Ukuilama—Mulandu Nshi Kwacindamine Fyo?

“Pali ici cine lundeniko ukucincila konse, ku citetekelo cenu lundeniko ubulumba, na ku bulumba lundeniko ukwishiba, na ku kwishiba lundeniko [ukuilama, “NW”].”—2 PETRO 1:5, 6.

1. Kulangisha nshi ukwaibela ukwa kuilama kwa ku mubili kwacitike mu mwanda wa myaka walenga 19?

UKWABULO kutwishika, kumo ukwa kulangisha kwacilishapo kusungusha ukwa kulama kwa mulimo kwapayanishiwe na Charles Blondin muli citika wa kulekeleshako uwa mwanda wa myaka walenga 19. Ukulingana na lipoti imo, ayabwike Icipooma ca Niagara inshite shingi, intanshi mu 1859, pa ntambo yatintika iya mamita 340 ubutali na mamiti 50 pa mulu wa menshi. Pa numa ya ico, acitile fyo inshita imo imo mu kuba no kulangisha kwapusanako ukwa maka yakwe: ukukake nsalu pa menso, mwi saka, ukukunkulusha ingolofwana, pa makookoolo, kabili napaapo muntu. Mu mitantikile imbi, alifulamwike pa makookoolo pa ntambo yalepele amamita 52 ukufuma pa nshi. Ukusungilila ukushikatala kwa musango uyo kwafwaile ukuilama kwa ku mubili ukukalamba nga nshi. Pa kucula kwakwe, Blondin alambwilwe na fyonse fibili ukulumbuka ne cume cingi.

2. Misango nshi imbi iya mibombele yabako iipinda ukuilama kwa ku mubili?

² Ilintu banono baali na maka nelyo fye aya kwisa mupepi no kubwekeshapo uku kulangisha, ukucindama kwa kuilama kwa ku mubili mu kutukusho mubili kwa kulamuka kwa kwishibisha nelyo mu mangalo kwalibo kwamonekesha kuli bonse aba ifwe. Ku ca kumwenako, mu kulondolola ukulamukisha kwa kulishe cinanda ukwa muyashi kalisha wa cinanda walumbuka Vladimir Horowitz, kalisha wa nyimbo sha pa filimba atile: “Kuli ine icintu ca kucebusha cali mano ya kulama kwapwililila . . . , amano ya lupikwe ulushingasuminwa ukuletwako.” Lipoti imbi pali Horowitz yalandile ifya “makumi ya myaka cinekonsekonse aya minwe ibutukisha mu kulamwa kwapwililika.”

3. (a) Cinshi cili umusango wacilishapo kupinda uwa kulama, kabili walondololwa shani? (b) Cinshi cili ubupilibulo bwe shiwi lya ciGreek ilyapilibulwa “ukuilama” muli Baibolo?

³ Cifwaya ukubombesha kukalamba pa kulundulula ukulamuka kwa musango uyo. Nangu cibe fyo, icacila napo ukucindama no kusonsomba cili kuilama. Kwalondololwa pamo nga “ukuikaanya ukubeleshiwa pa maka yatuninkisha aya umo, inkuntu, nelyo ukufwaisha.” Mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, ishiwi ilyapilibulwa “ukuilama” pali 2 Petro 1:6 na kumbi, lyalondololwa pamo nga “ubulumba bwa umo uushinshibika ukufwaisha kwakwe no lwinso, ukucilisha insuna yakwe.” Ukuilama kwa muntu umo umo kwalitwa fye no kuti “akalume ka kutunguluka kwa buntunse.”

Umulandu Ukuilama Kwacindamine Fyo

4. Ukubulwa ukuilama kwaseepa fisabo nshi ifyabipa?

⁴ Mwandi kulobolola uko ukubulwa ukuilama kwaseepa! Amafya ayengi mu calo ilelo yali maka maka pa mulandu wa kubulwa ukuilama. Mu cine cine, tuli mu “nshiku sha kulekelesha,” lintu ‘inshita shayafya ukubomba na sho shili pano.’ Abantu bali “ababulo kuilama” (NW) ilingi line pa mulandu wa kufunuka, umusango umo uli kuba “abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1-5) Ici cine ca kulangulukapo calilengwo kumfwika kuli ifwe mu maka ku kufumishiwamo kwa bantu umo umo abacite filubo ukucila pali 40,000 ukufuma ku kubishanya ne cilonganino ca Bwina Kristu mu kati ka mwaka wa mulimo uwapwile, ukucilisha pa mulandu wa myendele yalubana mu kubipisha. Kuli aba kufwile ukulundwako abengi abaebawilwe, abengi pa mulandu wa bucisenene lelo bonse pa mulandu wa kufilwa ukubelesha ukuilama. Icili na kabili ica kulangulukapo cili cishinka ca kuti baeluda bamo abakokole balufishe amashuko yabo pamo nga bakangalila pa mulandu umo wine.

5. Ni shani fintu pambi ukucindama kwa kuilama kwingalangililwa?

⁵ Ukucindama kwa kuilama kuti pambi kwalangililwa kuli motoka. Yalikwata imipeto ine iyafwilisha yene ukwenda, injini ya maka iingashingulusha ilya mipeto lubilo lubilo, na mabreki ayengemika yene. Nangu cibe fyo, akayofi kuti kaisako kano fye nga ca kuti kuliko umuntu umo mu cipuna ca kwa namutekenya ku kupingulapo uko iyo mipeto ileya, ukubutukisha ileshinguluka, na lintu ileiminina, pa kucita ukubomfya kwalamwa ukwa mupeto wa kupindulwilako, accelerator (apa kulumisha motoka), na mabreki.

6. (a) Ca kupiminako nshi ukulosha ku kutemwa cingabomfiwa bwino ku kuilama? (b) Kufunda nshi ukwalundwapo tufwile ukusunga mu muntontonkanya?

⁶ Kuti cabe cayafya ukukomaila mu kucishamo pa kucindama kwa kuilama. Cintu umutumwa Paulo alandile pali 1 Abena Korinti 13:1-3 pa lwa kucindama kwa kutemwa kuti pambi casoswa na ku kuilama kwine. Tacili kantu na fintu pambi twingaba abalongoloka pamo nga bakalanda ba pa cintubwingi, tacili kantu no kwishiba ukwingi ne citetekelo pambi twanonka ukupitila mu fibelesho fisuma ifye sambililo, tacili kantu ne milimo pambi twingalacita ku kunonsha bambi, kano twabelesha ukuilama, ico conse ca fye. Tulingile ukusunga mu muntontonkanya amashiwi ya kwa Paulo: “Bushe tamwaishibo kuti pa kubutuko lubilo babutuka bonse, lelo umo fye e upokelelo mwaala? E fyo mubutuke ukuti mupoke. Awe onse uulepilikita ku mangalo [abelesho kuilama, NW] muli fyonse.” (1 Abena Korinti 9:24, 25) Iciletwaafwa ukubelesha ukuilama mu fintu fyonse cili kusoka kwa kwa Paulo pali 1 Abena Korinti 10:12 ukuti: “Uuletila naiminina ndi, acenjele epali awa.”

Ifya Kumwenako fya Kusoka

7. (a) Ni shani fintu ukubulwa ukuilama kwatampile umutundu wa buntunse pa nshila ya uko iya kubotelela? (b) Fya kumwenako nshi fimbi ifya mu kubangilila ifya kubulwa ukuilama Amalembo yatupeela?

⁷ Pa kusuminishe nkuntu ukucila ukupelulula ukutungulula incitilo shakwe, Adamu afililwe ukubelesho kuilama. Pamo nge ca kufumamo, “ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu.” (Abena Roma 5:12) Ubukomi bwa kubalilapo na bo bwine bwali pa mulandu wa kubulwa ukuilama, pantu Yehova Lesa ali nasoka Kaini ukuti: ‘Cinshi ico wafulilwa kabili mulandu nshi ico iwilile ne mpumi yobe? Pa mwinshi palaalililo lubembu, kabili bushe ukalucimfya?’ Pa mulandu wa kuti Kaini tacimfishe ulubembu, aipeye munyina Abele. (Ukutendeka 4:6-12) Muka Lote na o wine afililwe ukubelesho kuilama. Tali fye na maka ya kucincintila itunko ku kulolesha ku numa. Cinshi cintu ukubulwa kwakwe ukuilama kwamupuswile? Kwena, ubumi bwakwe bwine!—Ukutendeka 19:17, 26.

8. Fya kukumanya fya baume nshi batatu aba pa kale fipayanya ukusoka kuli ifwe ku kukabila kwa kuilama?

⁸ Ibeli lya kwa Yakobo, Rubene, alufishe insambu sha bubeli pa mulandu wa kubulwa ukuilama. Abifishe umusengele wa kwa wishi pa kukwato kwampana kwa bwamba na umo uwa bakanakashi ba kwa Yakobo. (Ukutendeka 35:22; 49:3, 4; 1 Imilandu 5:1) Pa mulandu wa kuti Mose alikalipe pa nshila abena Israele bamweseshe ku kuŋwinta kwabo, ukuilishanya, no kupondoka, ataninwe ishuko lyafwaikwe apakalamba ilya kwingila mu Calo Calaiwa. (Impendwa 20:1-13; Amalango 32:50-52) Nelyo fye ni Mfumu Davidi iya busumino, ‘umuntu wa mutima wa kwa Lesa wine,’ aingile mu bwafya bukalamba pa mulandu wa kubulwa kwakwe ukuilama pa kashita kamo. (1 Samwele 13:14; 2 Samwele 12:7-14) Fyonse ifya kumwenako fya musango uyo fitupayanishisha ukusoka kutuntulu uko tukabila pa kubelesha ukuilama.

Ico Tukabila Ukulama

9. Malembo nshi yamo ayakomaila pa kucindama kwa kuilama?

⁹ Ica kubalilapo pali fyonse, ukuilama kubimbamo amatontonkanyo ne ncitilo ifyesu. Ifi ilingi line filoshiwako mu Malembo ku kubomfya kwa mampalanya ukwa mashiwi ya musango uyo pamo nga “umutima” ne “mfyo.” Cintu tuleka amatontonkanyo yesu ukwikalapo atemwa cilatwaafwa nelyo cilatucilikila mu kubombesha kwesu ku kutemuna Yehova. Ukuilama kulakabilwa nga ca kuti tuli no kusakamana ukufunda kwa mu Malembo ukusangwa pali Abena Filipi 4:8, ukutwalilila ukulanguluka ifintu ifili fya cine, ifya musangwela, ne fya bulumba. Kemba wa malumbo Davidi alumbulwile ukuyumfwa kwapalako mwi pepo, ukusoso kuti: “Lekeni fibe ifyasuminishiwa ku cinso cenu . . . amatontonkanyo ya mu mutima wandi, mwe Yehova, Icilibwe candi icasansuka, kabili Umulubushi wandi.” (Ilumbo 19:14) Ifunde lyalenga ikumi—ukukanakumbwa icili conse ica muntu munobe—lyafwaile ukulamwa kwa matontonkanyo ya umo. (Ukufuma 20:17) Yesu akomaile pa kukatama kwa kulama amatontonkanyo yesu ne nkuntu lintu atile: “Onse uulolesho mwanakashi no kumufwaya, nacita nankwe ubucende mu mutima wakwe.”—Mateo 5:28.

10. Malembo nshi aya Baibolo yakomaila pa kucindama kwa kulama imilandile yesu?

¹⁰ Ukuilama na kabili kubimbamo amashiwi yesu, imilandile yesu. Kwabako mu cine cine amalembo ayengi ayatufunda ukubelesha ukulama kwa ndimi shesu. Ku ca kumwenako: “Lesa ali mu mulu na iwe uli pano isonde; ni pali ici fibe ifinono ifyebo fyobe.” (Lukala Milandu 5:2) “Mu bwingi bwa fyebo tamubula bupulumushi; uulame milomo yakwe alishilimuka.” (Amapinda 10:19) “Mwileka mu tunwa twenu mufume icebo cabipa nangu cimo, kano icawama ku kukuula icilingene no kukabila . . . iciwowo ne miponto, fumyeni pali imwe pamo no mufulo onse.” Kabili Paulo atwalilila ukupeelo kufunda ukufumya muli ifwe ilyashi lya buwelewele ne lya kwalikana.—Abena Efese 4:29, 31; 5:3, 4.

11. Ni shani fintu Yakobo abomba ne mpika ya kulamo lulimi?

¹¹ Yakobo, munyina citika wa kwa Yesu, asenuka imilandile ishalamwa kabili alanga ifyo cayafya ukulama ululimi. Asoso kuti: “Ululimi, cilundwa cinono ca mubili, kabili lutakisha apakalamba. Moneni ifyo wakula umutengo uo umulilo unono ubilimya. Kabili ululimi mulilo; ululimi calo icabulo kulungama ulubifya mu filundwa fyesu, ulukantaiko mubili onse, ulusonteka no mulilo ku mibele ya cifyalilwa, no kusontekwa ulwine ku Gehena. Pantu umusango onse wa nama ne fyuni, ifikulika ne fya muli bemba, kuti fyabeleshiwa na kabili fyalibeleshiwa ku bantu; lelo ululimi takuli muntu uwingalubelesha; lubi talwingalamwa, lwaisulamo ubusungu bwa kulete mfwa. Ku lulimi tutashishako [Yehova, NW] kabili Shifwe, kabili ku lulimi tutukilako abantu abalengwa umwabele cipasho ca kwa Lesa; mu kanwa kamo kene e mufumo kupaala no kutukana. Mwe bamunyinane, taciyene ifi fintu ukube fi.”—Yakobo 3:5-10.

12, 13. Malembo nshi yamo ayalanga ukucindama kwa kulama incitilo shesu ne myendele?

¹² Kwena, ukuilama kubimbamo incitilo shesu. Incende imo umo ukuilama kukalamba kukabilwa ibomba no kwampana kwesu na abo aba bwamba bwapusana. Abena Kristu bakambishiwa ukuti: “Fulumuka bucisenene.” (1 Abena Korinti 6:18, New International Version) Abalume bakonkomeshiwa ukupelesha ubuseko bwabo ubwa kwampana kwa bwamba ku bakashi babo bene, ukwebwa mu lubali ukuti: “Nwa amenshi aya mu ca kutapilamo cobe, na yakonkoloka aya mu kati ka cishima cobe.” (Amapinda 5:15-20) Mu kumfwika twalyebwa ukuti “aba bulalelale na bacende Lesa akabakanda.” (AbaHebere 13:4) Ukuilama ukucilisha kulakabilwa na abo abengakusha ica bupe ca bushimbe.—Mateo 19:11, 12; 1 Abena Korinti 7:37.

¹³ Yesu asupawile umulandu onse ukulosha ku ncitilo shesu ukulola ku bantunse banensu lintu apeele icainikwa mu cinkumbawile “Ifunde lya Mulinganya,” ukusoso kuti: “E ico fyonse ifyo mufwayo kuti abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene; pantu ici e Malango na bakasesema.” (Mateo 7:12) Mu cine cine, cifwaya ukuilama ukukanasuminisha ukukongama kwesu ukwa kaso nelyo ukutitikisha kwa ku nse nelyo amatunko ukutulenga ukusunga bambi mu kupusanako ukufuma ku nshila twingatemwa bene ukutusungilamo.

14. Kufunda nshi Icebo ca kwa Lesa cipeela ukulosha ku fya kulya ne fya kunwa?

¹⁴ Lyene kwalibako umulandu wa kuilama ukulosha ku fya kulya ne fya kunwa. Icebo ca kwa Lesa cifunda mano mano ukuti: “Wiba pa banwensho mwangashi, pa bafunukile nama.” (Amapinda 23:20) Ukucilisha ukulosha ku kasuba kesu, Yesu asokele ukuti: “Muyangwe, epali imitima yenu yalemenenwa ku buliili no kukolwakolwa na masakamika ya bwikashi buno, no bushiku bulya bwaisa pali imwe no kupumikisha kwati citeyo.” (Luka 21:34, 35) Ee, ukuilama kubimbamo amatontonkanyo yesu no kuyumfwa kwesu, pamo pene na mashiwi yesu ne ncitilo shesu.

Umulandu Ukuilama Kwabela Kusonsomba kwa Musango Uyo

15. Ni shani fintu Amalembo yalanga ukubako kwa cine cine ukwa kukaanya kwa kwa Satana ku kubelesha kwa kuilama ukwa Bena Kristu?

¹⁵ Ukuilama takwisa mu kwanguka pantu, nga fintu Abena Kristu bonse baishiba, twalikwata amaka ya bulamba yatatu ayatantamikwa ku kulwisha ukubelesha kwesu ukwa kuilama. Pa kubalilapo, kwabako Satana ne fibanda fyakwe. Amalembo tayasha ukutwishika ukukuma ku kuba kwa fiko ifya cine cine. Muli ifyo, tubelenga ukuti: “Satana aingile muli” Yuda ilyo fye talaya ku kufutuka Yesu. (Yohane 13:27) Umutumwa Petro aipwishe Anania ukuti: “Nga cinshi Satana esushishe mu mutima obe ku kukulengo kubepo mupashi wa mushilo?” (Imilimo 5:3) Mu kucilapo kulinga, Petro asokele na kabili ukuti: “Tekanyeni, loleni. Icibambe cenu, [Ciwa, NW] wine, endauka nge nkalamo iilelila, ukufwaya untu engalya.”—1 Petro 5:8.

16. Mulandu nshi Abena Kristu bafwile ukubelesha ukuilama ukulosha kuli ici calo?

¹⁶ Mu kubombesha kwabo ku kulangisha ukuilama, Abena Kristu bafwile na kabili ukushomboka ne ci calo icalaala “mu maka ya Mubifi,” Satana Ciwa. Ukukuma kuli cene, umutumwa Yohane alembele ukuti: “Mwitemwa pano isonde, nangu fya pano isonde; ngo muntu atemwa pano isonde, ukutemwa Shifwe tamwaba muli wene. Pantu conse ca pano isonde, lunkumbwa lwa mubili, no lwinso lwa menso, na mataki ya miikalile ino, tacafuma kuli Shifwe, lelo ca pano isonde. Kabili pano isonde paleya, no lunkumbwa lwa pako; lelo uucito kufwaya kwa kwa Lesa ekalilila umuyayaya.” Kano fye nga ca kuti twabelesha ukuilama no kucincintila mu kukosa ukukongama ukuli konse ku kutemwa icalo, tukanakila ku kusonga kwa ciko, pamo nge fyacitile uwali pa nshita imo kabomba munankwe wa kwa Paulo Dema.—1 Yohane 2:15-17; 5:19; 2 Timote 4:10.

17. Ni mpika nshi tufyalwa nayo ukulosha ku kuilama?

¹⁷ Pamo nga Bena Kristu, tulekabila na kabili ukuilama nga ca kuti tuli no kushomboka mu kutunguluka na mabunake yesu yene aya ku mubili ayapyanwa no kupelebela. Te kuti tufyukeko icishinka ca kuti “ukulinga kwa mutima wa muntu kubi ukufuma ku bwaice bwakwe.” (Ukutendeka 8:21) Ukupala Imfumu Davidi, ‘mu mampuulu e mo twapaapilwe, na mu lubembu e mo bamayo batwimitile.’ (Ilumbo 51:5) Akanya aka kuti e lyo kafyalwa takeshiba kantu pa lwa kuilama. Lintu kalefwaya icintu cimo, katwalilila fye ukulila ukufikila kacikwata. Lipoti imo pa lwa kukansha kwa bana ilondolola ukuti: ‘Abana balapelulula mu nshila imo iyapusanininako fye ukufuma ku bakalamba. Abana baali bakaitemwe kabili ilingi line aba kukanayankulako ku kunashanasha ukwingi ukwabamo amano pantu tabakwata amaka ya “kuibika abene mu cifulo ca muntu umbi.”’ Mu cine cine, “ubupumbu bwakakatila ku mutima wa mwaice.” Nangu cibe fyo, mu kuba no kubomfiwa kwa “nkonto ya kulimuna,” alasambilila panono panono ukuti kwalibako amafunde ayo afwile ukumfwila kabili ukuti akaso kafwile ukucilimwa.—Amapinda 22:15.

18. (a) Ukulingana na Yesu, kukongama nshi kwaba mu mutima wa mampalanya? (b) Mashiwi nshi aya kwa Paulo yalanga ukwibukila kwakwe ukwa mpika ya kubelesho kuilama?

¹⁸ Ee, ukukongama kwesu ukwa kaso ukwa kufyalwa na ko kupayanya ukusonsomba kuli ifwe lintu caisa ku kubelesha ukuilama. Uko kukongama kwaikala mu mutima wa mampalanya, ukukuma ku untu Yesu atile: “Mu mutima e mufuma amatontonkanyo ya bubifi, imisoka, ubucende, ubulalelale, ukwiba, ubunte bwa bufi, imiponto.” (Mateo 15:19) E mulandu wine Paulo alembele ukuti: “Icisuma ico mfwaya, nshicicita; lelo icibi ico nshifwaya, e co ncita. Awe nga ncite co nshifwaya, kanshi te ine ncita, lelo lubembu ulwaikala muli ine.” (Abena Roma 7:19, 20) Nangu cibe fyo, ici tacali mibele yabule subilo, pantu Paulo na kabili alembele ukuti: “Ntuutaulo mubili wandi, no kuuteko busha; epali, ilyo nabila kuli bambi, nabo wakaanwa ne mwine.” Ukutuutaulo mubili wakwe kwafwaile ukubelesho kuilama.—1 Abena Korinti 9:27.

19. Mulandu nshi Paulo aali na maka ya kusosa bwino ukuti atuutawile umubili wakwe?

¹⁹ Paulo aali na maka ya kusosa bwino ukuti atuutawile umubili wakwe, pantu ukubelesho kuilama kwalipikana ne fya kusangwilako ifingi ifya ku mubili, pamo nga ukubutukisha kwa mulopa, ukusakamikwa kwabipa, ukukanamono tulo, ukukalipwa kwa mutwe, ukukanasungululwa kwa fya kulya, na fimbipo. Mu cipande cikonkelepo, tukalanguluka imibele ne fya kwafwilisha ifikatwaafwa ukubelesho kuilama.

Bushe Uleibukisha?

◻ Mulandu nshi ukuilama kwabela ukwacindama?

◻ Fya kumwenako nshi fimo ifya abo abaculile ukulufya pa mulandu wa kubulwa ukuilama?

◻ Ni mu ncende nshi tufwile ukubelesha ukuilama?

◻ Balwani nshi batatu bacilenga icayafya kuli ifwe ukubelesho kuilama?

[Icikope pe bula 10]

Abena Kristu balakabila ukubelesha ukuilama ukulosha ku fya kulya ne fya kunwa

[Icikope pe bula 11]

Ukuilama kukatwaafwa ukutaluka ku lwambo lwa kucena

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 8]

Historical Pictures Service