Mulandu Nshi Abantu Basuma Baculila?

UMWAKA wali ni 1914, kabili icalo caali naciyobeka mu nkondo. Mu kupumikisha, ubulwele bwa typhus bwalibalamwike mu nkambi ya bafungwa ba nkondo mu Serbia. Lelo iyo yali e ntendekelo fye. Ubu bulwele bwa kutiinya bwasalanganine ku bekala mushi no kulenga imfwa ya bantu 150,000 mu myeshi fye mutanda. Mu kati ka mibele ya nshita ya nkondo na bumwaluka bwakonkelepo mu Russia, amamilioni yatatu balifwile ku bulwele bwa typhus. Kuti pambi na iwe wasondwelela bwino ukuti abantu basuma abengi ne filundwa fya ndupwa shabo abafwililwe baali pa kati ka finakabupalu.

Ici ca kumwenako fye cimo ica kalanda ka buntunse. Iwe wine kuti pambi walikumanyapo ukucula ukwisako lintu abatemwikwa baba ifinakabupalu ku malwele, amasanso, no tuyofi twa misango misango. Mu kupalako, ulapopomenwa lintu umuntu walungama apumwa ku kukalipwa kwa bulwele bwa ntandabwanga. Nakalimo ulalengwo ubulanda apakalamba nga nshi lintu umuntu musuma—napamo wishi ubombesha—aipaiwa mu busanso. Ubulanda bwa bafwililwe kuti pambi bwalenga umutima obe ukukalipwa ulwa bene.

Abengi bayumfwa ukuti umuntu uucita icisuma alingile ukulambulwa mu kuba no buntungwa ukufuma ku kucula. Bamo bamona fye no kucula ukuba ubushininkisho bwa kuti icinakabupalu ni ncitatubi. Uku kwali e kupaashanya kwa baume batatu abaikeleko imyaka 3,600 iyapitapo. Baali aba nkulo imo ine no muntu musuma uwe shina lya Yobo. Lekeni tubwelele ku kasuba kabo ilyo tuletendeka ukufwailisha kwesu icasuko ku cipusho ca kuti, Mulandu nshi abantu basuma baculila?

Ukucula kwa kwa Yobo

Lintu abaletungwa ukuba ifibusa fya kwa Yobo batatu bamutandalile, alecula icishingalondololwa ukufuma ku kukalipwa no bulwele. Aali nafwilwa abana bakwe ikumi kabili aali nalufya ifikwatwa fyakwe fyonse ifya ku mubili. Abantu bacindikishe Yobo balemukankamba. Nelyo fye umukashi wakwe alimwalukile no kumucincisha ukuti atuke Lesa no kufwa.—Yobo 1:1-2:13; 19:13-19.

Pa nshiku cinelubali akasuba no bushiku, abatandashi ba kwa Yobo mu mutalalila bamwene ukucula kwakwe. Lyene umo uwa bene amubepeshe ulwa myendele ishalungama intu mu kutunganya alekandilwapo. “Shi ibukisha,” e fyasosele Elifasi: “Ni ani uwa kaele uwaloba? Nangu ni kwi abatambalala bafitwa? Nge fyo namona, abalima buncitatubi, no kutando kucululusha, balobolole fi fine. Ku mupu wa kwa Lesa baloba, na ku mwela wa bukali bwakwe bapela.”—Yobo 4:7-9.

E ico Elifasi asumine ukuti Lesa alekanda Yobo pa membu shakwe. Ne lelo line, bamo bapaasha ukuti utuyofi ni ncitilo ya kwa Lesa iyapekanishiwilwa ukukanda abantu pa ncitilo shalubana. Lelo Yehova talekanda Yobo pa kucite ncitilo ishalungama. Twalishiba ici pantu Lesa pa numa aebele Elifasi ukuti: “Ubukali bwandi bwaimina iwe na babiyo babili; pantu tamwasoseele ine iciyene, ngo mubomfi wandi Yobo.”—Yobo 42:7.

Lesa Taba uwa Mulandu

Ilelo, amamilioni—mu kushininkisha ukusanshako na bantu basuma abengi—balipamwa ku bupiina kabili pa nembenembe ya kufwa ku nsala. Abantu bamo balakalifiwa no kupeela Lesa umulandu pa kucula kwabo. Lelo te ufwile ukupeelwa umulandu ku cipowe. Na kuba, e Umo uupayanya ifya kulya ku mutundu wa muntu.—Ilumbo 65:9.

Akaso, ubufunushi, ne fya kusangwilako fimbi ifya buntunse kuti pambi fyacilikila ukupayanya kwa fya kulya ku ba nsala. Inkondo yaliba pa kati ka filenga icipowe. Ku ca kumwenako, The World Book Encyclopedia isosa ukuti: “Inkondo kuti pambi yaletako icipowe nga ca kuti abalimi abengi basha amabala yabo no kuilunda ku milalo ya nkondo. Mu milandu imo, umulalo waliletako icipowe ku mufulo ku kucululusha abalwani pa kuti bacimbe. Umulalo ulonaula ifya kulya fyatutilwa ne ficili filekula no kwimika umucingo ku kuputulako ukupayanya kwa fya kulya ku balwani. Imicingo yacilikile ukutumwa kwa fya kulya ukuti fifika mu citungu ca Biafra mu kati ka Nkondo ya Bana Calo iya Nigeria (1967-70). Icipowe e cali ica kufumamo, kabili ukucila pa bena Biafra milioni umo napamo balifwile ku nsala.”

Ukucilisha bamo mu kuluba bapeele Lesa umulandu mu kati ka Nkondo ya Calo iya II, lintu abantu basuma abengi balicula no kufwa. Nalyo line, abantunse balatoba amafunde ya kwa Lesa ukupitila mu kupatana no kulwishanya. Lintu Yesu Kristu aipushiwe ilyali ifunde “ilya ntanshi kuli yonse,” ayaswike ati: “Lya ntanshi ni ili: Umfwa, we Israele, [Yehova, NW] Lesa wesu [Yehova, NW] umo; kabili uletemwa [Yehova, NW] Lesa obe ku mutima obe onse, na ku mweo obe onse, na ku mano yobe yonse, na ku maka yobe yonse. Ilyakonkapo ni ili: Uletemwo mubiyo nga we mwine. Ifunde limbi ilyacisha aya takuli.”—Marko 12:28-31.

Lintu abantunse batoba amafunde ya kwa Lesa pa kuibimba mu kwipayaulula kukalamba, bushe uuli onse mu kulinga kuti amupeela umulandu nga ca kuti ukucula kuli e ca kufumamo? Nga ca kuti umufyashi aeba abana bakwe ukukandwa kabili basuula ukufunda kwakwe ukusuma, bushe alishingamwa nga ca kuti bacula ku kucenaulwa? Umufyashi tali uwashingamwa na kabili kwati fye fintu Lesa ashashingamwa ku kucula kwa buntunse lintu abantu basuula amafunde ya bulesa.

Nangu cingati ukucula kuti pambi kwaisako lintu amafunde ya kwa Yehova yasuulwa, Baibolo tailangilila ukuti utuyofi mu cinkumbawile mibombele ya kwa Lesa iyapekanishiwa ukukanda ababifi. Lintu abantunse ba kubalilapo babili babembwike, baliipuswile ipaalo lyakwe ilyaibela no kucingililwa. Ukufumyako imilandu imo iya kucilima kwa bulesa ku kupwishishisha imifwaile ya kwa Yehova, icacitikila umutundu wa muntu akasuba na kasuba catungululwa ne ci cishinte ca mu Malembo ica kuti: “Ukucishamo mu kubutuka te kwa mpalalubilo, kabili ukucishamo mu bulwi te kwa mpalume, na kabili ukupeelwe cilyo te kwa ba mano, nangu bucindami ku ba mucetekanya, nangu bubile ku baishiba; pantu inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.”—Lukala Milandu 9:11.

Bonse Abasuma na Babi Balacula

Mu cishinka, abantunse bonse abasuma na babi balacula pa mulandu wa lubembu lwapyanwa no kukanapwililika. (Abena Roma 5:12) Ku ca kumwenako, abantu balungama na babifi bonse mu kupalako balakumanya amalwele yakalipa. Umwina Kristu wa busumino Timote alecula ukufuma ku “kulwalilila.” (1 Timote 5:23) Lintu umutumwa Paulo alumbwile “umuunga mu mubili” wakwe, kuti pambi alelosha ku kucululuka kwa ku mubili kumo. (2 Abena Korinti 12:7-9) Nangu fye ni ku babomfi bakwe aba cishinka, Lesa tafumyapo nomba ubunake bwapyanwa nelyo ukusansalikwa ku malwele.

Abantu ba bukapepa kuti pambi bacula na bo bene pa mulandu wa kubomfya ubupingushi bwalubana atemwa ukufilwa ukubomfya ukufunda kwa mu Malembo inshita shimo. Ku kulangilila: Umo uushumfwilile Lesa kabili aupana no ushasumina kuti pambi acula ku macushi ya mu cupo ayo aali no kusengauka. (Amalango 7:3, 4; 1 Abena Korinti 7:39) Nga ca kuti Umwina Kristu talekwata imiliile yalinga kabili talekwata ukutuusha kwakumanina, kuti pambi acula pa mulandu wa konaula ubutuntulu bwakwe ubwa bumi.

Ukucula kwa mu nkuntu kuti pambi kwaisako nga ca kuti twanakila ku bunake no kuibimba mu myendele yalubana. Ubucende bwa Mfumu Davidi na Bati-sheba bwamuletele ukucula ukukalamba (Ilumbo 51) Ilintu aleesha ukufimba pa ncitilo yalubana, aliculile ukumanama kwakakala. “Ilyo natalele,” e fyasosele wene, “yalifumwike amafupa yandi mu kukuuta kwandi akasuba konse; . . . ububishi bwandi bwalyalwike mu kuuma kwati kwa lusuba.” (Ilumbo 32:3, 4) Inkumbabulili yaboteleshe amaka ya kwa Davidi pa kuba kwakwe uwa mulandu nga fintu icimuti pambi cingalufya ububishi bupeela ubumi mu kati ka cilala nelyo icikabilila cauma ica mu lusuba. Mu kumonekesha aliculile ponse pabili lwa ku muntontonkanya na lwa ku mubili. Lelo Ilumbo 32 lilangilila ukuti ukucula kwa musango uyo kuti kwailululwa pa kutumbula ulubembu ukwa muntu mu kulapila no kupokelela ukulekelela kwa kwa Lesa.—Amapinda 28:13.

Abantu babipa ilingi line balacula pa kusupila inshila ya kuiposaika mu kwampana kwa bwamba, te pamo ngo kukandwa kwa bulesa. Herode Mukalamba aliculile ku bulwele bwacishamo pa mulandu wa misango ya bubifi. Mu nshiku shakwe isha kupelako, Herode “aliculile ukulunguluka kwabipisha,” e fyasosele kalemba we lyashi lya kale ilya ciYuda Josephus. “Afulwike ukuifwena icabipisha, mu mala mwalimo ifilonda, ne filundwa fyakwe ifya bwamba fyalikwete impwalonda ne mitiiti. Alyeseshe mu kupelelwa ukwilulula ukutusaila no kufunta kwakwe mu tumfukumfuku twakaba pa Callirrhoe. . . . Herode nomba alecula ukushikitika kwabipisha ukwa musango uyo ica kuti aeseshe ukuilasa umwine, lelo acilimwe ku mufyala wakwe.”—Josephus: The Essential Writings, capilibulwa no kulembwa na Paul L. Maier.

Ukukakatila kwi funde lya kwa Lesa kupayanya ukucingililwa kumo ku fintu ifya musango uyo pamo nga malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba. Nalyo line, mulandu nshi abantu basuma abafwaya ukusenamina kwakwe bamoneka ukuculisha apakalamba?

Umulandu Abantu ba Bukapepa Baculila

Umulandu ukalamba untu abantu ba bukapepa baculila uli wa kuti balilungama. Ici calangililwa mu mulandu wa kwa Yosefe umwana mwaume wa cikolwe Yakobo. Nangu cingati muka Potifari mu kutwalilila acincishe Yosefe ukukwata ukwampana kwa bwamba na wene, aipwishe ukuti: “Ningacita shani ububi ubu bukulu, no kubembukila Lesa?” (Ukutendeka 39:9) Ici catungulwile ku kubikwa mu cifungo ukwa lufyengo, kabili Yosefe aliculile pa mulandu wa kuti aali uwatambalala.

Lelo mulandu nshi Lesa asuminishisha ababomfi bakwe aba busumino ukucula? Icasuko cisangwa mu fikansa fyaimishiwe na malaika wa bucipondoka Satana Ciwa. Ifi fikansa fibimbamo bumpomfu kuli Lesa. Twaishiba shani? Pantu ici calangilwe mu mulandu wa muntu walungama Yobo, uulumbwilwe mu kubangilila.

Pa kukumana kwa bana baume ba bumalaika aba kwa Lesa mu mulu, Yehova aipwishe Satana ukuti: “Bushe walolekesho mubomfi wandi Yobo no kumono kuti tapaba pe sonde uwaba nga wene, umuntu wa mpomfu kabili uwatambalala, uutiina Lesa kabili uwatalukako ku bubi?” Ukwankulako kwa kwa Satana kushininkisha ukuti kwalipo ukupaasha pa lwa nampo nga abantunse kuti basungilila bumpomfu kuli Yehova pe samba lya kwesha. Satana atungile ukuti Yobo abombele Lesa pa mulandu wa kuipakisha amapaalo ya ku mubili kabili te pa mulandu wa kutemwa. Satana lyene asosele ukuti: “Lelo, shi tambikeni ukuboko kwenu, mukumyemo na muli conse ico akwata, mumone nga takamutuke pa cinso cenu.” Yehova ayankwileko ukuti: “Mona, conse ico akwata ndepeela mu minwe yobe; ici fye, pali wene witambikapo ukuboko kobe.”—Yobo 1:6-12.

Te mulandu ne cili conse ico Satana acitile, Yobo asungilile inshila yalungama kabili ashinine ukuti abombele Yehova pa mulandu wa kutemwa. Mu cine cine, Yobo aebele bakashinina bakwe ukuti: “Cibe ukutali kuli ine ukumulungamikila; nsuke ndeke umweo te kuti ndeke bumpomfu bwandi.” (Yobo 27:5) Ee, bakasunga ba bumpomfu aba musango uyo lyonse baliba abaitemenwa ukucula pa mulandu wa bulungami. (1 Petro 4:14-16) Baibolo ishimika ulwa bengi abakwete ukutemwa ukushifilwa ukwa kuli Lesa kabili balikala ubumi bwalungama ku kumucindika no kushinina ukutunga kwa kwa Satana ukwa bufi ukwa kuti kuti apumbula abantunse bonse ukubafumya kuli Yehova. Umuntu onse uwacula pa mulandu wa kusungilila bumpomfu kuli Lesa kuti aba uwa nsansa ukuti aleshinina Ciwa ukuba uwa bufi kabili alelenga umutima wa kwa Yehova ukusamwa.—Amapinda 27:11.

Lesa taba uushaangwako pa lwa kucula kwa babomfi bakwe aba busumino. Kemba wa malumbo Davidi atile: “Yehova atungilila bonse abalewa, kabili emya bonse abakungumana.” (Ilumbo 145:14) Abo abaipeela kuli Yehova kuti pambi babulisha amaka yakumanina aya pa lwabo aya kushipikisha ukucula kwa bumi no kupakaswa uko bakumanya nga bantu bakwe. Lelo Lesa alabakosha no kubatungilila kabili alabapeela amano ayakabilwa ukushipikisha ifya kwesha fyabo fyonse. (Ilumbo 121:1-3; Yakobo 1:5, 6) Nga ca kuti bakapakasa bengepaya ababomfi bamo aba cishinka aba kwa Yehova, balikwata isubilo lyapeelwa na Lesa ilya kubuushiwa. (Yohane 5:28, 29; Imilimo 24:15) Nelyo fye ukufika kuli ico cipimo, Lesa kuti aalula ifya kufumamo fya kucula ukuli konse ukulekumanishiwa na abo abamutemwa. Aletele ukucula kwa kwa Yobo ku mpela kabili alipaalile ulya mwaume watambalala mu kupaka. Kabili kuti twaba abacetekela ukuti Yehova takalekeleshe abantu bakwe mu kasuba kesu.—Yobo 42:12-16; Ilumbo 94:14.

Mu Kwangufyanya—Takwakabe na Kabili Ukucula!

E ico, lyene, uuli onse alakumanya ukucula pa mulandu wa kukanapwililika kwapyanwa no bumi mu kati ka iyi micitile ibifi iya fintu. Abantu ba bukapepa kuti na bo bene baenekela ukucula pa mulandu wa kusungilila bumpomfu kuli Yehova. (2 Timote 3:12) Lelo kuti basekelela, pantu Lesa mu kwangufyanya ali no kuleta impela ku filamba, imfwa, ukuloosha, ukukuuta, no kucululuka. Muli kuno kuloshako, umutumwa Yohane alembele ukuti:

“Kabili namwene umulu upya ne calo cipya, pantu nafiya umulu wa ntanshi ne calo ca ntanshi; na bemba talipo kabili iyo. Kabili namwene Umusumba wa mushilo, Yerusalemu mupya, uleika kuli Lesa mu mulu, naupekaniwa nga nabwinga uwapuulamikilwo mulume wakwe. Naumfwile ne shiwi likalamba lya mu cipuna ca bufumu, lileti, Moneni, ubwikalo bwa kwa Lesa buli pamo na bantu, kabili akekalilila pamo na bo; na bo bakaba abantu bakwe, na Lesa umwine akaba pamo na bo: kabili akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya. Kabili uwaikala pa cipuna ca bufumu atile, Moneni, ifintu fyonse nafilenge fipya. Kabili atile, Lemba: pantu ifyebo ifi fya cishinka kabili fya cine.”—Ukusokolola 21:1-5.

Mu kupalako, umutumwa Petro abilishe ukuti: “Lelo imyulu ipya ne calo cipya e fyo tulolela, umwaikalo bulungami, umwabele cilayo cakwe [Yehova Lesa].” (2 Petro 3:13) Mwandi filolelo fikalamba ifilalilile pa ntanshi fye! Ubumi pe sonde lya paradise kuti bwaba lishuko lyobe ilya buseko. (Luka 23:43) Muli ifyo, wileka ukucula kulipo ukwa lelo kukukalifye. Mu cifulo ca ico, lolesha ku ntanshi mu kuba no kwenekela icisuma. Bika isubilo lyobe no kucetekela mu calo cipya ica kwa Lesa icipalamine nga nshi. Konkelela inshila yasuminishiwa kuli Yehova Lesa, kabili kuti waikala kuli pe na pe mu calo calubukako ku kucula.

[Icikope pe bula 4]

Nangu cingati Yobo aliculile, akonkelele inshila yasuminishiwa kuli Lesa

[Icikope pe bula 7]

Kuti waikala mu calo icalubukako ku kucula

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Photographic History of the European War iya kwa Collier