Justin—Uwa Mano ya Buntunse, Ndubulwila, Kabili uwa Kufwila Icisumino

“TULEPINDA ukuti ukupeelwa imilandu ukulwisha Abena Kristu kufwailishiwe, no kuti, nga ca kuti iyi yashininkishiwa, bakandwe nga fintu bawaminwa . . . Lelo nga ca kuti tapali uuli onse uwingatushinina ulwa cili conse, ubulungi bulemibinda, pa mulandu wa maŋumfuŋumfu yabifi, ukucena abantu babula umulandu . . . Pantu nga ca kuti, lintu mwasambilila icine, tamucita icalinga, tamwakalekelelwe pa ntanshi ya kwa Lesa.”

Mu kuba na ya mashiwi, Justin Martyr, Umwina Kristu waitunga wa mu mwanda wa myaka walenga ibili C.E., ashinine kuli kateka wa ciRoma Antoninus Pius. Justin alefwaya ukwipusha kwasakamanisha ukwa bupingushi mu bumi ne fisumino fya Bena Kristu baleitunga. Uku kupinda ubulungi kwaishile ukufuma ku muntu wakwete icikulilo na mano ya buntunse ifya kusekesha.

Ubumi bwa Kubangilila no Kukanshiwa

Justin aali Mwina fyalo, uwafyelwe mupepi na 110 C.E. mu Samaria mu musumba wa Flavia Neopolis, Nablus wa muno nshiku. Aitile umwina Samaria, nangu cingati mu kupalako wishi na shikulu wakwe baali bena Roma nelyo abaGreek. Ukukushiwa kwakwe mu myata ya cisenshi, ukwasuntinkanishiwa ne cilaka ca cine, kwatungulwile ku kusambilila kwa mukoosha ukwa mano ya buntunse. Pa kukanaikushiwa mu kusapika kwakwe pa kati ka bena Stoiki, abena Aristotle, na bena Pythagoras, akonkelele imfundo sha kwa Plato.

Muli cimo ica fitabo fyakwe, Justin ashimika pa lwa kufwaisha kwakwe ukulanshanya na ba mano ya buntunse kabili asosa ukuti: “Nainashishe ku mwina Stoiki umo; kabili pa kuba nimpoosa inshita yakulilako na wene, lintu nshanonkele ukwishiba ukuli konse ukwalundwapo ukwa kwa Lesa (pantu umwine wine taishibe), . . . nalimushiile kabili naile kuli umbi.”—Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr, With Trypho, a Jew.

Justin mu kukonkapo aile ku mwina Aristotle uwali uwasekelela apakalamba mu ndalama ukucila mu cine. “Uyu mwaume, pa numa ya kuntangata pa nshiku sha kubalilapo ishinono,” e fisosa Justin, “anjipwishe ukulipila indalama, pa kuti ukukabushanya kwesu ukwa matontonkanyo pambi takwingaba ukwabula icibwesha. Uyu, na o, nalimushiile pali uyu mulandu, ukusumino kuti te wa mano ya buntunse napacepa.”

Ukufwaisha ukumfwa “amano ya buntunse ayawamisha,” Justin “aishile ku mwina Pythagoras, uwalumbuka nga nshi—umuntu uwaleyumfwa nga nshi pa lwa mano yakwe yene.” Justin asosa ukuti: “Lintu naipushenye nankwe, nali uwaitemenwa ukuba kakutika wakwe kabili umusambi, asosele ukuti, ‘Cinshi lyene? Bushe waliba uwabeleshanya ne nyimbo, ukulengule ntanda, na mapendo ya fishilwa? Bushe uleenekela ukukutuluka ifili fyonse ifya ifyo fintu [fya bukapepa] ifitungulula ku bumi bwa nsansa, nga ca kuti taucinkwilweko pa kubala pali [ifi]?’ . . . Alintamfishe lintu natumbwile kuli wene ubumbuulu bwandi.”

Nangula aali uwafuupulwa, Justin atwalilile ukusapike cine pa kwalukila ku bena Plato ba lulumbi. Alumbulula ukuti: “Apo pene napoosele inshita yandi ikalamba apo ningapesha na umo uwaishileikala mu musumba wesu pali nomba line—indamu, uwakwete icifulo casumbuka pa kati ka bena Plato,—kabili nalilundulwike, no kucito kuwamyako kukalamba cila bushiku . . . , ica kuti pa nshita inono natungile ukuti nali indamu; kabili ubwa musango yo,” e fisondwelela Justin, “bwali e butumpe bwandi.”

Ukusapika kwa kwa Justin ukwa cine ukupitila mu kubishanya na ba mano ya buntunse kwali ukwa fye. Lelo ilintu aleetetula pa lulamba lwa bemba, akumenye Umwina Kristu umukote, “umwaume umo umukote, mu kushininkisha uushingasuulwa mu mimonekele, uwalangishe imibele yafuuka kabili iyacindikwa.” Ukulanshanya kwafuminemo kwatungulwile ukusakamana kwakwe ku fisambilisho fya kutendekelako ifya Baibolo ifyo fitonta pa kukabila kwa kwishiba kwalungikwa ukwa kwa Lesa.—Abena Roma 10:2, 3.

Uyu Mwina Kristu ushalumbulwe shina aebele Justin ati: “Kale sana pa ntanshi ya ino nshita, kwaliko abaume bamo aba pa kale nga nshi ukucila abo bonse aba mano ya buntunse abacindikwa, abaali ponse pabili abalungama kabili abatemwikwa kuli Lesa, abo . . . abasobele ifya kuponako ifyali no kucitika, kabili ifyo nomba ifilecitika. Betwa bakasesema. Aba beka e bamwene no kubilishe cine ku bantu, . . . pa kuba abaisulamo no Mupashi wa Mushilo.” Ukukolomona ukufwaisha kwa kwa Justin mu kulundapo, Umwina Kristu atile: “Ifyalembwa fyabo e pantu ficili, kabili uwafibelenga alafwiwa apakalamba mu kwishiba kwakwe ukwa kutendeka no kupwa kwa fintu.” (Mateo 5:6; Imilimo 3:18) Nga fintu uyu kanabesa wa cikuuku acincishe, Justin mu mukoosha abebetele Amalembo kabili amoneka ukunonka icipimo ca kutesekesha yene no busesemo bwa Baibolo, nga fintu cimonwa mu fyalembwa fyakwe.

Ukubebeta mu Kupalamisha pa Fitabo Fyakwe

Justin aali uwaebekeshiwa no kubulwo mwenso kwa Bena Kristu mu kulolenkana ne mfwa. Na kabili atesekeshe ifisambilisho fya cine ifya Malembo ya ciHebere. Ku kwafwilisha ukupaasha muli Dialogue With Trypho yakwe, Justin ayambwile ukufuma mu Ukutendeka, Ukufuma, Ubwina Lebi, Amalango, 2 Samwele, 1 Ishamfumu, Amalumbo, Esaya, Yeremia, Esekiele, Daniele, Hosea, Yoele, Amose, Yona, Mika, Sekaria, na Malaki, ukulundako na Malandwe. Ukutesekesha kwakwe ukwa aya mabuku ya Baibolo kulamonwa mu kulanshanya na Trypho, umo Justin abombele no buYuda ubo bwasumine muli Mesia.

Cashimikwa ukuti Justin aali kabila, ukubilisha imbila nsuma pe shuko lya mu nshita ilili lyonse. Mu kupalako, alyendele mu kusaalala. Imo iya nshita yakwe yapooselwe mu Efese, kabili mu kumonekesha aikele mu Roma pa ciputulwa ca nshita icalepako.

Ifitabo fya kwa Justin ifya mano fisanshamo ifya bundubulwila ifyalembelwe ku kucingilila ubuKristu. Muli First Apology yakwe, afwaya ukuputula imfifi yatola iya mano ya buntunse aya cisenshi ukupitila mu lubuuto ukufuma mu Malembo. Abilisha ukuti amano ya ba mano ya buntunse ya bufi kabili ayabulamo ubupilibulo mu kucilanya na mashiwi ya maka ne milimo ifya kwa Kristu. (Linganyeniko Abena Kolose 2:8) Justin apaapaatilako Abena Kristu basuulwa kuli abo aikuminisha. Pa numa ya kwalulwa kwakwe, atwalilile ukufwala ifya kufwala fya wa mano ya buntunse, ukusoso kuti alinonkele amano ya buntunse aya cine yeka.

Pa kukaana ukupepa balesa ba cisenshi, Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwalenga ibili balangulwikwe aba bumukanalesa. “Tatuli bamukanalesa,” e fyakeene Justin, “ukupepa nga fintu tucita Kalenga wa bubumbo bonse . . . Kasambilisha wesu uwa ifi fintu ni Yesu Kristu . . . Mwana wa kwa Lesa wa cine.” Ukukuma ku kupepo tulubi, Justin asosele ukuti: “Bapanga cintu beta lesa; ico tulanguluka te cabula fye amano, lelo ukuba fye ica kuselausha kuli Lesa . . . Mwandi bupumbu! ukuti abantu babipa balingile ukwebwa ukubaasa no kupanga balesa ku kupepa kwenu.”—Esaya 44:14-20.

Mu kuba no kuloshako ukwingi ku Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek, Justin alumbulula ukusumina kwakwe mu kubuuka, imibele isuma iya Bwina Kristu, ulubatisho, ubusesemo bwa Baibolo (ukucilisha ukukuma kuli Kristu), ne fisambilisho fya kwa Yesu. Ukukuma kuli Yesu, Justin ayambula Esaya, ukulondolola ukuti: “Kamfulumende ikaba pa mabeya [ya kwa Kristu].” Justin na kabili asosa ukuti: “Nga ca kuti twafwaile ubufumu bwa buntunse, tulingile na kabili ukukaana Kristu wesu.” Alanshanya ifya kwesha no kukakililwako kwa Bena Kristu, apaasha ukuti umulimo walinga kuli Lesa ufwaya ukuba kacita wa kufwaya Kwakwe, kabili mu kulundapo alanda ukuti “abantu balingile ukutumwa na Wene ukuya mu nko shonse ku kusabankanya ifi fintu.”

The Second Apology of Justin (iyacetekelwa ukuba fye kutwalilila kwa ya kubalilapo) yalungatikwa kuli Kateka wa ciRoma. Justin ashina ku bena Roma pa kulondolola ifya kukumanya fya Bena Kristu, abalepakaswa pa numa ya kwishiba kwalungikwa ukwa kwa Yesu Kristu. Ubulumba bwa mibele isuma iya fisambilisho fya kwa Yesu, iibelebeshiwa mu myendele ya bana calo Abena Kristu, yamoneke ukuba iya bucindami bunono ku mabulashi ya ciRoma. Ukucila, ukutumbula fye ubusambi kuti kwakwata ifya kufumamo fya busanso. Ukukuma ku wali kale kafundisha wa fisambilisho fya Bwina Kristu, Justin ayambwile umuntu uwe shina lya Lucius, uwaipwishe ukuti: “Mulandu nshi mwakandila uyu muntu, te pamo ngo mucende, atemwa umulalelale, atemwa inkomi, atemwa umupupu, atemwa icipondo, atemwa uwashininwa ku musoka uuli onse, lelo uwatumbula fye ukuti etwa kwi shina lya Bwina Kristu?”

Icipimo ca mpatila ukulwisha Abena Kristu baitunga pali ilya nshita calangililwa ku bulondoloshi bwa kwa Justin ubwa kuti: “Na ine wine, muli ifyo, ndeenekela ukupangila ukunjipaya no kupopelwa pa cimuti, kuli bamo aba abo nalumbula, nelyo nakalimo kuli Crescens, ulya katemwa wa kuituumika na matutumuko; pantu umuntu uyo acitilo bunte apabuuta ukulwisha ifwe mu milandu iyo ashumfwikisha, ukusoso kuti Abena Kristu ni bamukanalesa kabili abaumalala, kabili ukucite fyo ku kunonka fye ukusenaminwa kwi bumba lyatungululwa bubi bubi, no kubatemuna, tawaminwe shina lya uwa mano ya buntunse. Pantu nga ca kuti atusansa ukwabula ukubelenga ifisambilisho fya kwa Kristu, ninshi alibola umupwilapo, kabili uwacilapo ifyo ukucila abashasambilila, abo ilingi line basengauka ukulanshanya nelyo ukucitilo bunte bwa bufi pa lwa milandu iyo bashumfwikisha.”

Imfwa Yakwe

Nampo nga ni pa maboko ya kwa Crescens nelyo aba Mano ya Buntunse bambi, Justin asenukilwe kuli kamfulumende ya ciRoma pamo ngo wa kupinuno buteko kabili apingwililwe ukufwa. Mupepi no mwaka wa 165 C.E., aliputwilweko umutwe mu Roma kabili abele “uwa kufwile cisumino” (mu ciNgeleshi martyr icalola mu kuti “inte”). Muli ifyo, etwa Justin Martyr.

Imilembele ya kwa Justin kuti pambi yabulisha ukucebusha no kucenjela kwa baume bambi abasambilila aba mu kasuba kakwe, lelo ukupimpila kwakwe icine no bulungami mu kumonekesha kwali ukwine kwine. Ukufika ku cipimo aikalilemo mu kumfwana na Malembo ne fisambilisho fya kwa Yesu te kuti cisoswe mu kuba no kushininkisha. Nalyo line, ifitabo fya kwa Justin fyalikatamikwa pa mulandu wa kubamo kwa fiko ilyashi lya kale ne fyakuloshako ifingi ku Malembo. Fipayanya ukushilimuka mu bumi ne fyakukumanya fya Bena Kristu baleitunga aba mu mwanda wa myaka walenga ibili.

Icawamina ukumonwa cili kubombesha kwa kwa Justin ku kulangisha bakateka ulufyengo lwa kupakasa ulwaloshiwe ku Bena Kristu. Ukukaana kwakwe ubutotelo bwa cisenshi na mano ya buntunse mu kusobolapo ukwishiba kwalungikwa ukwa Cebo ca kwa Lesa kutucinkulako ukuti mu Atena umutumwa Paulo mu kushipa alandile ku ba mano ya buntunse abena Epikuri na bena Stoiki pa lwa kwa Lesa wa cine na Yesu Kristu wabuushiwa.—Imilimo 17:18-34.

Justin umwine akwete ukwishiba kumo pa lwa kubuuka kwa bafwa mu kati ka Myaka Ikana. Kabili fintu lyaba ilya kukoshe citetekelo isubilo lya cine ilya kubuuka ilya Baibolo! Lyalitungilila Abena Kristu mu kulolenkana no kupakaswa kabili lyalibapeela amaka ku kushipikisha ifya kwesha ifikalamba, nangu fye ukufika ku mfwa.—Yohane 5:28, 29; 1 Abena Korinti 15:16-19; Ukusokolola 2:10; 20:4, 12, 13; 21:2-4.

E co, lyene, Justin afwaile icine no kukaana amano ya buntunse aya ciGreek. Pamo nga ndubulwila, acingilile ifisambilisho ne fibelesho fya Bena Kristu baleitunga. Kabili pa mulandu wa kubilisha Ubwina Kristu umwine, aculile ukufwila icisumino. Icawaminwa ukumonwa ukucilisha cali kutesekesha kwa kwa Justin ukwa cine no kushimikila kwakwe ukwashipa mu kulolenkana no kupakaswa, pantu iyi mibele ilasangwa mu bumi bwa bakonshi ba kwa Yesu abene bene ilelo.—Amapinda 2:4-6; Yohane 10:1-4; Imilimo 4:29; 3 Yohane 4.