“Kangalila Afwile Ukuba . . . Uwailama”

“Kangalila afwile ukuba . . . uwailama.”—TITO 1:7, 8, NW.

1, 2. Ca kumwenako nshi ica kuikaanya cintu William wa ku Orange apayenye, kabili mu kuba na fya kufumamo nshi ifya kunonsha?

ILYASHI LYA KALE lipayanya ica kumwenako cawamina ukumonwa ukucilapo icilebimbamo ukukaanya kwa nkuntu. Pa kati ka mwanda wa myaka walenga 16, umwana mwaume wa mfumu uwacaice umwina Netherlands William wa ku Orange aali pa lwendo lwa kulunga pamo na King Henry II uwa ku France. Imfumu yasokolwele kuli William ipange wene ne mfumu ya Spain bakwete ilya kupyanga baProtestanti bonse mu France na mu Netherlands—na kuba, muli Kristendomu yonse. King Henry atontonkenye ukuti William wacaice aali ni Katolika waipeelesha ukupala umwine wine kabili e ico afisulwile ifyebo fyonse ifye pange. Cintu William aumfwile calimupeele umunsokwe ukufika ukwalepesha pantu abengi aba fibusa fyakwe ifyapalamisha baali ni baProtestanti, lelo talangile cintu ayumfwile; mu cifulo ca ico, alangishe ubuseko bukalamba mu fyebo fyonse ifyo imfumu yamupeele.

² Bwangu bwangu fye ilyo William aali na maka ya kucite fyo, nangu cibe fyo, atendeke amapange ya kucilikila ipange, kabili ici mu kupelako catungulwile ku kulubula Netherlands ku kuteka kwa baKatolika ba mu Spain. Pa mulandu wa kuti William aali na maka ya kubelesha ukuilama lintu aumfwile ntanshi ulwe pange, aishibikwe pamo nga “William Watalala.” William wa ku Orange aali uwatunguluka nga nshi ica kuti twaebwa ukuti: “Aali e kasanga wa kuiteka no bukulu bwa ripabuliki ya Netherlands.”

3. Ni bani banonkelamo lintu baeluda ba Bwina Kristu babelesha ukuilama?

³ Pa mulandu wa kuikaanya kwakwe, William Watalala ainonseshe apakalamba umwine wine na bantu bakwe. Mu nshila ya kulinganishiwako, icisabo ca mupashi wa mushilo ica kuilama cilingile ukulangishiwa ilelo na baeluda ba Bwina Kristu, nelyo bakangalila. (Abena Galatia 5:22, 23) Pa kubelesha iyi mibele, balainonsha abene ne filonganino. Pa lubali lumbi, ukufilwa pa lubali lwabo ukubelesha ukuilama kuti kwacita ukucena ukushingapendwa.

Ukuilama—Icikabilwa Kuli Baeluda

4. Kufunda nshi ukwa mutumwa Paulo kwebekesha ukukabila kuli baeluda ukubelesha ukuilama?

⁴ Paulo, umwine wine eluda, atesekeshe ukucindama kwa kuilama. Lintu alefunda baeluda abaishile kuli wene ukufuma ku Efese, abebele ukuti: “Muleyangwa mwe bene no mukuni onse.” Pa kati ka fintu fimbi, ukuyangwa abene kwasanshishemo ukukabila kwa kubelesha ukuilama, ukumona imyendele yabo. Mu kulembela kuli Timote, Paulo apangile icishinka cimo cine, ukusoso kuti: “Uimone we mwine, ne sambilisho lyobe.” Ukufunda kwa musango uyo kwalangishe ukwibukila kwa kwa Paulo ukwa kukongama kwa buntunse pa lubali lwa bamo ukuba abacilapo kwangwako no kushimikila ukucila ukubelesha cintu bashimikila. E ico, intanshi akomaile pa kukabila kwa kuimona abene beka.—Imilimo 20:28; 1 Timote 4:16.

5. Ni shani fintu baeluda ba Bwina Kristu basontwa, kabili ni kwi uko imilingo yabo yalembwa mu Malembo?

⁵ Ukupulinkane myaka yonse, ulubali lwa mu Malembo ulwa baeluda lwaba ulwacilapo kumfwika panono panono. Ilelo, tulamona ukuti bueluda cifulo ca kusontwa. Baeluda balasontwa ne Bumba Litungulula ilya Nte sha kwa Yehova nelyo abeminishi ba liko aba kulungatika. Lilye bumba, mu kukonkapo, limininako “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka.” (Mateo 24:45-47) Imilingo ya kuba kangalila wa Bwina Kristu, nelyo eluda, yapeelwa maka maka no mutumwa Paulo pali 1 Timote 3:1-7 na Tito 1:5-9.

6, 7. Milingo nshi iya kulungatika iya baeluda ifwaya ukuilama?

⁶ Paulo alondolola pali 1 Timote 3:2, 3 ukuti kangalila afwile ukuba uwa mushiye. Ici no kukabila kwa kwa eluda ku kuba uwayana kufwaya ukubelesha ukuilama. Umuntu uulelinga ku kuba kangalila tali uupuma kabili te wa lubuli. Iyi milingo na kabili ifwaya ukuti eluda abe uwailama. Ukulundapo, pa kuti eluda eba uwa bwalwa, uwatemwisho mwangashi, afwile ukubelesha ukuilama.—Moneni na kabili utulembo twa pe samba kuli 1 Timote 3:2, 3, muli Reference Bible.

⁷ Pali Tito 1:7, 8, Paulo mu kulungatika alondolwele ukuti kangalila afwile ukuba uwailama. Mona, nangu cibe fyo, ifyo ififwaikwa fimbi ifingi ifyatantikwa muli ifi fikomo fibimbamo ukuilama. Ku ca kumwenako, kangalila afwile ukuba uwalubuka ku kupeelwa umulandu, ee, uushitungwa kabi. Mu cishinka, eluda te kuti akumanishe ifyo fifwaikwa kano nga ca kuti abeleshe ukuilama.

Lintu Alebomba na Bambi

8. Mibele nshi iikabilwa kuli baeluda mu kupeela ukufunda yebekesha ukukabila kwa kuilama?

⁸ Lyene na kabili, kangalila afwile ukuba uwatekanya kabili uushishimisha mu kubomba na basumina banankwe, kabili ici cifwaya ukuilama. Ku ca kumwenako, pa Abena Galatia 6:1, tubelenga ukuti: “Mwe ba bwananyina, umuntu nga asangilishiwa mu bubi bumo, imwe mwe ba bumupashi [maka maka baeluda], mupuupuutuleni uwabe fi ne mitima iyanakilila; uleilolekesha we mwine, epali nobe waeshiwa.” Ukulangisha umutima wanakilila kufwaya ukuilama. Pali uyo mulandu, ukuilama kwalibimbwamo mu kuilolekesha umwine. Mu musango umo wine, lintu eluda aleitwa ku kwaafwa umuntu uuli mu kupelelwa, ukuilama kuli ukwacindama. Te mulandu na cintu eluda pambi engatontonkanya pa lwa uyo muntu, afwile ukuba uwa cikuuku, uwatekanya, kabili uumfwikisha. Ukucila ukuba uwa kwangufyanya ukupeela ukupanda amano, eluda afwile ukuba uwaitemenwa ukukutika no kusanga ukufuma kuli uyo muntu icilemoneka mu cituntulu ukulamucusha.

9. Baeluda balingile ukukwata kufunda nshi mu muntontonkanya lintu balebomba na bamunyina bapelenganishiwa?

⁹ Ukucilisha lintu alebomba na bantu bapelenganishiwa e lintu uku kufunda kwa pali Yakobo 1:19 kubo kwalingisha: “Ishibeni ici, mwe bamunyinane batemwikwa. Umuntu onse abe uwayanguka ku kuumfwa, uwakokola ku kulanda, uwakokola ku kukalipa.” Ee, ukucilisha lintu alekumanya ukwankulako kwa bukali nelyo ukwa nkuntu e lintu eluda afwile ukuba uwasakamanishisha ukukanayankulako mu kubwekeshapo. Cifwaya ukuilama pa kukanakumanya amashiwi yasumbwamo ne nkuntu mu kuba na mashiwi yasumbwamo ne nkuntu, te ‘kubwesesho bubi pa bubi.’ (Abena Roma 12:17) Pa kwankulako mu musango umo wine kulenga fye imilandu ukubipilako. E co pano na kabili Icebo ca kwa Lesa cipeela baeluda ukupanda amano kwawama, ukubacinkulako kuti “ukwasuka ukwafuuka kubweshe cipyu.”—Amapinda 15:1.

Ukuilama pa Kukumana kwa Baeluda na pa Kulubulula kwa Bupingushi

10, 11. Cinshi cacitika pa kukumana kwa baeluda, ukulangisha ukukabila kwa kuilama pa tushita twa musango uyo?

¹⁰ Incende imbi umo bakangalila ba Bwina Kristu bakabila ukuba abasakamanishisha ukubelesha ukuilama ili mu kati ka kukumana kwa baeluda. Ukulanda mu kutekanya mu buseko bwa cine no bulungi inshita shimo cifwaya ukuilama kukalamba. Cifwaya na kabili ukuilama pa kusengauka ukwesha ukwandatila ukulanshanya. Uko eluda akwata ubulema bwa musango uyo, kuti caba cikuuku kuli eluda umbi ukumupeela ukufunda.—Linganyeniko 3 Yohane 9.

¹¹ Lyene na kabili, pa kukumana kwa baeluda, eluda wacishamo mupampamina kuti pambi atunkwa ku kuba uwakuntukilwa, nelyo fye ukusansule shiwi. Fintu incitilo sha musango uyo shilanga ukubulwa ukuilama! Mu cituntulu kuicimfya kwa minkubili. Pa lubali lumo, ukufika ku cipimo ico umuntu alufya ukuilama, ukufika kuli ico cipimo alanasha umulandu wakwe wine pa kusuminisha inkuntu ukufimbilikisha amano ya kupelulula. Pa lubali lumbi, ukufika ku fipimo ico umuntu aba uwakuntukilwa, akongamina ku kufulunganya nelyo fye ukuumanya baeluda banankwe. Pa mbali ya ico, kano nga ca kuti baeluda bali abasakamanishisha, ukupusana kwabipa ukwe tontonkanyo kuti pambi kwalenga amalekano mu mitande yabo. Ici cibomba ku kucenwa kwabo kwine no kwa cilonganino.—Linganyeniko Imilimo 15:36-40.

12. Mu kubomba na mibele nshi baeluda bafwile ukuba abasakamanishisha ukubelesha ukuilama?

¹² Ukuilama na kabili kulakabilwa apakalamba kuli baeluda pa kusengauka ukuba aba kapaatulula nelyo ukubomfya amaka yabo bubi bubi. Cintu cayanguka nga nshi ukunakila kwi tunko, ukuleka ukulangulukapo kwa buntunse ukushapwililika ukusonga ico umo asosa nelyo acita! Inshita ne nshita, baeluda balifilwa ukubomba mu kushangila lintu umo uwa mu bana babo nelyo umo uwa bantu babo bambi asangilwe no mulandu wa myendele yalubana. Mu mibele ya musango uyo cifwaya ukuilama ukukanasuminisha ifikakilo fya lupwa ukucilima incitilo ya bulungi.—Amalango 10:17.

13. Mulandu nshi ukuilama ukucilisha kukabilwa kuli baeluda pa kulubulula kwa bupingushi?

¹³ Imibele na imbi umo ukuilama kubo kwacindamisha ni lintu kuliko ukulubulula kwa bupingushi. Baeluda bafwile ukubelesha ukuilama kukalamba pa kuti tabasongelwe mu kukanalinga ne nkuntu. Tabalingile ukwalululwa mu kwanguka ne filamba. Pa nshita imo ine, eluda afwile ukuba uwasakamanishisha ukukanalufya ukushikatala kwakwe lintu kwabako ukupeeleshanya kwa milandu kabili ukulanda kwa kutumfya kuti pambi kwabikwa pali wene, nga fintu cingabako lintu alebomba na basangu. Pano amashiwi ya kwa Paulo yali ayalinga nga nshi: “Umubomfi wa kwa Shikulu tafwile ukucito lubuli; lelo afwile ukuba uwa congwe kuli bonse.” Cifwaya ukuilama pa kubeleshe congwe pe samba lya kutitikisha. Paulo atwalilila ukulangisha ukuti “umubomfi wa kwa Shikulu” afwile ukuba “uushipikisha; afunde ifibambe mu kufuuka.” Pa kulangisha ukufuuka no kukaanya lintu alebomba no kukaanya cilafwaya ukuilama kukalamba.—2 Timote 2:24, 25.

Ukuilama ku ba Bwamba Bwapusana

14. Kufunda nshi ukwawama baeluda balingile ukusakamana mu mibombele yabo na abo aba bwamba bwapusana?

¹⁴ Baeluda bafwile ukuba abaibukila mu kuswatuka ku kubelesha ukuilama lintu caisa ku kubomba kwabo na abo aba bwamba bwapusana. Tacili ca kupanda amano kuli eluda ukucita icipempu ca bucemi pali nkashi eka. Eluda alingile ukushindikwa na eluda umbi nelyo umubomfi utumikila. Mu kupalako ukutesekesha iyi mpika, Paulo afundile eluda Timote ukuti: “[Paapaata] . . . abanakashi bakalamba kwati ni banoko, abakashana kwati ni nkashi shobe mu kusanguluka konse.” (1 Timote 5:1, 2) Baeluda bamo balimonwa balebika amaboko yabo pali nkashi kwati ni mu kuba no kulangilila kwa buwishi. Lelo kuti baleibepa abene beka, pantu amaka yatuninkisha aya cintemwa mu cifulo ca kutemwa kwa bumunyina ukwa Bwina Kristu ukwasanguluka kuti yalekunta ukulangilila kwa musango uyo.—Linganyeniko 1 Abena Korinti 7:1.

15. Ni shani fintu ica kucitikako cimo cikomaila pa museebanya pe shina lya kwa Yehova uwingesako lintu eluda tabeleshe ukuilama?

¹⁵ Fintu cafumamo ukucena kukalamba ku cine pa mulandu wa kuti baeluda bamo tababeleshe ukuilama mu kubomba kwabo na bankashi mu cilonganino! Imyaka inono iyapitapo, eluda alitamfiwe pa mulandu wa kuti acitile ubucende na nkashi umo uwa Bwina Kristu untu umulume wakwe tali Nte. Pa bushiku bwine ubo ukutamfiwa kwa wali kale eluda kwabilishiwe, umulume wakalifiwa aendele ukutampwisha mu Ŋanda ya Bufumu na raifo no kulishe mfuti ukulungika aba babili abantu bakwete umulandu. Takuli nangu umo uwa bene uwaipaiwe, kabili apokolwelwe ilyo line icanso, lelo ubushiku bwakonkelepo inyunshipepala ikalamba yakwete pe bula lya iko ilya kubalilapo ilyashi lya ‘kupika pe calici.’ Mwandi museebanya uyo ukubulwa ukuilama kwa kwa eluda kwaletele pa cilonganino na pe shina lya kwa Yehova!

Ukuilama mu Ncende Shimbi

16. Mulandu nshi baeluda bafwile ukuba abasakamanishisha ku kubelesha ukuilama lintu balepeela amalyashi ya pa cintubwingi?

¹⁶ Ukuilama na kabili kulakabilwa nga nshi lintu eluda alepeela ilyashi lya pa cintubwingi. Kalanda wa pa cintubwingi alingile ukuba ica kumwenako ca kucetekela no kushikimana. Bamo besha ukusekesha bakomfwa babo mu kuba no kulandapo ukwingi ukwacenjela ukucitwa ku mifwaile fye ya kusekesha. Ici kuti calanga ukunakila kwi tunko ku kutemuna ibumba lyabo. Kwena, ukunakila konse kwi tunko kwaba kubulwa ukuilama. Kuti pambi nelyo fye casoswa ukuti ukucisha mu nshita lintu alepeela ilyashi kulanga ukubulwa ukuilama, pamo pene no kupekanya kwapelebela.

17, 18. Lubali nshi ukuilama kubomba mu kulinganya kwa kwa eluda ifishingamo fyakwe?

¹⁷ Eluda onse uubombesha afwile ukukumanya ukusonsomba ku kulinganya ukupinda kwalekanalekana ukucitwa pa nshita yakwe no lupikwe. Cifwaya ukuilama ukukanacishamo. Baeluda bamo baliba abayangwako nga nshi no kupinda kwa cilonganino ica kuti balilekelesha indupwa shabo. Muli ifyo, lintu nkashi umo aebele muka eluda pa lwa cipempu ca bucemi icawama acitile pali wene, muka eluda akutile ati: “Kuti natemwa nga ca kuti alicitile icipempu ca bucemi pali ine inshita imo!”—1 Timote 3:2, 4, 5.

¹⁸ Eluda na kabili alakabila ukuilama pa kulinganya inshita apoosa pe sambililo lya pa lwakwe na iyo iipooswa mu butumikishi bwa mwi bala nelyo pa fipempu fya bucemi. Mu cilolwa ca kufutika kwa mutima wa buntunse, cintu cayanguka nga nshi kuli eluda ukupoosa inshita yakulilako ukucila fintu alingile ukucita pa cintu asanga ukube cacilishapo kusekesha. Nga ca kuti alitemwa ifitabo, kuti alepoosa inshita yakulilako pe sambililo lya pa lwakwe ukucila fintu alingile ukucita. Nga ca kuti asanga ubutumikishi bwa ku ŋanda ne ŋanda ukucila ubwayafya, kuti asanga umwa kulesesha ku kulekelesha bwene mu buseko bwa kulacita ifipempu fya bucemi.

19. Kukakililwako nshi baeluda bakwata ukukomailapo pa kukabila kwa kuilama?

¹⁹ Ukukakililwako ku kusungilila inkama na ko kwine kulafwaya ukuti eluda abe uwaibukila ku kubelesha ukuilama kwashangila. Ukwaampana pano kuli kufunda kwa kuti: “Ica nkama [ca mubiyo] wisokolwela umbi.” (Amapinda 25:9) Ukubelesha kutubululo kuti ici kuti pambi caba ni cimo ica mu fifwaikwa fyacilishapo kutobwa mu kusaalala pa kati ka baeluda. Nga ca kuti eluda alikwata umukashi wa mano kabili uwakwato kutemwa untu omfwana nankwe bwino, kuti pambi kwabako ukukongama pa lubali lwa mulume ku kulanshanya nelyo ukulumbula fye imilandu ya musango wa nkama. Lelo ici cintu cishalinga kabili icacilishapo kubulwa amano. Ica ntanshi, cilafutuka ukucetekelwa. Bamunyina ba ku mupashi na bankashi besa kuli baeluda no kulanda mu nkama kuli bene pantu balicetekela ukuti umulandu ukasungwa mu nkama nga nshi. Ukupeela imilandu ya nkama ku mukashi wa umo cintu calubana, te ca mano, kabili te ca kutemwa na kabili pantu ici cibika icisendo cishakabilwa pali wene.—Amapinda 10:19; 11:13.

20. Mulandu nshi cacindamine fyo kuli baeluda ukubelesha ukuilama?

²⁰ Ukwabulo kutwishika, ukuilama, kwaliba kwena, ukwacindama nga nshi, kabili ukucilisha ifyo kuli baeluda! Pa mulandu wa kuseekeshiwa kwabo ne shuko lya kubuulo butungulushi pa kati ka bantu ba kwa Yehova, balikwata ukulubulula kwakulilako. Apantu ifingi fyalipeelwa kuli bene, ifingi fikafwaikwa ukufuma kuli bene. (Luka 12:48; 16:10; linganyeniko Yakobo 3:1.) Cili lishuko kabili umulimo wa baeluda ukwimikila bambi ica kumwenako cawama. Ukucila pali ico, baeluda basontwa baliba mu cifulo ca kucita ubusuma bwakulilako nelyo ukucena kwakulilako ukucila bambi, ilingi line ukushintilila pali nampo nga balabelesha ukuilama nelyo iyo. Te ca kupapa ukuti Paulo atile: “Kangalila afwile ukuba . . . uwailama.”

Bushe Uleibukisha?

◻ Fifwaikwa nshi ifya mu Malembo ifya baeluda filanga ukuti bafwile ukubelesha ukuilama?

◻ Mulandu nshi ukuilama kukabilwa kuli baeluda lintu balebomba na basumina banabo?

◻ Ni shani fintu ukuilama kulingile ukubeleshiwa pa kukumana kwa baeluda?

◻ Kusonsomba nshi kutambikwa no kukabila kwa baeluda ukusungilile nkama?

[Icikope pe bula 20]

Ukulangisha ukuilama kulakabilwa pa kukumana kwa baeluda

[Icikope pe bula 23]

Baeluda ba Bwina Kristu bafwile ukubelesha ukuilama no kusungilile nkama