Ukuputukako Ukufuma ku Butotelo bwa Bufi

“Fumeni mwi bumba lyabo, . . . e fyo asosa [Yehova, “NW”], kabili mwiikatako ku cishasanguluka; na ine nkamusekelela.”—2 ABENA KORINTI 6:17.

1. Cipangano nshi cintu Satana afwaile ukucita na Yesu, kabili fintu nshi fibili uku kutambika kwakwe kutusambilisha?

“NDEKUPEELA fyonse ifi nga wawa wampepa.” Nangu cingati uku kutambika kwacitilwe amakana ya myaka pa numa ya kutendeka kwa butotelo bwa bufi, kupayanya ulufungulo ku kumfwikisha uwaba ku numa ya kupepa kwa bufi na cintu imifwaile ya kuko yaba. Mu kulekelesha kwa mwaka wa 29 C.E., Ciwa atambike Yesu amabufumu yonse aya calo mu kukabushanya no kupepa. Ici ca kucitika citweba ifintu fibili: ukuti amabufumu ya ici calo yali ya kwa Satana ukupeela no kuti ubuyo bwa kupelako ubwa butotelo bwa bufi bwaba kupepa Ciwa.—Mateo 4:8, 9.

2. Cinshi cintu tusambilila ukufuma ku mashiwi ya kwa Yesu pali Mateo 4:10?

² Ku kwasuka kwakwe, Yesu takeene fye ubutotelo bwa bufi lelo na kabili alangile cintu ubutotelo bwa cine bubimbamo. Abilishe ukuti: “Fuma apa, we Satana: pantu calembwa, aciti, [Yehova, NW] Lesa obe e o ulepepa, kabili wene eka e o ulebombela.” (Mateo 4:10) Ubuyo bwa butotelo bwa cine kanshi, bwaba, kupepa kwa kwa Lesa wa cine umo, Yehova. Bubimbamo icitetekelo ne cumfwila, ukucita ukufwaya kwa kwa Yehova.

Intendekelo ya Butotelo bwa Bufi

3. (a) Ni lilali kabili ni shani fintu ubutotelo bwa bufi bwatendeke pe sonde? (b) Ni ncitilo nshi iya kubalilapo iyalembwa iya kukanasuminisha ukuilumbulwila kwa butotelo, kabili ni shani fintu ukupakasa kwa butotelo kwatwalilila ukutula lilya?

³ Ubutotelo bwa bufi bwatendeke pe sonde lintu abantunse ba kubalilapo bashaumfwilile Lesa kabili bapokelele ukutubulula kwa Nsoka ku kuipingwila abene “ubusuma no bubi.” (Ukutendeka 3:5) Mu kucita ifyo bakeene bumulopwe bwalungama ubwa kwa Yehova no kulekelesha ukupepa kwalinga, ubutotelo bwa cine. Baali e bantunse ba kubalilapo ‘abayalwile icine ca kwa Lesa ubufi, kabili abashinshimwine no kubombele cibumbwa ukucila Kabumba.’ (Abena Roma 1:25) Icibumbwa ico mu kukanaishiba basalile ukupepa tacali cimbi ukucila Satana Ciwa, “icisoka cikote.” (Ukusokolola 12:9) Umwana mwaume wabo mukalamba, Kaini, akeene ukukonka ukufunda kwa cikuuku ukwa kwa Yehova kabili muli ifyo apondokele bumulopwe Bwakwe. Mu kwishiba nelyo mu kukanaishiba, Kaini abele “umwana wa mubifi,” Satana, kabili kabelesha wa kupepa kwa kwa Ciwa. Aipeye umwaice wakwe Abele, uwabeleshe ukupepa kwa cine, ubutotelo bwa cine. (1 Yohane 3:12, Revised English Bible; Ukutendeka 4:3-8; AbaHebere 11:4) Umulopa wa kwa Abele wali e mulopa wa kubalilapo ukusuumiwa pa mulandu wa kukanasuminisha ukuilumbulwila kwa butotelo. Ica bulanda ukusosa, ubutotelo bwa bufi bwalitwalilila ukusuumya umulopa wa kaele ukufika fye na ku kasuba ka lelo.—Moneni Mateo 23:29-35; 24:3, 9.

4. Mu mulandu wa kwa Noa, malembo nshi yalangilila butotelo bwa cine?

⁴ Pa ntanshi ya Lyeshi, Satana alitungulwike mu kwalula icinabwingi ca mutundu wa muntu ukufuma ku butotelo bwa cine. Noa, nangu cibe fyo, “[asangile] ukusenaminwa ku menso ya kwa Yehova.” Mulandu nshi? Pantu “aleenda na Lesa.” Mu mashiwi yambi, abeleshe ukupepa kwa cine. Ubutotelo bwa cine tabwaba kusefya nelyo ukusefya kwa ntambi lelo inshila ya ku bumi. Bubimbamo ukubika icitetekelo muli Yehova kabili mu cumfwila ukumubombela, ‘ukwenda nankwe.’ Noa alicitile ici.—Ukutendeka 6:8, 9, 22; 7:1; AbaHebere 11:6, 7.

5. (a) Cinshi cintu Ciwa aeseshe ukwimika pa numa ya Lyeshi, kabili shani? (b) Ni shani fintu Yehova acilikile amapange ya kwa Ciwa, kabili cinshi cali ica kufumamo?

⁵ Te patali sana pa numa ya Lyeshi, Ciwa mu kumonekesha abomfeshe Nimrode, umuntu waishibikilwe ku ‘kukaanya kwakwe Yehova,’ mu kubombesha kwa kwikatanya umutundu wa muntu onse mu musango wa kupepa uko na kabili kwali no kuba ukwa kukaanya Yehova. (Ukutendeka 10:8, 9, NW; Ukutendeka 11:2-4) Cali no kuba butotelo bwa bufi bumo ubwaikatana, ukupepa Ciwa ukwakumbinkanishiwa, ukwashimpilwe pa musumba ne cilupungu ico bakapepa bakwe bakuulile. Yehova acilikile aya mapange pa kufulunganya “ululimi lumo” ulwalandilwe iyo nshita no mutundu wa muntu onse. (Ukutendeka 11:5-9) E ico, umusumba waishileitwa Babele, pa numa waitilwe Babiloni, amashina yonse yabili ukupilibula “Icimfulumfulu.” Ici cimfulumfulu ca lulimi caleteleko ukusalangana kwa mutundu wa buntunse mwi sonde lyonse.

6. (a) Ni mfundo nshi isha butotelo ishalimbilwe mu mintontonkanya ya bakapepa ba kwa Satana mu Babiloni pa ntanshi ya kusalangana kwabo? (b) Mulandu nshi amabutotelo ukushinguluke calo yakwatila ifisumino fyapalana? (c) Mifwaile nshi iya busatana Babiloni abombele, kabili ni kuli cinshi ulya musumba wa pa kale wabele icimpashanya?

⁶ Kuti camoneka, nangu cibe fyo, pa cishinte ca lyashi lya kale ilya nshimi no butotelo, ukuti pa ntanshi ya uku kusalanganya kwa mutundu wa muntu kuli Yehova, Satana alimbile mu mintontonkanya ya bakapepa bakwe ifishinte fimo ifya butotelo bwa bufi. Ifi fyasanshishemo imfundo sha butotelo isha kupusunsuka kwa mweo pa numa ya mfwa, ukutiina abafwa, no kubako kwa calo ca mipashi ya bafwa ica kutiinya, capamo no kupepa kwa balesa na balesa banakashi abashingapendwa, bamo abo babikilwe mu mabumba ya bubutatu. Ifisumino fya musango uyo fyalisendelwe ukupulinkana isonde lyonse ku mabumba ya ndimi ayalekanalekana. Mu kuba no kupita kwa nshita, ishi mfundo sha kutendekelako shapitile mu kulekanalekana. Lelo mu cinkumbawile, shapanga icimpangilile ca butotelo bwa bufi mu mbali shonse isha calo. Nangu cingati alicilikilwe mu kwesha kwakwe ukupanga ubutotelo bumo ubwa bufi ubwaikatana mu kuba no musumba wa calo ukalamba uwa buko mu Babiloni, Satana asuminishe imisango yalekanalekana iya kupepa kwa bufi, ukwali ukwapuutwamo na Babiloni kabili ukwapekanishiwe ku kwalula ukupepa ukufuma kuli Yehova ukuya ku mwine wine. Babiloni atwalilile pa myanda ya myaka ukuba icifulo ca pa kati ica kusonga kwa kupepa utulubi, buŋanga, ukupanda amalele, no kulengule ntanda—shonse imbali shakatama isha butotelo bwa bufi. Mu kukanapapushiwa, ibuku lya Ukusokolola lipashanya ubuteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi nga cilende wa fiko uwainikwa Babiloni Mukalamba.—Ukusokolola 17:1-5.

Ubutotelo bwa Cine

7. (a) Mulandu nshi ubutotelo bwa cine bushayambukilweko ku kufulunganya ululimi? (b) Ni ani aishileishibikwa nga “shibo wa bonse abatetekela,” kabili mulandu nshi?

⁷ Ukwabulo kutwishika, ubutotelo bwa cine bwatwalilile ukuba ubushayambukilwako ku kufulunganya kwa kwa Yehova inshila ya mutundu wa muntu iya kuilumbulwila pa Babele. Ukupepa kwa cine kwalibeleshiwe pa ntanshi ya Lyeshi ku baume na banakashi aba citetekelo pamo nga Abele, Enoke, Noa, umukashi wa kwa Noa, na bana baume ba kwa Noa na banafyala. Pa numa ya Lyeshi ukupepa kwa cine kwalibakililwe mu mutande wa mwana mwaume wa kwa Noa Shemu. Abrahamu, intuntuko ya kwa Shemu, abeleshe ubutotelo bwa cine kabili aishibikwe nga “shibo wa bonse abatetekela.” (Abena Roma 4:11) Icitetekelo cakwe catungililwe ku milimo. (Yakobo 2:21-23) Ubutotelo bwakwe bwali inshila ya bumi.

8. (a) Ni shani fintu ubutotelo bwa cine bwalolenkene no butotelo bwa bufi mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E., kabili cinshi cali ica kufumamo? (b) Kutantika nshi kupya uko Yehova aimike ukulosha ku kupepa kwakwe ukwasanguluka?

⁸ Ukupepa kwa cine kwalitwalilile ukubeleshiwa mu mutande wa ntuntuko sha kwa Abrahamu—Isaki, Yakobo (nelyo, Israele), na bana baume 12 aba kwa Yakobo, ukufuma muli abo kwatuntwike imikowa 12 iya kwa Israele. Ukupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E. kwasangile intuntuko sha kwa Abrahamu ukupitila muli Isaki shileshomboka ukubakilila ubutotelo bwa cine mu bwikashi bwa bulwani, ubwa cisenshi—Egupti—uko bacefiwe ukufika ku kuba abasha. Yehova abomfeshe umubomfi wakwe uwa citetekelo Mose, uwa mukowa wa kwa Lebi, ku kulubula bakapepa Bakwe ukufuma kwi koli lya Egupti, icalo caandatilwe no butotelo bwa bufi. Ukupitila muli Mose, Yehova apingile icipingo na Israele, ukubapanga abantu Bakwe abasalwa. Pali iyo nshita, Yehova abikile ukupepa kwakwe mu mutande wa mafunde yalembwa, ukwimika kwene pa nshita inono mu kati na nkati ka mipaka ya mibombele ya malambo ayapeelwe na bashimapepo kabili mu kuba ne fisolobelo fya mwashila, pa kubalilapo ihema lyalesendwa kabili pa numa itempele mu Yerusalemu.

9. (a) Ni shani fintu ukupepa kwa cine kwabeleshiwe pa ntanshi ya cipingo ce Funde? (b) Ni shani fintu Yesu alangile ukuti imbali sha fisolobelo fye Funde tashali ishibelelela?

⁹ Cilingile ukumonwa, nangu cibe fyo, ukuti ishi mbali sha fisolobelo tashapilibwile ukuba imbali shibelelela isha butotelo bwa cine. Ifunde lyali “cinshingwa fye ca fikesapona.” (Abena Kolose 2:17; AbaHebere 9:8-10; 10:1) Pa ntanshi ye Funde lya kwa Mose, mu nshita ya fikolwe, imitwe ya ndupwa mu kumonekesha yaiminineko aba mu ŋanda yabo mu kupeela amalambo pa fipailo ifyo bakuulile. (Ukutendeka 12:8; 26:25; 35:2, 3; Yobo 1:5) Lelo takwaliko bushimapepo ubwateyanishiwa nelyo imibombele ya malambo, mu kuba no kusefya no kusefya kwa ntambi. Mu kulundapo, Yesu umwine alangile umusango wa nshita inono uwa kupepa kwabikwa mu mafunde yalembwa ukwashimpilwe pali Yerusalemu lintu aebele umwanakashi umwina Samaria ukuti: “Inshita ileisa ilyo tamwakapepele Tata nangu ni mu lupili ulu [Gerisimu, icifulo ca kale ice tempele lya Samaria] nangu ni mu Yerusalemu. . . . Inshita ileisa, na nomba e ko ili, ilyo bakapepa bene bene bakapepela Tata mu mupashi na mu cine.” (Yohane 4:21-23) Yesu alangile ukuti ubutotelo bwa cine bufwile ukubeleshiwa, te ku fintu fya ku mubili, lelo mu mupashi na mu cine.

Bunkole bwa Cina Babiloni

10. (a) Mulandu nshi Yehova asuminishishe abantu bakwe ukusendwa muli bunkole ukuya ku Babiloni? (b) Ni mu nshila nshi shibili isho Yehova alubwililemo abashalapo ba citetekelo mu 537 B.C.E., kabili yali mifwaile nshi ikalamba iya kubwela kwabo ku Yuda?

¹⁰ Ukutula pa kupondoka mu Edene, kwalibako ubulwani bwatwalilila pa kati ka butotelo bwa cine no butotelo bwa bufi. Pa nshita shimo bakapepa ba cine, ukulandila mu mampalanya, balisendwa bunkole ku butotelo bwa bufi, ubwapashanishiwa kuli Babiloni ukutula pa nshita ya kwa Nimrode. Pa ntanshi Yehova talasuminisha abantu bakwe ukusendwa muli bunkole ku Babiloni mu 617 B.C.E. na 607 B.C.E., kale kale baali ifinakabupalu ku butotelo bwa bufi ubwa cina Babiloni. (Yeremia 2:13-23; 15:2; 20:6; Esekiele 12:10, 11) Mu 537 B.C.E., abashalapo ba citetekelo babwelele ku Yuda. (Esaya 10:21) Baumfwilile ukusoka bwa busesemo: “Fumeni ku [Babiloni, NW].” (Esaya 48:20) Uku takwali no kuba kulubulwa kwa fye ukwa ku mubili. Na kabili kwali kulubulwa kwa ku mupashi ukufuma ku fyashingulukako fya butotelo bwa bufi ifishasanguluka, ifya kupepa utulubi. Aba bashalapo ba busumino muli fyo bakambishiwe ukuti: “Kabiyeni, kabiyeni, fumeniko; icakowela mwiikatako. Fumeni mu kati ka uko, isangululeni, mwe basende fipe fya kwa Yehova.” (Esaya 52:11) Imifwaile ya kutendekelako iya kubwelela ku Yuda yali kwimika cipya cipya ukupepa kwasanguluka, ubutotelo bwa cine.

11. Mu kulunda pa kubweshiwa kwa kupepa kwa cine mu Yuda, kulunduluka nshi ukupya ukwa butotelo ukwacitike mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda B.C.E.?

¹¹ Ku ca kusekesha, ulya mwanda wa myaka umo wine uwalenga mutanda B.C.E. wacitile ubunte imibombele yapikana ipya iya butotelo bwa bufi mu kati na nkati ka Babiloni Mukalamba. Wamwene ukufyalwa kwa buBuddha, buConfucius, buZoroaster, na buJain, ukufumyako amano ya buntunse aya kwelenganya aya ciGreek ayo pa numa yali no kusonga apakalamba nga nshi amacalici ya Kristendomu. E co ilintu ukupepa kwa cine kwalebweshiwa mu Yuda, umulwani mukalamba uwa kwa Lesa alepayanya ifya kusalapo fyafulisha ifya kupyanikapo mu butotelo bwa bufi.

12. Kulubulwa nshi ukufuma kuli bunkole bwa cina Babiloni kwacitike mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda C.E., kabili kusoka nshi uko Paulo apeele?

¹² Pa nshita lintu Yesu amoneke mu Israele, icinabwingi ca baYuda balebelesha imisango yalekanalekana iya buYuda, umusango wa butotelo uyo wapokelele imfundo ishingi isha butotelo isha cina Babiloni. Bwaikumike ubwine kuli Babiloni Mukalamba. Kristu alibusenwike kabili alubwile abasambi bakwe ukufuma mu bunkole bwa cina Babiloni. (Mateo, icipandwa 23; Luka 4:18) Apantu ubutotelo bwa bufi na mano ya buntunse aya ciGreek fyalyanene mu ncende umo ashimikile, umutumwa Paulo ayambwile ubusesemo bwa kwa Esaya no kububomfya ku Bena Kristu, abo bakabile ukuisunga abalubuka ukufuma ku kusonga kushasanguluka ukwa Babiloni Mukalamba. Alembele ukuti: “Kusuminishanya nshi kwi tempele [lya] kwa Lesa no tulubi [twa cina Babiloni]? Pantu ifwe tuli itempele lya kwa Lesa wa mweo; filya Lesa asosele ati, Nkekala muli bene no kwendaendamo; kabili nkaba Lesa wabo, na bo bakaba abantu bandi. E ico fumeni mwi bumba lyabo, mupaatukeko, e fyo asosa Yehova, kabili mwiikatako ku cishasanguluka; na ine nkamusekelela.”—2 Abena Korinti 6:16, 17.

Ukuputukako Ukufuma ku Butotelo bwa Bufi mu Nshita ya Mpela

13. Cinshi calangililwa mu bukombe ubo Kristu atumine ku filonganino cinelubali mu Asia Minor, kabili cinshi caimineko nge ca kufumamo?

¹³ Ubukombe ubo Kristu atumine ku filonganino cinelubali mu Asia Minor ukupitila mu Ukusokolola ukwapeelwe ku mutumwa Yohane bulangilila mu kulengama ukuti ukufika ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., ifibelesho fya butotelo ne mibele ifya cina Babiloni fyalesokelela mu cilonganino ca Bwina Kristu. (Ukusokolola, icipandwa 2 na 3) Ubusangu bwalilundulwike ukucilisha ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga ibili ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga isano C.E., ukufumamo ukwibuka kwa kupashanya kwabola ukwa butotelo bwa Bwina Kristu ubwasanguluka. Ififundisho fya cina Babiloni pamo nga bumunshifwa bwa mweo, helo ulepya, na Bulesa Butatu fyasanshiwe mu fisambilisho fya buKristu bwa busangu. Amacalici ya ciKatolika, aya ciOrthodox, na pa numa aya ciProtestanti yonse yapokelele ifi fisumino fyapampamikwa ifya bufi kabili, muli ifyo, yaali ulubali lwa Babiloni Mukalamba, ubuteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi ubwa kwa Ciwa.

14, 15. (a) Cinshi cintu icilangililo ca kwa Yesu ica ngano na mankumba cilanga? (b) Cinshi cacitike mupepi na ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 19, kabili ukufika mu 1914, kulunduluka nshi Abena Kristu ba cine bacitile ukukuma ku cifundisho?

¹⁴ Ubutotelo bwa cine tabwabala abunyanyantilwa umupwilapo. Lyonse kwalibako bakatemwa ba cine ukupulinkana imyanda ya myaka, bamo aba bene abalufishe ubumi bwabo pa mulandu wa bucishinka bwabo kuli Yehova na ku Cebo cakwe, Baibolo. Lelo nga fintu icilangililo ca kwa Yesu ica ngano na mankumba cilanga, ingano sha cimpashanya, nelyo abana basubwa aba Bufumu, kuti bapaatululwa fye ukufuma ku mankumba, nelyo abana ba mubifi, pa “kusondwelela kwa micitile ya fintu.” (Mateo 13:24-30, 36-43, NW) Ilyo inshita ya mpela—inshita ya kuti uku kupaatukanya kucitike—yalepalamina, abasambi ba Baibolo abafumaluka mu kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 19 batendeke ukuputukako ukufuma ku busha bwa butotelo bwa bufi.

¹⁵ Ukufika mu 1914 aba Bena Kristu, abaishibikwa ilelo nga Inte sha kwa Yehova, bali nabalundulula icitetekelo cakosa mu cilubula. Balishibe ukuti ukubapo kwa kwa Kristu kufwile ukuba ukwa kukanamoneka. Balyumfwikishe ukuti 1914 yali no kwishibisha impela ya “nshita sha Bena fyalo.” (Luka 21:24, King James Version) Kabili balyumfwikishe mu kulengama ubupilibulo bwa mweo no kubuuka. Na kabili balibuutushiwe ukulosha ku cilubo cabipisha ica fisambilisho fya macalici pa mulilo wa helo na Bulesa Butatu. Balisambilile no kutendeka ukubomfya ishina lya bulesa kabili bailwike ukulufyanya kwa kwelenganya kwa kusanguka ne cibelesho ca kupupe mipashi.

16. Bwite nshi ubo Abena Kristu basubwa bayankwileko mu 1919?

¹⁶ Ukutampa kusuma kwalicitilwe mu kuputulako iminyololo ya butotelo bwa bufi. Kabili mu 1919, Babiloni Mukalamba alufishe umupwilapo ukulama kwakwe pa bantu ba kwa Lesa. Pamo fye nga fintu abashalapo abaYuda balubwilwe ukufuma mu Babiloni mu 537 B.C.E., e fyo abashalapo ba citetekelo aba mu Bena Kristu basubwa baumfwilile ubwite ‘ukufuma mu kati ka uko [Babiloni Mukalamba].’—Esaya 52:11.

17. (a) Cinshi calundulwike ukutula mu 1922 ukuya ku ntanshi, kabili kukabila nshi abantu ba kwa Lesa bayumfwile? (b) Cifulo nshi icafika apalepesha capokelelwe, kabili mulandu nshi ici cabela icaumfwika?

¹⁷ Ukutula mu 1922 ukuya ku ntanshi, icine ca Baibolo ica maka calisabankanishiwe no kwananishiwa pa cintubwingi, ukusansalika ubutotelo bwa bufi ubwa cina Babiloni, ukucilisha amacalici ya Kristendomu. Ukukabila kwalimwenwe ukwa kwebekesha imintontonkanya ya bantu basangululwa aba kwa Lesa ukuti ukuputukako ukufuma ku musango onse uwa butotelo bwa bufi kulingile ukuba ukwa mupwilapo. Muli ifyo, pa myaka yafulilako, nangu fye kubomfya kwe shiwi “ubutotelo” kwalisengawikwe lintu kwaliko ukulanda pa lwa kupepa kwasanguluka. Imicincisho, pamo nga “Ubutotelo Citeyo ne Cimfulumfulu,” yalilangilwe pa cintubwingi mu misebo ya misumba ikalamba. Ifitabo pamo nga Government (1928) na “The Truth Shall Make You Free” (1943) fyapangile ukupusana kwamonekesha pa kati ka “buKristu” no “butotelo.” Ici cifulo cafika apalepesha caliba icaumfwika, apantu ukuputukako kwasanguluka kwali no kucitwa ukukuma ku micitile ya butotelo iyaandatila monse monse iya Babiloni Mukalamba.

Ubutotelo bwa Cine no bwa Bufi

18. Kumfwikisha nshi kupya ukwa “butotelo” kwapeelwe mu 1951, kabili ni shani fintu uku kwalondololwa muli 1975 Yearbook?

¹⁸ Lyene, mu 1951, inshita yalifikile kuli Yehova ukupeela abantu bakwe ukumfwikisha kwalengama ukwa bupusano pa kati ka butotelo bwa cine no butotelo bwa bufi. Lipoti ya 1975 Yearbook of Jehovah’s Witnesses isosa ukuti: “Mu 1951, bandubulwila ba kupepa kwa cine baishibe icintu cimo icacindama pa lwa numbwilo ‘ubutotelo.’ Bamo aba bene baali no kwibukisha bwino 1938 lintu, pa nshita shimo, basendele ifishibilo fya kubimbule tontonkanyo ‘Ubutotelo Citeyo ne Cimfulumfulu.’ Ukufuma ku mimwene yabo lyene, ‘ubutotelo’ bonse bwali ubushili bwa bwina kristu, ubwafuma kuli Ciwa. Lelo The Watchtower iya March 15, 1951, yasuminishe ukubomfya kwa maadjective (ishiwi lya kulondolola) ‘cine’ no ‘bufi’ ukulosha ku butotelo. Mu kulundapo, icitabo ca kucincimusha What Has Religion Done for Mankind? (icasabankanishiwe mu 1951 kabili icakakwilwe mu kati ka Kulongana Kukalamba ukwa ‘Ukupepa Kwasanguluka’ pa cibansa ca Wembley, London, England) casosele ukuti: ‘Ukusendwa ukulingana ne nshila bubomfiwilwamo, “ubutotelo” mu bulondoloshi bwa buko ubwayanguka bupilibula imicitile ya kupepa, umusango wa kupepa, ukwabula ukusakamana nampo nga kupepa kwa cine nelyo kwa bufi. Ici cisuminishanya no bupilibulo bwe shiwi lya buko ilya ciHebere, ’a·boh·dáh, ilipilibula mu kukonke shiwi “amapepo”, te mulandu ni kuli ani yalepeelwa.’ Pa numa ya ico, inumbwilo ‘ubutotelo bwa bufi’ no ‘butotelo bwa cine’ shaliseekele pa kati ka nte sha kwa Yehova.”—Ibula 255.

19, 20. (a) Mulandu nshi bakapepa ba cine bashali na kukalifiwa ku kubomfiwa kwe shiwi “ubutotelo” nga fintu libomfiwa ku kupepa kwasanguluka? (b) Cinshi cintu uku kumfwikisha kupya kwalengele abantu ba kwa Yehova ukucita?

¹⁹ Mu kwasuka ku cipusho ca kwa kabelenga, iyafumine The Watchtower iya August 15, 1951, yalondolwele ukuti: “Takuli nangu umo uulingile ukukalifiwa ku kubomfiwa kwa numbwilo ‘ubutotelo’. Pa mulandu wa kuti tulaibomfya tacitubika mwi bumba lya mabutotelo ya bufi ayakakilwa mu fishilano, kwati fye fintu ukuita fwe bene Abena Kristu takutusansha pamo na Bena Kristu ba bufi aba Kristendomu.”

²⁰ Ica kutali ukufuma ku kuba ukususuukako, uku kumfwikisha kupya ukwe shiwi “ubutotelo” kwalengele abantu ba kwa Yehova ukukusha ubupusano pa kati ka kupepa kwa cine no kwa bufi, nga fintu icipande cikonkelepo cikalanga.

Ukwesha Ukumfwikisha Kwesu

◻ Ni lilali kabili ni shani fintu ubutotelo bwa bufi bwatendeke pe sonde?

◻ Cinshi cintu Satana aeseshe ukwimika pa numa ya Lyeshi, kabili ni shani fintu ipange lyakwe lyacilikilwe?

◻ Ni kuli cinshi Babiloni abeleko icimpashanya?

◻ Kulubulwa nshi kwacitilwe mu 537 B.C.E., mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., na mu 1919?

◻ Kumfwikisha nshi ukupya ukwe shiwi “ubutotelo” kwapeelwe mu 1951, kabili mulandu nshi ilyo?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 11]

Ififundisho fya bufi ifyasuminwa ukushinguluka icalo fyatuntwike mu Babiloni:

◻ Bulesa Butatu, nelyo bubutatu, ubwa balesa

◻ Umweo wa buntunse ulapusunsuka imfwa

◻ Ukupupe mipashi—ukulanda na “bafwa”

◻ Ukubomfiwa kwa fipasho mu kupepa

◻ Ukubomfiwa kwa bwanga ku kutalalika ifiwa

◻ Ukuteka kwa kwa shibutotelo wa maka