukuti njasuke ku ulenseebanya.” Kabili ico e cilambu cakulisha ico twingakwata mu kucitikako—ishuko lya kusangalasha umutima wa kwa Shifwe wa mu mulu uwakwato kutemwa, Yehova!
Bushe Uleibukisha?
◻ Ni shani fintu akatiina ka kuli Lesa katwaafwa ukubelesha ukuilama?
◻ Mulandu nshi ukutemwa kutwaafwila ukubelesha ukuilama?
◻ Ni shani fintu ukuilama kwaafwa mu kwampana kwa lupwa?
◻ Kupayanya nshi tufwile ukubomfya bwino nga ca kuti tuli no kukusha ukuilama?
[Icikope pe bula 15]
Yosefe abeleshe ukuilama lintu atunkilwe
[Icikope pe bula 17]
Ukusalapula kwa mwana ukwabomfiwa mu kuba no mutalalila kabili mu kutemwa kufwaya ukuilama kutuntulu